Zagadnienia do kolokwium z przedmiotu socjologia i psychologia zdrowia
1.opis podstawowych definicji zdrowia w ujęciu nauk społecznych;
Socjologia medycyny jako nauka bada uwarunkowania społeczne zdrowia, profilaktyki, choroby, leczenia i rehabilitacji, analizuje zachowania medyczne jednostek i grup, uwzględniając cechy społeczne badanych. Jest również zainteresowana skutkami społecznymi działań, które podejmuje medycyna, poszukuje odpowiednich do warunków społecznych oddziaływań na zdrowie ludności.
2.czynniki wprowadzenia socjologii do medycyny;
zmiana w medycynie, zmiana demograficzna, zmiana w obronie chorób, uspołecznienie opieki zdrowotnej
3.cel badań nauki socjologii medycyny
Celem ich jest zwrócenie uwagi lekarza na czynniki społeczne, które mogą podnieść skuteczność jego zabiegów leczniczych i wskazać czynniki, które należy profilaktycznie eliminować ze środowisk życia i pracy, aby uchronić przed zapadnięciem w chorobę.
4. różnice między definicjami zdrowia
5. konsekwencje upowszechniania się konkretnych definicji zdrowia
- Konieczność edukacji
- Zmiana warunków życia
- Zmiana priorytetów w ochronie zdrowia (nie chirurgia i np. wymiana stawów, lecz podstawowa opieka zdrowotna i promocja zdrowia)
- Wzrost roli pacjenta i tym samym zmiana relacji pacjent – personel medyczny (większa autonomia, większe prawa, ale i współodpowiedzialność...)
- Wzrost znaczenia nieprofesjonalnych systemów opieki (jednostkowych/rodzinnych)
- Dostrzeżenie znaczenia społeczno-kulturowego kontekstu zdrowia i choroby (obowiązujących norm i wzorów zachowań związanych ze zdrowiem, wymagających ewentualnej zmiany, korekty…)
6. zdrowie i choroba w kontekście współczesnej myśli socjologicznej;
a) mikro- i makrospołeczne uwarunkowania zdrowia i choroby
Makrospołeczne uwarunkowania zdrowia i choroby
Migracje i adaptacja w nowych warunkach życia i pracy (chłopi do miast; industrializacja, urbanizacja, style życia)
Przeciążenie rolami (gospodynie domowe i pracownice, rolnicy i robotnicy/urzędnicy, wieloetatowość) Niedostateczny rozwój gospodarczy (zacofanie techniczne, infrastrukturalne - mieszkania, komunikacja, system opieki zdrowotnej, higiena)
Anomia społeczna (załamanie się systemu społecznego, chaos norm, wartości, niedostosowanie/brak narzędzi osiągania celów przez ten system wskazywanych; odczuwany przez ludzi dyskomfort)
Restrukturyzacja gospodarki i reformy państwa
Zagrożenie utratą pracy i bezrobocie
Podziały społeczne (bardziej zróżnicowany niż w czasach PRL dostęp do różnych dóbr, świadczeń)
Style życia (prozdrowotny coraz modniejszy)
Inny reżim pracy (niekiedy mówi się nawet o XIX- wiecznym kapitalizmie)
Zmiany w hierarchii społecznie uznawanych wartości (problem ich godzenia)
Mikrospołeczne uwarunkowania zdrowia i choroby
Określenie indywidualnego ryzyka bądź przyczyn wystąpienia choroby
Prowadzony styl życia
Przeżycia osobiste/rodzinne, sytuację zawodową, szkolną
Brak rodziny lub zaburzone jej funkcjonowanie
b) funkcjonalistyczna koncepcja zdrowia i choroby TalcottaParsonsa
Równowaga systemu społecznego zależy od właściwego umotywowania jego uczestników do pełnienia ról społecznych
Choroba jest zagrożeniem dla tej równowagi, dlatego wymaga oficjalnej regulacji społecznej
Z punktu widzenia systemu choroba jest zjawiskiem niepożądanym, jest dewiacją.
Choroba jest dewiacją, bo:
- uniemożliwia jednostce, zbiorowości jednostek pełnienie spoczywających na nich ról społecznych (oznacza więc łamanie norm społecznych)
- co więcej - wpływa destrukcyjnie na inne (zdrowe) elementy systemu w sytuacji, gdy chory ignoruje swój stan, [choroba]
Zdrowie to stan, w którym jednostka wykazuje optymalną umiejętność efektywnego realizowania ról i zadań wyznaczonych jej przez proces socjalizacji.
