4.RODZAJE UTWORÓW CHRONIONYCH PRAWEM AUTORSKIM

ustawa wymienia przykładowo utwory:

wyrażone słowem, symbolami matematycznymi lub znakami graficznymi, do której to grupy zaliczone zostały utwory literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe;

plastyczne;

fotograficzne;

lutnicze;

wzornictwa przemysłowego;

architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne;

muzyczne i słowno-muzyczne;

sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne;

audiowizualne w tym wizualne i audialne.

orzecznictwo i literatura dopowiadają, także przykładowo:

listy, rysunki techniczne, różne formy dokumentacji technicznej, projekty plastyczne banknotów i znaczków, testy, pamiętniki, wywiady, wzory umów, modele, szkice, projekty formularzy, projekty umów, kolekcje afiszy lub ogłoszeń, katalogi, książki kucharskie, rozkłady kolejowe, kompozycje kwiatowe.

Nie korzystają z ochrony prawem autorskim:

z mocy ustawy:

akty normatywne lub ich urzędowe projekty,

urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole,

opublikowane opisy patentowe lub ochronne,

proste informacje prasowe,

z tym że projekty wszelkich aktów normatywnych i dokumentów korzystają z ochrony prawem autorskim tak długo, jak długo nie zostanie im nadany charakter urzędowy lub publiczny; podobnie opisy patentowe tracą przywilej autorski dopiero po ich opublikowaniu;

ze względu na brak przesłanek przejawu działalności twórczej i indywidualnego charakteru:

procesy twórcze jako takie,

metody pracy,

technika tworzenia utworu,

idee i pomysły, chyba że są wyrażone oryginalną formą,

pomysły i tematy badawcze oraz teorie i fakty naukowe,

znane powszechnie od dawna formy plastyczne, przestrzenne lub muzyczne,

elementy utworów pozbawione charakteru twórczego, np. typowe tabele i rysunki, zestawienia pozbawione oryginalnej koncepcji np. alfabetyczne.

1.ROLA RZECZNIKA PATENTOWEGO W SZKOLE WYŻSZEJ

Działalność wspomagająca wykonywanie prac naukowo-badawczych i komercjalizację wyników

Etap wstępny

badanie w światowej literaturze patentowej kierunków rozwoju zagadnienia naukowo-technicznego, w celu uzasadnienia atrakcyjności wniosku o grant lub oferty na zlecenie pracy naukowo-badawczej,

udział w negocjacjach między zleceniodawcą i wykonawcami pracy, zwłaszcza w zakresie klauzul regulujących sprawy własności przemysłowej w umowie o wykonanie pracy n-b, umowie o współwłasności itp.

Realizacja pracy naukowo-badawczej

badanie stanu techniki w literaturze patentowej, jako części rozeznania literaturowego pracy naukowo-badawczej,

współpraca z zespołem badawczym w sprawach techniczno-prawnych analiz patentowych, m.in. możliwości wykorzystania obcych wynalazków przez "obejście" patentu, wykorzystanie luk terytorialnych ochrony itp.

Ocena wyników pod kątem możliwości komercjalizacji

analiza nienaruszalności praw osób trzecich,

analiza zdolności patentowej,

analiza zdolności rynkowej - problematyka nieuczciwej konkurencji.

Ustalenie taktyki komercjalizacji

określenie rodzaju rozwiązania (wynalazek, wzór użytkowy, wzór zdobniczy), celowości i zakresu ochrony (terytorium, czas trwania),

ustalenie zakresu "know-how" i środków zabezpieczających utrzymanie tajemnicy,

analiza publikacji oraz zakresu przekazywania dokumentacji pracy n-b w celu zabezpieczenia ochrony patentowej wykonywanych prac,

Postępowanie przed Urzędem Patentowym RP

opracowanie dokumentacji zgłoszeniowej,

prowadzenie postępowania przed Urzędem Patentowym,

prowadzenie ewidencji i opłat chronionych rozwiązań.

Akwizycja wyniku

opracowanie i analiza treści informacji przekazywanych w ofercie, w aspekcie ochrony praw własności intelektualnej.

Udzielanie licencji

udział w rokowaniach licencyjnych,

opracowanie umów licencyjnych, licencyjno-wdrożeniowych, "know-how" itp.

Nadzór własności

kontrola wykonywania umów,

kontrola nienaruszalności praw wyłącznych,

prowadzenie sporów przed sądami i Urzędem Patentowym RP.

Analiza gospodarczej celowości utrzymywania prawa wyłącznego

Działalność edukacyjna

Prowadzenie zajęć dydaktycznych dla studentów

Inicjowanie i prowadzenie szkoleń w zakresie własności intelektualnej

2.PRAWO AUTORSKIE W PIGUŁCE

podstawowy przepis:

ustawa z dnia 4 lutego 1994r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jednolity: Dz. U. nr 80 z roku 2000 poz. 904)

reguluje

prawa twórców utworów oraz prawa artystów wykonawców jak również prawa do zapisu dźwięku, audycji telewizyjnych i radiowych

przepisy stosują się do utworów:

których twórcami są obywatele polscy;

które zostały opublikowane po raz pierwszy na terytorium Rzeczypospolitej Polski albo równocześnie na tym terytorium i za granicą;

które zostały opublikowane po raz pierwszy w języku polskim;

których ochrona wynika z umów międzynarodowych;

koncepcja ochrony udzielanej przez prawo

dla zrozumienia istoty ochrony, jakiej udziela prawo autorskie, konieczne jest. rozróżnienie trzech elementów utworu:

treści utworu,

sposobu przedstawienia tej treści określanego też jako forma wyrażenia,

nośnika materialnego, na którym utwór jest ustalony.

Prawo autorskie w zasadzie chroni tylko formę wyrażenia utworu, z pewnymi wyjątkami: np. w utworach naukowych ochronie podlegać może także treść utworu, ale tylko łącznie z formą w jakiej została wyrażona.