To, inaczej, możliwość wypełniania przez jednostkę ról i związanych z nimi zadań. Jest wartością jak wykształcenie, kwalifikacje (zapewnia sukces).
c) psychospołeczne ujęcie zdrowia i choroby: koncepcja behawioralna (zachowania/role społeczne)
Rola chorego to zinstytucjonalizowany typ roli społecznej
a) system uznaje, że chory nie jest winien swego stanu, i że choremu należy się fachowa pomoc
b) system usprawiedliwia więc chorego i zwalnia od pełnienia spoczywających na nim ról (system jednostkę izoluje, ale nie eliminuje)
c) w zamian system oczekuje, że chory uzna, iż stan, w którym się znalazł, nie jest pożądany, i uczyni wszystko, aby zeń wyjść
d) chory winien zaakceptować czasowo nową rolę (chorego), zaprzestać pełnienia dotychczasowych ról i podjąć działania zmierzające do przywrócenia mu zdrowia
7. przebieg zmian w teoriach przyczyn chorób
a)epidemiologia społeczna
Płeć kobiety żyją dłużej, u nas średnio o 8 lat, ale przez to częściej borykają się z niepełnosprawnością, ch. przewlekł. gorzej się czują (z powodu bycia kobietą – także), odczuwają więcej dolegliwości częściej też korzystają z opieki medycznej.
Wykształcenie (wiedza) wpływa na postrzeganie choroby
- im niższe, tym częściej osoba szuka pomocy zaraz po pojawieniu się dolegliwości;
- im wyższe, tym lepsze oceny stanu zdrowia
Status społeczno-materialny im wyższa pozycja, im pewniejsze zatrudnienie, tym:
- lepsza ocena zdrowia, niższa umieralność,
- wyższa chorobowość ostra, niższa przewlekła;
- tym częstsze postawy i zachowania prozdrowotne, np. profilaktyczne wizyty u lekarza, aktywność.
b) model biomedyczny
W wieku XX bardzo popularny. To swego rodzaju mechanicystyczna teoria jednej przyczyny. Teza podstawowa: to czynniki o charakterze biologicznym są przyczyną sprawczą chorób (bakterie, wirusy, patologiczne procesy komórkowe). Trudny do zastosowania w przypadku wielu chorób
c) model psychosomatyczny
Przyczyny chorób tkwią w długotrwałych stanach napięć psychicznych wynikających z sytuacji konfliktowych, np. Hans Seyle (badania nad stresem)
d) wieloczynnikowy model etiologiczny
Przykład: czynnikami ryzyka w przypadku chorób naczyń wieńcowych są: - podwyższony poziom cholesterolu
- wysokie ciśnienie tętnicze
- palenie papierosów
- nadwaga
- siedzący tryb życia
Jednak tylko połowa zawałów serca daje się wyjaśnić tymi czynnikami!
Choroby są warunkowane wieloma czynnikami różnej natury!
Czynniki te działają równolegle, z różną siłą determinując powstanie choroby, lub synergicznie - wzajem się wzmacniając. Liczą się zatem (oprócz biol.-kult.-społ.):
- czynniki psychospołeczne (stres, predyspozycje osobowościowe)
- brak oparcia (podtrzymania społecznego)
- indywidualna odporność
8. uwarunkowania jakości życia, w tym stanu zdrowia;
9. pojęcie jakości życia
Zdrowie jest pełnym dobrostanem fizycznym, psychicznym i społecznym, a nie tylko brakiem choroby lub niedomagania.
10. wymiary i kryteria jakości życia
Fizyczny wykazywania fizycznej aktywności, stosowanie zróżnicowanej diety, bezpieczną jazdę samochodem, samoopiekę w zakresie zdrowia (unikanie palenia tytoniu, stosowanie narkotyków, nadużywanie alkoholu)
Społeczny zadowalające relacje z małżonkiem i innymi osobami, aktywność w życiu publicznym, troskę o środowisko, zdolność do interakcji z ludźmi
Emocjonalnyumiejętność wyrażania i akceptacji własnych uczuć, ograniczeń, możliwości, umiejętność panowania nad emocjami, pokonywania sytuacji stresowych
Intelektualnypoczucie kreatywności, rozwijanie wiedzy umiejętności
Duchowyrozumienie wartości życia, posiadanie systemu wierzeń i wartości, które decydują celu życia
Zawodowysatysfakcję z pracy, równowagę pomiędzy zżyciem zawodowym a aktywnością w czasie wolnym, postawy wobec pracy.