Jakie utwory chroni prawo autorskie

ochronie prawem autorskim podlega utwór, który spełnia jednocześnie trzy przesłanki:

stanowi przejaw działalności twórczej,

wyróżnia się indywidualnym charakterem,

jest ustalony w jakiejkolwiek postaci

niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.

Ważne: Dla powstania ochrony prawno-autorskiej nie jest wymagane dopełnienie żadnych formalnych wymogów. Ochrona powstaje z chwilą ustalenia utworu i każdy, kto stworzył utwór może domagać się, by był uznawany za jego autora, chyba że w postępowaniu sądowym udowodni mu się, iż nie jest autorem utworu, albo że stworzone przez niego dzieło nie jest utworem w rozumieniu prawa autorskiego. Z ochrony prawem autorskim korzysta zarówno utwór dokończony jak i nie dokończony, całe utwory jak również ich szkice, projekty, plany, wersje wstępne - o ile tylko spełniają same w sobie przesłanki utworu, o których była mowa wyżej.

3.OBJAŚNIENIE POJĘĆ WYSTĘPUJĄCYCH W USTAWIE

działalność twórcza

jest to działanie kreatywne, tworzące coś nowego, oryginalnego, coś czego dotąd nie było (nie ma znaczenia dla ochrony prawno-autorskiej wartość utworu, jego walory estetyczne czy moralne, ani jego treść merytoryczna; z ochrony prawnej korzystają zarówno utwory o wysokich walorach literackich lub artystycznych, jak i utwory miernej wartości)

indywidualny charakter

piętno osobiste, niepowtarzalny charakter formy przejawiający się w ujęciu tematu i sposobie jego wyrażenia (utwór nie ma charakteru indywidualnego, jeżeli forma w jakiej jest wyrażony, będzie typowa dla danego rodzaju dzieła, np. typowe rysunki techniczne, typowe tabele, zestawienia alfabetyczne)

ustalenie utworu

jego uzewnętrznienie, nadanie mu takiej postaci, również nietrwałej, która pozwala na zapoznanie się z utworem co najmniej jednej osobie poza samym twórcą (wygłoszenie wykładu lub przemówienia, wykonanie improwizacji muzycznej lub słownej)

utrwalenie utworu

sporządzenie pierwszego nośnika materialnego, tzn. nadanie utworowi takiej postaci materialnej, która umożliwia zapoznanie się z utworem dowolnej liczbie osób w dowolnym czasie (sporządzenie rękopisu lub maszynopisu, nagranie utworu muzycznego na taśmie)

zwielokrotnienie utworu

sporządzenie kolejnych egzemplarzy utworu na podstawie pierwszego nośnika

rozpowszechnienie utworu

publiczne udostępnienie utworu za zgodą twórcy, przy czym utwór rozpowszechniony niekoniecznie musi być zwielokrotniony (rozpowszechnieniem jest np. publiczne wykonanie utworu dla którego nie ma zapisu słownego lub nutowego)

utwór opublikowany

taki, który został za zgodą twórcy zwielokrotniony i którego egzemplarze zostały publicznie udostępnione

korzystanie z utworu

możliwość używania utworu, osiągania korzyści z tytułu jego posiadania

rozporządzanie utworem

możliwość dysponowania utworem, zarządzania sposobem korzystania z niego.

pola eksploatacji

są to formy i sposoby, w jakich utwór może być używany; w ustawie są wymienione przykładowo: *utrwalenie, *zwielokrotnianie określoną techniką, *wprowadzanie do obrotu, *wprowadzanie do pamięci komputera, *publiczne wykonywanie albo publiczne odtworzenie, *wystawienie, *wyświetlenie, *najem, *dzierżawa, *nadanie za pomocą wizji lub fonii przewodowej albo bezprzewodowej przez stację naziemną, *nadanie za pośrednictwem satelity, *równoczesne i integralne nadanie utworu nadawanego przez inną organizację radiową lub telewizyjną (mogą być jeszcze inne sposoby korzystania z utworu lub używania go, które zainteresowani eksploatacją utworu mogą określić w umowie); należy pamiętać: każda odmienna technika korzystania z utworu stanowi odrębne pole eksploatacji)

wprowadzenie utworu do obrotu

to przeniesienie własności egzemplarza utworu lub inne rozporządzenie tym egzemplarzem przez uprawnionego, z tym że jeżeli umowa między stronami nie stanowi inaczej, przeniesienie własności egzemplarza utworu (np. sprzedaż książki lub płyty) nie powoduje przejścia autorskich praw majątkowych na nabywcę, a przeniesienie autorskich praw majątkowych nie przenosi na nabywcę własności egzemplarza utworu.

5.PODMIOT PRAWA AUTORSKIEGO - TWÓRCA

Twórcą jest osoba, której nazwisko uwidoczniono w tym charakterze na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu; jest to domniemanie ustawowe, które można obalić tylko w drodze procesu sądowego, pod warunkiem udowodnienia, że osoba, której nazwisko jest umieszczone na utworze, faktycznie twórcą nie jest.

Prawa twórców

Autorskie prawa osobiste

przysługują w zasadzie twórcy utworu,

powstają z chwilą ustalenia utworu,

nie można ich się zrzec,

nie podlegają dziedziczeniu,

nie są ograniczone w czasie,

nie wygasają po śmierci twórcy,

ich pakiet określa art. 16:

prawo do autorstwa utworu,

prawo do oznaczania utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo udostępniania go anonimowo,

prawo do nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania,

prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności,

prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

Katalog osobistych praw autorskich z art.16 jest uzupełniony jeszcze innymi prawami szczegółowymi, jak na przykład:

prawo do sprzeciwienia się zniszczeniu utworu plastycznego (art. 32 ust.2),

prawo dostępu do utworu znajdującego się u nabywcy ( art. 52 ust.3),

prawo do wycofania utworu z obiegu przez twórcę (art.56),

prawo twórcy do odstąpienia lub wypowiedzenia zawartych z nim umów (art. 58),

prawo twórcy do przeprowadzenia nadzoru autorskiego (korekty) przed rozpowszechnieniem utworu (art. 60).