11. wskaźniki jakości życia NIE PEWNA
a) długość życia
b) bezpieczeństwo
c) sytuacja materialna
d) życie rodzinne
e) klimat i obszar geograficzny
f) wolność polityczna
g) zatrudnienie
h) życie wspólnotowe
i) równość płci
12. zachowania prozdrowotne i antyzdrowotne w kontekście stylu życia
Prozdrowotne : sen, spożywanie codziennie śniadania, unikanie przekąsek pomiędzy posiłkami, utrzymywanie wagi w normie, aktywność fizyczna w wolnym czasie, niepalenie papierosów, umiarkowanie w spożywaniu alkoholu, wykonywanie badań kontrolnych i samobadanie ciała, mała ekspozycja na słońce, bezpieczne zachowania seksualnego, zapinanie pasów bezpieczeństwa.
Antyzdrowotne: palenie tytoniu, spożywanie alkoholu, narkomania, narażanie swojego bezpieczeństwa, brak ruchu, nadmierne spożywanie posiłków wysokotłuszczowych, złe relacje z rodziną, brak higieny i kultury osobistej, stres, przemoc fizyczna i psychiczna, złe warunki mieszkaniowe.
13. pojęcie stylu życia
Obejmuje zachowania zdrowotne, postawy, ogólne działanie człowieka.
14. zmienne kulturowe i społeczno - strukturalne kształtujące zachowania zdrowotne (z uwzględnieniem różnic płci);
Zmienne społeczno strukturalne:
- na całym świecie w ubóstwie żyje znacznie więcej kobiet niż mężczyzn
- w większości krajów kobiety mają przeciętnie niższe wykształcenie
- analiza zjawiska biedy zarówno w krajach rozwiniętych jak i rozwijających się wskazuje na feminizację biedy
- w rodzinach o ograniczonym budżecie pierwszeństwo mają potrzeby mężczyzn przed potrzebami kobiet
- zdrowie i samopoczucie mężczyzn jest często wzmacniane nieodpłatną pracą domową kobiet (opieka nad dziećmi, zakupy, gotowanie, pranie, sprzątanie)
- niezależnie od wyższych stanowisk zajmowanych przez mężczyzn w strukturze zdrowotnej i wyższego wynagrodzenia za wykonaną pracę, które korzystniej kształtują ich sytuację bytową
- dla części mężczyzn pracujących fizycznie szkodliwe warunki pracy kumulują się z gorszą sytuacją materialną
- kobiety i mężczyźni nie są traktowane jednakowo przez instytucje życia społecznego. Problemy zdrowia kobiet nie są w takim samym stopniu uwzględniane w badaniach epidemiologicznych
- badania farmakologiczne wymagają użycia zwierząt laboratoryjnych są prowadzone prawie zawsze na samcach. Wyjątek stanowią związane ze sferą rozrodczą i problemami kobiecymi – uzyskane wyniki są uogólnione na obie płcie
- te same dolegliwości mogą być inaczej diagnozowane i leczone wśród kobiet i mężczyzn
- w modelach patriarchalnym, który obowiązuje w większości rodzin i w innych instytucjach życia społecznego, ważniejsze decyzje są podejmowane przez mężczyzn i przez nich określane są wzory wzajemnego zachowania
- mężczyźni mają większy zakres władzy symbolicznej posiadanej przez polegający na narzucaniu swoich oczekiwań, wzorów zachowań, względem kobiet czy wpływu na dokonywane przez nich decyzje i wybory.
15. podstawowe relacje zdrowie – rodzina;
aspekt profilaktyczny, etiologiczny cechy indywidualne członków rodziny (wiek, wykształcenie), struktura rodziny, różne wskaźniki sytuacji socjoekonomicznej(obiektywne i subiektywne, w tym bezrobocie i migracje), wzajemne relacje i komunikowanie, radzenie sobie w sytuacjach trudnych, styl życia i uzależnienia w rodzinie
terapeutyczny i rehabilitacyjny radzenie sobie z emocjami, funkcjonowanie rodziny, stosunek do osoby chorej, radzenie sobie w sytuacjach trudnych, akceptacja siebie przez członków rodziny jako opiekuna, zdobywanie wiedzy, źródeł pomocy i wsparcia.