Autorskie prawa majątkowe

mogą być przedmiotem obrotu prawnego (umowy o przeniesienie praw, o korzystanie z praw, (np. umowa licencyjna), a także są dziedziczone. Zgodnie z art.17 należą do nich:

prawo do korzystania z utworu,

prawo rozporządzania utworem na wszystkich polach eksploatacji,

prawo do wynagrodzenia za korzystanie z utworu.

Czas trwania autorskich praw majątkowych

trwają w zasadzie przez cały czas życia twórcy i 70 lat po jego śmierci,

jeżeli twórca nie jest znany - 70 lat od daty pierwszego rozpowszechnienia utworu;

jeżeli z mocy ustawy autorskie prawa majątkowe przysługują innej osobie niż twórca:

70 lat liczy się od daty rozpowszechnienia utworu,

gdy utwór nie został rozpowszechniony - 70 lat od daty ustalenia utworu;

Jeżeli bieg terminu wygaśnięcia autorskich prawa majątkowych liczy się od rozpowszechnienia utworu, a utwór rozpowszechniono w częściach, odcinkach, fragmentach lub wkładkach bieg terminu liczy się oddzielnie od daty rozpowszechnienia każdej z wymienionych części.

Czas trwania autorskich praw majątkowych liczy się w pełnych latach następujących po roku, w którym nastąpiło zdarzenie , od którego bieg terminu zaczyna się liczyć.

Ustawowy czas trwania autorskich praw majątkowych nie może być ani skrócony ani wydłużony jakąkolwiek czynnością prawną, ani aktem administracyjnym.

6.UTWORY PRACOWNICZE

Utworem pracowniczym jest utwór, który równocześnie spełnia dwie przesłanki:

został dokonany przez osobę pozostającą w stosunku pracy,

stworzenie utworu mieści się w zakresie obowiązków służbowych pracownika.

Nie są zatem utworami pracowniczymi:

utwory dokonane w wyniku umowy o dzieło lub umów zlecenia, nawet jeżeli umowy te przewidują przejęcie autorskich praw majątkowych przez zlecającego lub zamawiającego utwór;

utwory konkursowe;

utwory wykonane na zamówienie;

utwory dokonane przez pracownika poza jego obowiązkami służbowymi.

Obowiązki służbowe pracownika:

w zasadzie określa umowa o pracę;

mogą wynikać z układów zbiorowych, norm wewnątrzzakładowych, planów działalności zakładu lub jednostki organizacyjnej, w której twórca jest zatrudniony;

mogą mieć także swoje źródło w bezpośrednim poleceniu przełożonego, które jednak nie może wykraczać poza granice obowiązków pracownika.

Ważne: Dla uznania utworu za pracowniczy nie wystarczy fakt, że utwór został dokonany przy użyciu urządzeń lub materiałów stanowiących własność pracodawcy, albo nawet za jego środki finansowe jak również to, że został dokonany przez pracownika w godzinach służbowych, albo że współtwórcami utworu są osoby pozostające w stosunku pracy, jeżeli jeden ze współtwórców w takim stosunku nie pozostaje. W tym ostatnim przypadku dochodzi do wspólności praw autorskich między pracodawcą a osobami nie pozostającymi z nim w stosunku pracy.

Wzajemne prawa pracodawcy i pracownika, połączonych stosunkiem pracy, w odniesieniu do utworów regulują art. 12 i 13, z tym że :

postanowienia tych artykułów nie dotyczą pracowniczych: utworów naukowych, programów komputerowych i utworów audiowizualnych;

umowa o pracę może odmiennie, niż to przewiduje art. 12, regulować stosunki między pracodawcą a pracownikiem w zakresie praw autorskich.

Skutek uznania utworu za pracowniczy :

autorskie prawa majątkowe należą do pracodawcy, także po zakończeniu stosunku pracy;

pracodawca przejmuje na własność przedmiot, na którym utwór utrwalono, np. modele, klisze, maszynopisy, wydruki komputerowe, wyroby plastyczne;

autorskie prawa osobiste pozostają przy twórcy, który jednak nie może czynić z nich użytku w sposób, który by naruszał prawa osobiste i majątkowe pracodawcy.

Zgodnie z treścią art. 12:

pracodawca nabywa prawa majątkowe dopiero z chwilą przyjęcia utworu;znaczy to, że od chwili ustalenia utworu do jego dostarczenia pracodawcy autorskie prawa majątkowe pozostają przy twórcy; jeżeli twórca nie dostarczy utworu pracowniczego pracodawcy może on wystąpić przeciwko pracownikowi z roszczeniami z tytułu naruszenia obowiązków ze stosunku pracy;

przyjęcie utworu może być :

wyraźne: pracodawca składa twórcy stosowne oświadczenie woli;

dorozumiane: pracodawca nie oświadczy pracownikowi, że jego utworu nie przyjmuje;

w braku jakiegokolwiek oświadczenia pracodawcy uważa się, że utwór przyjęty został bez zastrzeżeń;

pracodawca, w ciągu dwóch lat od przejęcia utworu, ma obowiązek jego rozpowszechnienia; jeżeli go nie dopełni, twórca może wyznaczyć pracodawcy termin do rozpowszechnienia, a po jego bezskutecznym upływie przejmuje z powrotem autorskie prawa majątkowe razem z własnością przedmiotu, na którym utwór utrwalono;

pracodawca nabywa majątkowe prawa autorskie jedynie w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron;

oznacza to w praktyce, że pracodawca nie może eksploatować utworu poza sferą swego działania, np. utwór stworzony przez nauczyciela dla celów dydaktycznych nie powinien być wykorzystywany bez jego zgody dla innych celów, a opinia radcy prawnego, wydana dla konkretnej sprawy, nie powinna być bez jego zgody wykorzystywana w innej sprawie, a zwłaszcza komercyjnie.