16. zmiany w obszarze opieki rodziny nad chorym i jej współczesne oblicze NIE PEWNA
Funkcja materialno-ekonomiczna
-Ponoszenie wydatków związanych z chorobą i procesem leczenia (leki, pobyty w szpitalu)
-Okresowe lub trwałe zawieszenie funkcji zarobkowej chorego (ograniczenie dochodów ze względu na chorobę)
-Zmiana wzoru konsumpcji (żywienie, wypoczynek, miejsce zamieszkania)
-Konieczność ograniczenia niektórych wydatków rodzinnych (dentysta, ginekolog)
Funkcja opiekuńczo-zabezpieczająca
-Obserwacja zmian w stanie zdrowia orz rozmowa o występujących objawach chorobowych
-Towarzyszenie choremu w działaniach mających na celu upornie się z niekorzystnymi zmianami w stanie zdrowia
-Stwarzanie warunków zabezpieczających leczenie i powrót do zdrowia
-Zabezpieczanie potrzeb osób hospitalizowanych
-Szukanie informacji na temat choroby
Funkcja emocjonalna
-„Szok” emocjonalny dla rodziny, silny stres
-Często wzrost napięcia w obrębie lub poprawa jakości relacji rodzinnych
-Zapewnienie choremu wsparcia emocjonalnego
Funkcja rekreacyjno-towarzyska
-Odwiedziny chorych w szpitalu lub w domu
-Zapewnianie choremu aktywnych sposobów spędzania wolnego czasu
-Zmiana sposobu spędzania wolnego czasu przez wszystkich członków rodziny
17. role społeczne w rodzinie w odniesieniu do choroby;
18. czynniki od których zależy przebieg zmian w rodzinie dotkniętej chorobą
Od rodzaju choroby, od pozycji i miejsca osoby chorej w strukturze rodziny i funkcjach rodziny, od sytuacji całej rodziny i jej cech mających wpływ na poziom opiekuńczej wydolności rodziny, od działającego systemu wsparcia, np. wolontariat
19. zmiany zachodzące w rodzinie wywołane chorobą
Aspekt funkcjonalny: zmiany w poszczególnych funkcjach wynikające z dominacji zadań opiekuńczych, zmiany w podziale ról, pogorszenie sytuacji bytowej, społeczna izolacja rodzinna, zmiana panów życiowych, zwiększenie kontaktów zewnętrznych (grup samopomocy)
Aspekt emocjonalny: reakcje rodziny na chorobę / niepełnosprawność, stosunek członków rodziny do podjęcia zadań opiekuńczych, lęk członków rodziny przed naznaczeniem w przypadku chorób, zmniana poziomu więzi.
20. podejście systemowe do zdrowia i choroby: relacje lekarz - pacjent w systemie funkcjonowania służby zdrowia;
a) zasadydziałań lekarzy
Ciągłość opieki, wszechstronność opieki, koordynacja opieki, dominacja prewencji, współpraca z rodziną, krewnymi, opieka w kontekście społeczności lokalnej.
b) modele relacji: pacjent – personel medyczny
model T.S.Szaszi M.H. Hollender,
Koncertował się na stopniu aktynowości układu, z czego zostały wyróżnione 3: aktywność – bierność, kierownictwo - współpraca oraz obustronne uczestnictwo. relacja jest uzależniona od stanu chorobowego pacjenta. Wszystko przebiega poprawnie, jeżeli jest dobrze dopasowane. Problem pojawia się, gdy członek personelu medycznego obierze sobie tylko jedno kryterium i według niego traktuje wszystkich pacjentów nie zależnie od stanu chorobowego.
modele sklasyfikowane na podstawie zainteresowań lekarza
Ten model dzieli się na dwa zasadnicze modele. Pierwszy, w którym wyróżnia się podejście skoncentrowane na chorobie nosi nazwę orientacji somatycznej. Tu głównym bohaterem jest nie pacjent jako osoba, lecz chory narząd czy jednostka chorobowa. Cały proces leczenia ma aspekt biologiczny zarówno pod względem możliwości leczenia jak i przejawów i przyczyn choroby. Drugi model zakłada podejście skoncentrowane na pacjencie i jest to orientacja ogólna. Tu pod uwagę są brane czynniki natury biologicznej ,psychicznej i społecznej pacjenta. Głównym przejawem orientacji ogólnej jest dążenie do nawiązania poprawnego kontaktu i więzi z chorym oraz spojrzenie na jego chorobę również w aspekcie psychospołecznym jako głównej przyczyny wystąpienia choroby.