A co z pracowniczym utworem komputerowym ?

Zasada:

tak jak przy pozostałych utworach pracowniczych, prawa majątkowe do programu komputerowego stworzonego przez pracownika w wykonywaniu obowiązków ze stosunku pracy służą pracodawcy.

Różnice:

pracodawca nabywa te prawa majątkowe z mocy ustawy, w momencie powstania programu (nie ma zatem wymaganego art. 12 obowiązku formalnego przyjęcia utworu);

twórca programu jest ograniczony w prawach osobistych:

służy mu tylko prawo do autorstwa utworu tzn. do oznaczenia go swoim imieniem i nazwiskiem lub pseudonimem;

nie ma prawa do wynagrodzenia innego niż ze stosunku pracy, niezależnie od tego, czy pracodawca używa programu do celu, dla jakiego program został stworzony, czy także do innych celów;

nie może bez zgody pracodawcy korzystać z elementów programu dla stworzenia innego programu, nie przeznaczonego dla pracodawcy;

nie ma prawa do opracowania programu, tj. jego przeróbki lub adaptacji, bez uprzedniej zgody pracodawcy;

pracodawca może wprowadzać istotne zmiany do programu bez porozumienia się z twórcą i może także zlecić dokonanie tych zmian osobom trzecim.

Ale uwaga!

Status pracowniczych programów komputerowych mają tylko te programy, których autor jest zobowiązany zakresem czynności do tworzenia programów. Jeżeli pracownik opracuje samorzutnie przydatny dla pracodawcy program poza obowiązkami służbowymi, albo stworzy go w wyniku incydentalnego polecenia przełożonego, strony winny zawrzeć umowę określającą, na jakich warunkach pracodawca przejmuje program i jakie prawa osobiste i majątkowe pozostają przy autorze programu.

Nie ma także charakteru pracowniczego program dokonany w wyniku realizacji umowy zlecenia lub umowy o dzieło. Wzajemne prawa i obowiązki stron w zakresie praw autorskich musi określać ta umowa.

Regulacje ustawowe w zakresie autorskich praw osobistych i majątkowych mają zastosowanie tylko wówczas, gdy umowa o pracę nie reguluje ich odmiennie.

Kiedy utwór naukowy ma charakter utworu pracowniczego ?

Tytułem wprowadzenia do problemu:

utwory naukowe są to utwory zawierające rezultaty pracy naukowej;

utwory naukowe korzystają z takiej samej ochrony i na takich samych zasadach jak inne utwory, co oznacza, że w zasadzie chroniony jest tylko sposób przedstawienia treści, ich forma redakcyjna;

treść utworu w zasadzie chroniona jest przez art. 23 i 24 prawa cywilnego, dotyczy to także wyników badań;

autorskie prawa osobiste i majątkowe służą w zasadzie twórcom takich utworów.

Utwór naukowy ma charakter pracowniczy, jeżeli został dokonany w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy. Istotna trudność polega na braku definicji w prawie autorskim pojęcia "obowiązek ze stosunku pracy", zwłaszcza w odniesieniu do pracowników naukowych. Poglądy wyrażane w literaturze są w tej materii nader rozbieżne. Słuszny wydaje się być pogląd J. Barty i R. Markiewicza wyrażony w Komentarzu do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, zgodnie z którym:

naukowymi utworami pracowniczymi są w każdym razie :

utwory naukowe powstające w ramach planów prac jednostek organizacyjnych instytucji;

utwory naukowe tworzone z polecenia lub pod nadzorem przełożonego twórcy utworu;

prace doktorskie i habilitacyjne, jeżeli ich autorzy są pracownikami szkoły wyższej lub innej instytucji naukowej.

Nie są utworami pracowniczymi publikacje pracowników naukowych, naukowo-badawczych i naukowo-dydaktycznych, chyba że powstają w wyniku umowy zawartej między jednostką naukową a autorem i w umowie tej jednostka zastrzeże sobie przejście na nią autorskich praw majątkowych . Taka umowa musi wyraźnie określać pola eksploatacji, na których to prawo będzie wykorzystywane.

Autorskie prawa osobiste służą twórcy pracowniczego utworu naukowego.

Autorskie prawa majątkowe do takiego utworu służą na zasadach ogólnych pracodawcy, ale tylko jeżeli nie jest on instytucją naukową.

Instytucja naukowa nie nabywa praw autorskich zatrudnionego u siebie twórcy pracowniczego utworu naukowego - zarówno autorskie prawa osobiste jak i majątkowe pozostają przy twórcy.

Jednak, stosownie do art. 14 ustawy p. a.: zatrudniony w jednostce naukowej twórca pracowniczego utworu naukowego doznaje pewnych ograniczeń w możliwości korzystania ze swoich autorskich praw majątkowych:

instytucji naukowej przysługuje pierwszeństwo opublikowania utworu naukowego pracownika (przepis ten jest martwy przy aktualnych możliwościach wydawniczych jednostek naukowych, zwłaszcza szkół wyższych, ale jeżeli jednostka naukowa zechce jako pierwsza wydać utwór pracowniczy, twórca nie może się temu sprzeciwić) na następujących warunkach :

twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia za publikację utworu na zasadach określonych w umowie wydawniczej;

prawo do pierwszego opublikowania utworu wygasa, jeżeli w ciągu 6 miesięcy od dostarczenia pracodawcy utworu nie zawrze on z twórcą umowy wydawniczej, albo jeżeli utwór nie zostanie opublikowany w okresie dwóch lat od jego przyjęcia przez pracodawcę;

instytucja naukowa może korzystać z utworu i zawartego w nim materiału naukowego bez odrębnego wynagrodzenia twórcy - takie korzystanie może polegać np. na zwielokrotnieniu utworu, celem udostępnienia go innym pracownikom dla celów badawczych lub dydaktycznych;

instytucja naukowa może udostępniać bez zgody twórcy materiał naukowy zawarty w utworze osobom trzecim, jeżeli wynika to z uzgodnionego przeznaczenia utworu lub zostało postanowione w umowie (to mogą być np. różnego rodzaju opinie i ekspertyzy zamawiane w jednostkach naukowych; należy zwrócić uwagę, że ustawa mówi o udostępnianiu materiału naukowego, a zatem rozszerza ochronę prawno-autorską także na treść utworu, co jest wyjątkiem od ogólnej zasady, że prawo autorskie nie chroni treści, tylko formę wyrażenia utworu).

Należy wiedzieć, że

Przez instytucję naukową rozumie się zarówno jednostkę naukową, w której działalność naukowa jest podstawową działalnością (przykładowo: instytuty i ośrodki badawcze i badawczo rozwojowe, jednostki naukowe PAN), jak również jednostkę, w której działalność naukowa jest realizowana na marginesie jej zadań podstawowych (np. laboratoria naukowo badawcze w jednostkach przemysłowych).

Uprawnienia instytucji naukowej ograniczające autorskie prawa majątkowe twórcy pracowniczego utworu naukowego dotyczą tylko tych pól eksploatacji, które są wymienione w art. 14 a więc:

pierwszej publikacji,

korzystania z materiału naukowego,

udostępniania materiału naukowego osobom trzecim.

Na innych polach eksploatacji twórca może korzystać z utworu naukowego bez żadnych ograniczeń.

Art. 14 ma zastosowanie do wszystkich twórców utworów naukowych zatrudnionych w jednostce naukowej, a nie tylko do jej pracowników naukowych i naukowo-badawczych.

Wszystkie omówione wyżej ograniczenia autorskich praw majątkowych twórców pracowniczych utworów naukowych zatrudnionych w instytucjach naukowych mają zastosowanie tylko wówczas, gdy umowa o pracę nie stanowi inaczej, przy czym umowa nie może zmienić terminów, których upływ przywraca twórcy prawo do pierwszej publikacji utworu.

A jak kształtują się autorskie prawa majątkowe dyplomantów/magistrantów i doktorantów nie będących pracownikami ?

ustawa o prawie autorskim tego problemu nie rozstrzyga;

skoro nie są pracownikami - nie ma do nich zastosowania ani art. 12, ani 14,

zatem autorskie prawa osobiste i majątkowe należą do nich ;

ale!

nie ulega wątpliwości, że przy realizacji swoich praw korzystają z pomocy jednostki naukowej - najczęściej uczelni, której winny przysługiwać jakieś prawa do tych utworów.

Aby uczelnia mogła przejąć autorskie prawa majątkowe do tej pracy musi:

albo mieć regulamin studiów magisterskich i doktoranckich regulujący przejście autorskich praw majątkowych na uczelnię,

albo podpisać umowę z magistrantem lub doktorantem o przejście autorskich praw majątkowych.

Jeżeli nie ma takich dokumentów, autorskie prawa majątkowe do pracy dyplomowej i doktorskiej pozostają przy jej autorze!

Prawa osobiste pozostają przy dyplomancie/ doktorancie zawsze!

Promotor jako współautor pracy dyplomowej i doktoranckiej

Na gruncie prawa autorskiego, promotor w zasadzie nie powinien mieć prawa do współautorstwa prac, o których mowa. Nie ulega wątpliwości, że z tytułu nadzoru nad realizacją pracy ma on swój udział w jej ostatecznym kształcie. Zważywszy jednak, że prawo autorskie chroni formę wyrażeniową pracy, sposób przedstawienia treści, a nie treść jako taką, udział promotora w powstaniu pracy nie może przesądzać o jej współautorstwie. Oczywiście w przypadku publikacji pracy w konkretnych sytuacjach może wystąpić jako jej współautor, ale na warunkach uzgodnionych z dyplomantem lub doktorantem .

Inną kwestią jest prawo promotora do autorstwa lub współautorstwa wyników zawartych w pracy, jednak materia ta nie jest regulowana prawem autorskim.

7.WARTO WIEDZIEĆ

utwór zależny

jest to opracowanie cudzych utworów; należą tu zwłaszcza tłumaczenia, przeróbki, adaptacje, streszczenia; muszą one wymieniać twórcę i tytuł utworu pierwotnego a korzystanie z takiego utworu jest zależne od zgody autora utworu pierwotnego, z tym że zgoda nie jest potrzebna na sam fakt tłumaczenia dzieła, a tylko na wykorzystanie tego tłumaczenia np. wydanie go drukiem; jeżeli w ciągu 5 lat od wyrażenia zgody przez twórcę oryginału tłumaczenie, opracowanie, adaptacja, streszczenie nie zostaną rozpowszechnione, twórca utworu pierwotnego może swoje zezwolenie cofnąć;

utwór zbiorowy

jest to utwór stworzony przez większą liczbę autorów inspirowanych do tworzenia dzieła przez wydawcę, który określa zawartość (dobór materiałów) i układ dzieła; najbardziej typowe przykłady: encyklopedie, słowniki, roczniki, kalendarze, czasopisma;

zbiory dzieł, antologie, wypisy, zbiory bajek, przysłów,

rękopisów, pieśni ludowych, melodii, bazy danych

korzystają z ochrony, o ile przyjęty w nich dobór, układ lub zestawienie ma charakter twórczy; poszczególne części składowe zbioru mogą, ale nie muszą stanowić przedmiotu prawa autorskiego; dzieło takie korzysta z ochrony ze względu na dobór materiału, sposób zestawienia tego materiału w określony układ, sposób ich prezentacji, które to elementy muszą stanowić przejaw działalności twórczej w rozumieniu prawa autorskiego.