orientacja somatyczna, orientacja ogólna,
teoria konfliktu
W poprzednich modelach relacji pacjent – personel medyczny jako główny cel przyświeca, zarówno jednej jak i drugiej stronie, zdrowie chorego. Przedstawiona zostanie teraz sytuacja, kiedy to może się zacierać. Według autorów teorii konfliktu zachowanie personelu medycznego pacjenta wynika z odmiennych relacji. Każdej stronie przyświeca inny cel osiągnięcia korzyści, ze strony personelu chodzi o korzyści materialne, jako jednostce decydującej, a choremu o odzyskanie zdrowia. Konsekwencją tego może być faworyzowanie zamożnych pacjentów. Występowanie takich negatywnych relacji skłania nas do refleksji, która jest oczywista w stosunku do etyki lekarskiej .
ideologia konsumeryzmu
Ideologia przedstawia kontakt lekarza z pacjentem, jako relacje typu konsultant – klient. Na jej zdecydowany wpływ ma rozwój świadomości społeczeństwa, łatwiejszy dostęp do informacji przez Internet i telewizje. Konsekwencją tego jest zmiana postawy pacjenta na bardziej aktywną. Chory chce nie tylko słychać zaleceń lekarz, lecz również uczestniczyć w podejmowaniu decyzji, co kiedyś było zarezerwowane tylko dla lekarza. W tej relacji lekarz spełnia role doradcy, partnera, który ma autorytet profesjonalny, ale nie ma władzy. Obie strony w tym wypadku mają świadomość własnej zależności, co jest nowym elementem w relacjach.
21. pojęcie stresu, stres biologiczny i fizyczny;
Stres to zakłócenie równowagi między wymogami środowiska a dostępnymi jednostce środkami i możliwościami potrzebnymi do poradzenia sobie z tymi wymogami, którego przezwyciężanie pociąga za sobą koszty destrukcyjne dla jednostki.
stres w sensie biologicznym to stan fizjolog. mobilizacji organizmu pojawiający się w sytuacji wymagającej reakcji (bakterie, wirusy, urazy taką reakcję wywołują)
stres w sensie psychospołecznym to zarówno bodziec, czyli stresor, jak i reakcja człowieka na ten bodziec. Stresory to: - różne sytuacje życiowe (o charakterze psychologicznym czy mikrospołecznym) - procesy dotykające szersze zbiorowości (o charakterze makro, globalnym)
22.nurty w określaniu stresu psychologicznego (bodziec, reakcja, relacja);
jako bodźca, sytuacji lub wydarzenia zewnętrznego o określonych właściwościach
jako reakcji wewnętrznych człowieka, zwłaszcza reakcji emocjonalnych, doświadczanych wewnętrznie w postaci określonego przeżycia
jako relacji między czynnikami zewnętrznymi a właściwościami człowieka
23. źródła, formy i fazy stresu;
Fazy stresu
a)Faza alarmowa. Początkowa, alarmowa reakcja zaskoczenia i niepokoju z powodu niedoświadczenia i konfrontacji z nową sytuacja. Wyróżniamy w niej –Stadium szoku. –Stadium przeciwdziałania szokowi.
b) Faza przystosowania (odporności). Organizm uczy się skutecznie i bez nadmiernych zaburzeń radzić sobie ze stresorem. Jeśli organizm poradzi sobie z trudną sytuacją wszystko wraca do normy.
c) Faza wyczerpania. Stałe pobudzenie całego organizmu (przewlekły stres) prowadzi do wyczerpania zasobów odpornościowych, co może prowadzić do chorób psychosomatycznych. W szczególnych wypadkach prowadzi nawet do śmierci.
Formy stresu
a) Dystres jest reakcją organizmu na zagrożenie, utrudnienie lub niemożność realizacji ważnych celów i zadań człowieka, pojawia się w momencie zadziałania bodźca, czyli stresora.
b)Eustres to stres pozytywnie mobilizujący do działania.
c) Neustres to bodziec dla danej osoby neutralny w działaniu, chociaż dla innych bywa on eustresowy lub dystresowy.