utwory połączone

są to takie utwory, które zawierają utwory stworzone niezależnie przez poszczególnych twórców, połączone w jedną całość tylko dla wspólnego rozpowszechnienia, np. piosenka zawierająca utwór literacki (słowa) i utwór muzyczny (melodia), spektakl baletowy zawierający utwory: muzyczny, choreograficzny, scenograficzny;

8. Po co Uczelni patenty ?

Już w średniowieczu, mądrzy rajcowie Księstwa Weneckiego uznali konieczne uchwalenie prawa, które - czyniąc co naturalnie sprawiedliwe - nagradzałoby tych, którzy własnym talentem, wiedzą, wysiłkiem tworzenia oraz ponosząc koszty dokonują rozwiązań technicznych, mających przy praktycznym wykorzystaniu korzystny wpływ na rozwój gospodarczy i dobrobyt społeczności.

Patent jest nadawanym przez Państwo okresowym prawem własności, przyznawanym dokonującemu innowacji technicznej, która wyróżnia się - na tle znanego stanu techniki - nowością i nieoczywistością, cechami warunkującymi uznanie rozwiązania za wynalazek. Funkcja patentu jest w sposób oczywisty zrozumiała dla sytuacji producenta urzeczywistniającego innowację - jako ochrona zysku, zabezpieczenie przed produkcją naśladowczą odbierającą część popytu rynkowego. Przewaga konkurencyjna wynikająca z chronionej, atrakcyjnej rynkowo produkcji pozwala na zwrot kosztów poniesionych na badania, rozwój, wdrożenie oraz tworzenie nowych zasobów technologicznych, zapewniających trwałe istnienie przedsiębiorstwa na rynku. Niemcy, z doświadczeniem globalnie otwartego rynku, system patentowy rozumieją przez pryzmat hasła "Idee tworzą patenty, patenty dają pracę".

9. Ale po co patenty wyższej Uczelni ?

Co - dla naszej działalności - uzasadniać może celowość posiadania prawa własności do wyłącznego korzystania z wynalazku dokonanego podczas prac naukowo-badawczych ?

Działalność naukowo-badawcza Uczelni realizuje się uczestnictwem w sektorze rynku "usług" badań naukowych - w którym coraz wyraźniej występują znamiona konkurencji. Odczuwalnym przykładem są projekty badawcze KBN. Patent udzielony na rzecz Uczelni jest jednym z narzędzi, które powinniśmy wykorzystać dla wzmocnienia swej pozycji na tym rynku.

Patent może korzystnie wspomagać Uczelnię zarówno w sferze "prestiżu" jak i finansów. Wskazać można następujące jego skutki:

dokument patentowy jest publikacją, rozpowszechnianą w większości krajów świata na podstawie umów o wymianie międzynarodowej, potwierdzającą poziom naukowy Uczelni, zdolności i potencjał twórczy, ściśle określającą datę dokonania innowacji i jej Autorów;

jest - oprócz typowych publikacji naukowych - wymiernym wskaźnikiem oceny badań, jest miernikiem ograniczonym w subiektywności oceny - kryteriami wynalazku jest nowość i nieoczywistość rozwiązania;

wspomaga uzyskiwanie grantów, zleceń, nawiązywanie kontaktów naukowych, dokumentując poziom znajomości problemu technicznego;

przy "trafieniu" w potrzeby rynku pozwala na sprzedaż, nawet wielokrotną rozwiązania kilku Licencjobiorcom i podział wpływów z opłat licencyjnych między Autorów, jednostkę organizacyjną w której opracowano wynalazek (Katedrę, Instytut, Wydział) i Uczelnię. Uzupełnia satysfakcję moralną Autorów walorami pieniężnymi, wspomaga finansowanie własnych prac badawczych.

Jednocześnie powinniśmy mieć świadomość, że w sytuacji gdy w umowie o pracę badawczą rezygnujemy całkowicie na rzecz Zamawiającego z prawa własności do dokonanych rozwiązań o charakterze wynalazku, to w kolejnych badaniach opierających się i rozwijających istotę tego wynalazku, gospodarcze wykorzystanie ich wyniku będzie wymagało zawarcia dodatkowej umowy licencyjnej.

Wydaje się logicznym, że Zamawiający ponosząc koszty pracy naukowo-badawczej powinien mieć prawo do wyniku. I prawo do przemysłowego korzystania z wyniku ma On ustawowo zawsze, niezależnie od tego czy wynik zawiera - czy nie - rozwiązania o charakterze wynalazku. Natomiast innym zagadnieniem jest własność dokonanego wynalazku. Umowa nie obliguje przecież Uczelni do dokonania wynalazku, lecz tylko do rozwiązania określonego w umowie zagadnienia technicznego. Wynalazek zawarty w wyniku jest więc wartością dodatkową umowy i powinien zgodnie z zasadą "własność tego kto dokonał" pozostać przy Uczelni - chyba, że negocjując umowę uznamy za korzystne by współwłaścicielem a nawet pełnym właścicielem został Zamawiający. Autorstwo rozwiązania jest oczywiście jednoznacznie określone.

Powyższe zdania dotyczyły przypadku gdy patent jest naszą, Uczelni własnością. Koniecznym do uzupełnienia jest więc odpowiedź na pytanie: "czy potrzebne są nam, wykonawcom prac badawczych "obce" patenty, czy konieczną jest znajomość wynalazków dokonanych przez inne osoby - nazywane przez prawników trzecimi ?"

Odpowiedź "na tak" chciałbym trzykrotnie podkreślić. Pierwszą grubą kreskę rysuję z myślą o występującym zawsze w świadomości badacza niepokoju "kolejnego Kolumba", niepełnej znajomości o dokonanych już - przez innych - rozwiązaniach badanego zagadnienia technicznego. Jeżeli skrupulatni Niemcy, ze znacznie lepszymi możliwościami informatycznymi oceniają, że około 1/4 ich prac jest przynajmniej w znacznej części nieświadomym powieleniem stanu techniki, to skala tego problemu jest u nas na pewno większa. Opisy patentowe są nośnikiem informacji istotnie uzupełniającym rozeznanie tematu prowadzone w literaturze naukowo-technicznej, z uwagi na międzynarodowo zunifikowaną formę stanowią idealny materiał do wyszukiwań komputerowych, z wieloma kryteriami kwerendy. Wiele istotnych rozwiązań - przykładowo z ośrodków naukowych-badawczych dużych koncernów - ujawnianych jest wyłącznie w opisach patentowych, które oprócz rozwiązań ważnych technicznie zawierają również koncepcje o charakterze "burzy mózgów" - inspirując nowe podejście do problemu. Informacja patentowa dostępna jest (przez Internet) na naszym biurku.

Drugie podkreślenie odpowiedzi "na tak" wiąże się z odpowiedzialnością Uczelni - przy sprzedaży wyniku pracy badawczej - za tak zwaną "wadę prawną" wyniku, nienaruszalność praw osób trzecich. Nieodzowną jest więc znajomość rozwiązań chronionych polskimi patentami w danym zakresie techniki. Nie uwzględnienie w rozeznaniu literaturowym nowego, atrakcyjnego technicznie rozwiązania - np. ostatnio ujawnionego w amerykańskim opisie patentowym a nie chronionego w Polsce - w bezwzględnej ocenie faktów zubaża pracę badawczą, poziom jej wyniku. Nie uwzględnienie rozwiązań chronionych polskimi patentami stanowi możliwość naruszenia cudzej własności, mogącego skutkować nawet konsekwencjami finansowymi.

Trzecim "na tak" jest możliwość porównania własnego rozwiązania z innymi, i w wyniku, ocena szans uzyskania ochrony patentowej.

System patentowy cechuje bardzo sformalizowane postępowanie. Dla części pracowników naukowych - zwłaszcza wykonujących badania naukowe podstawowe, których twórczość wyraża się wynikami nie objętymi ochroną patentową, lub nie znających zasad systemu - jest on sferą obcą, niekiedy budzi niechętny odbiór tworzony na podstawie jednostkowych negatywnych doświadczeń W wysokorozwiniętych krajach o trwałej gospodarce rynkowej, w warunkach otwartego rynku wspólnej Europy system ochrony własności intelektualnej, w tym patentowej, ma duże znaczenie i jest wyraźnie widoczny w nauce, technice i gospodarce. Sytuacja wymaga więc naszego przystosowania, bliższego poznania i wykorzystania systemu jako narzędzia wspomagającego działalność naukowo-badawczą Uczelni.

- jak zgodnie z prawem korzystać z utworów osób trzecich

Prawo autorskie ustanawiając w ustawie z dnia 4 lutego 1994r. (tekst jednolity: Dz. U. nr 80 z 2000r. poz. 904) monopol praw majątkowych na rzecz autora utworu (albo w określonych przypadkach wydawcy lub producenta) wprowadziło jednocześnie instytucję dozwolonego użytku chronionych utworów, rozróżniając przy tym dozowlony użytek osobisty i dozowlony użytek publiczny. Zagadnienie to jest regulowane w rozdziale 3 ustawy w art. 23 - 35.

Dla użytku osobistego wolno korzystać bez zgody twórcy utworu i nieodpłatnie z utworu rozpowszechnionego, tzn. takiego, który za zezwoleniem twórcy został udostępniony publicznie (wyjątki: utwór architektoniczny i architektoniczno- urbanistyczny, programy komputerowe).

Tzw. użytek publiczny obejmuje min.:

prawo rozpowszechniania w prasie, radiu i telewizji dla celów informacyjnych

już rozpowszechnionych sprawozdań o aktualnych wydarzeniach, aktualnych wypowiedzi i fotografii reporterskich oraz, pod warunkiem, że nie zabroniono dalszego ich rozpowszechniania, - aktualnych artykułów na tematy polityczne, gospodarcze lub religijne,

krótkich wyciągów z tych sprawozdań i artykułów ,

przeglądów publikacji i utworów już rozpowszechnionych,

mów wygłoszonych publicznie na zebraniach i rozprawach (użytek publiczny nie pozwala jednak na publikacje mów jednej osoby),

krótkich streszczeń rozpowszechnionych utworów.

10. uwaga! za rozpowszechnianie artykułów, aktualnych wypowiedzi i fotografii należy ich twórcy wypłacić stosowne wynagrodzenie;( art.25)

prawo instytucji naukowych i oświatowych do korzystania z opublikowanych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz sporządzania w tym celu egzemplarzy fragmentów opublikowanego utworu, ale tylko dla celów dydaktycznych i dla prowadzenia własnych badań (art. 27);

prawo bibliotek, archiwów i szkół do nieodpłatnego udostępniania egzemplarzy utworów opublikowanych (tzn. takich, które za zezwoleniem autora zostały zwielokrotnione np. wydrukowane i następnie udostępnione publicznie) oraz do odtworzenia pojedynczych egzemplarzy utworów niedostępnych w handlu - celem uzupełnienia swoich zbiorów (art. 28);

prawo ośrodków informacji lub dokumentacji naukowo-technicznej do sporządzania i rozpowszechniania poza własnymi opracowaniami dokumentacyjnymi także pojedynczych egzemplarzy fragmentów opublikowanych utworów - nie większych niż jeden arkusz wydawniczy, przy czym jeżeli udostępniają te egzemplarze odpłatnie mają obowiązek zapłacić twórcy wynagrodzenie ( art. 30);

prawo cytatu - zgodnie z którym wolno bez zgody autora przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości, a także w celach dydaktycznych i naukowych wolno zamieszczać rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów w podręcznikach i wypisach, przy czym wówczas cytowanemu twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia (art.29).