Źródła stresu
Tłok, niewystarczająca przestrzeń życiowa lub niezbędna do pracy, hałas, bałagan, nieporządek, zanieczyszczenie środowiska, zła organizacja w miejscu pracy, niepokój o przyszłość, nieodpowiednia dieta, presja czasu, narzucone terminy, nadmiar lub brak zajęć i pracy, zbyt wysokie wymagania wobec nas, nierealne cele, duże ambicje, frustracja.
24. konsekwencje stresu
a) psychologiczne konsekwencje zdrowotne (gniew)
b) fizyczne konsekwencje zdrowotne (choroby serca)
c) konsekwencje behawioralne (uzależnienia, agresja, zaburzenia jedzenia)
d) konsekwencje organizacyjne (zmiany w ilości i jakości wykonywanej pracy)
e) konsekwencje adaptacyjne (radzenie sobie ze stresem, wprowadzenie treningu, planowanie kariery)
25. warunki (strategie) radzenia sobie ze stresem;
Sposoby, style radzenia sobie ze stresem kształtowane są w trakcie socjalizacji – tak pierwotnej, jak i wtórnej, zależą też od indywidualnej (subiekt.) oceny
- redefiniowanie sytuacji
- tolerowanie, bagatelizowanie
- wyładowywanie emocji bądź ich tłumienie
- zachowania agresywne, wycofanie
26. koncepcje stresu psychologicznego w kontekście zdrowia jednostki;
a) podejście fenomenologiczno-poznawcze (teoria R.S.Lazarusa i S. Falkman’a)
Rozumiany jako dynamiczna relacja pomiędzy człowiekiem a otoczeniem, która to relacja oceniana jest przez jednostkę jako wymagająca wysiłku adaptacyjnego lub przekraczająca możliwości sprostania jej. Jednostka i otoczenie wpływają na siebie nawzajem, a więc relacja ta ulega ciągłemu przeobrażeniu, gdyż zmiany zachodzą także w obrębie obydwu stron transakcji - przekształceniu ulega środowisko i pozostający w nim człowiek.
b) teoria zachowania zasobów S.Hobfoll’a
Głównym celem ludzkiej aktywności jest uzyskiwanie, utrzymywanie i ochrona cenionych obiektów/zasobów. Wyróżniamy cztery rodzaje zasobów:
- przedmioty np.: mieszkanie, samochód. Ich posiadanie lub brak określa status społeczno-ekonomiczny człowieka,
- warunki np.: dobra praca, udane małżeństwo. Ich wartość polega na tym, że są rzadkie i co się z tym wiąże cenne,
- zasoby osobiste np.: umiejętności charakteryzowane są przez odpowiednią strukturę temperamentu, osobowości,
- zasoby energetyczne: pieniądze, wiedza.
c) teoria frustracji – S. Rosenzweig’a
-Zdaniem tego prekursora w zakresie teorii psychologicznych stresu, istotną przyczyną odczuwania stresu jest frustracja.
-Frustracja jest reakcją człowieka na sytuację, w której na drodze do realizacji jakiegoś celu pojawia się przeszkoda, utrudniająca lub uniemożliwiająca jego osiągnięcie. Celem może być np. osiągnięcie jakiejś potrzeby.
-Zaletą teorii frustracji jest poszukiwanie mechanizmów psychologicznych zachowania się człowieka w sytuacji braku możliwości lub udaremnienia realizacji celu.
d) koncepcja stresorów organizacyjnych
Autorzy wskazali na grupy stresorów wewnątrzorganizacyjnych i ekstraorganizacyjnych, określili charakter reakcji stresowej i jej skutki:
-Stresory wewnątrzorganizacyjne – środowisko fizyczne, grupowe czynniki stresu, np. konflikty grupowe, organizacyjne czynniki stresowe, np. zły klimat organizacyjny
-Stresory ekstraorganizacyjne – stosunki rodzinne, problemy rasowe itp.
-Reakcje na stres: fizjologiczne (nadciśnienie, cukrzyca) i behawioralne (manifestowanie niezadowolenia z pracy)
-Odroczone reakcje na stres wiążące się ze stopniowo pogarszającym się stanem zdrowia