Pamiętać należy, że programy komputerowe mogą być wykorzystywane we własnym utworze na warunkach dozwolonego użytku publicznego tylko na zasadach prawa cytatu tzn. utwór w którym program jest cytowany jest utworem samoistnym, a przytoczenie jego fragmentu jest niezbędne dla wyjaśnienia, analizy lub nauczania. Ustawodawca wyłączył bowiem w stosunku do programów komputerowych przywilej dozwolonego użytku z przytoczonych wyżej artykułów: 27, 28 i 30.

Warto również wiedzieć, że w Polsce fotografie korzystają z ochrony prawem autorskim dopiero od roku 1994. Pod rządami ustawy o prawie autorskim z roku 1952 korzystały tylko te fotografie, które były oznaczone literką Ó (copyright).

Osoba korzystająca z prawa dozwolonego użytku nie musi wprawdzie uzyskiwać zgody cytowanego autora, ale ma obowiązek wymienienia twórcy i źródła cytowanego fragmentu (art. 34) z tym, że ustawodawca nie precyzuje sposobu w jaki ten obowiązek ma być zrealizowany.

Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 29.12.1971r. wypowiedział zaakceptowany w doktrynie pogląd, że "wymaganiu wyraźnego wymienienia źródła, z którego pochodzi fragment cudzego dzieła nie czyni zadość wymienienie tego dzieła w zestawieniu literatury bez jakiegokolwiek wyjaśnienia ani zasady, ani stopnia wykorzystania tego dzieła" (OSN1972 nr 7-8 poz.133). Zwyczajowo wymaga się, by bądź bezpośrednio przy cytowanym fragmencie, bądź w przypisach podać: nazwisko autora, tytuł publikacji, stronę, na której znajduje się zapożyczony materiał, nazwę wydawnictwa oraz rok wydania, ewentualnie, przy wykorzystaniu materiałów prasowych, tytuł periodyku, nr i datę egzemplarza, w którym wydrukowany został zapożyczony materiał.

Jeżeli zapożyczenie z cudzego utworu wykracza poza zakres użytku dozwolonego zawsze wymagana jest zgoda autora, wydawnictwa lub producenta utworu, z którego autor późniejszej publikacji zamierza skorzystać. Twórca utworu zapożyczonego ma także prawo do wynagrodzenia, z którego jednak może zrezygnować, jeżeli strony ustalą to we wzajemnym porozumieniu. Wyjątek od tej zasady zawiera art. 33, zgodnie z którym można opublikować w encyklopediach i atlasach utwory plastyczne i fotograficzne bez zgody twórcy, o ile nawiązanie porozumienia z twórcą celem uzyskania jego zezwolenia napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody. Nie zwalnia to jednak wydawcy atlasu lub encyklopedii od zapłacenia twórcy wynagrodzenia.

11.w zakresie czyich obowiązków leży uzyskanie takiej zgody? jak praktycznie ją pozyskiwać?

Ani samo prawo autorskie ani przepisy wykonawcze nie zawierają w tym zakresie żadnych wskazówek. Wydaje się, że w Polsce nie wykształciła się, jak dotąd, znana na Zachodzie instytucja agentów (może realizacji takiego zlecenia podjęłaby się kancelaria adwokacka specjalizująca się w zagadnieniach prawa autorskiego), nie ma chyba także organizacji wyspecjalizowanej w pozyskiwaniu imieniem autora "zapożyczającego" zgody autorów "zapożyczanych" (organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi działają niejako w drugą stronę, reprezentując interesy tej drugiej grupy autorów).

W praktyce publikacją utworów zajmują się niemal wyłącznie wyspecjalizowane wydawnictwa, na które autorzy z reguły przenoszą swoje autorskie prawa majątkowe do tej konkretnej publikacji, a czasem także i do utworu jako takiego. W tej sytuacji wydawca, który odpowiada jako dysponent praw majątkowych wobec osób trzecich za wszelkie naruszenia ich praw, obowiązany jest do uzyskania zgody na publikację zapożyczonego materiału i na zapłacenie stosownego wynagrodzenia na rzecz jego twórcy. Najczęściej dotyczyć to będzie materiału ilustracyjnego (utworów plastycznych, fotograficznych, wykresów, rysunków, tabel itp. jeżeli stanowią one same w sobie utwór w rozumieniu prawa autorskiego). Pamiętać jednak należy, że autor utworu obowiązany jest dostarczyć wydawnictwu utwór bez wad prawnych, zatem jeżeli korzysta z zapożyczeń ma obowiązek powiadomić o nich swojego wydawcę, który z kolei ma prawo zaproponowania twórcy utworu dokonania zmian umożliwiających uniknięcie dodatkowych kosztów, ewentualnie może uzgodnić z twórcą jego udział w czynnościach zmierzających do pozyskania zgody osób uprawnionych do zapożyczonego materiału i wynegocjowania rezygnacji z wynagrodzenia przez twórcę utworu zapożyczanego. Ta ostatnia sytuacja będzie niewątpliwie miała miejsce w małych wydawnictwach o zasięgu lokalnym, które nie dysponują na ogół wystarczającą kadrą dla realizacji takich zadań ani środkami finansowymi na wypłatę należnych wynagrodzeń osobom trzecim.

Na marginesie wypada przypomnieć, że dostarczenie utworu dotkniętego wadą prawną rodzi po stronie wydawnictwa lub innego podmiotu zamawiającego utwór, prawo odstąpienia od umowy z twórcą i żądania naprawienia poniesionej szkody, a po wydaniu utworu - roszczenia odszkodowawcze wobec twórcy dopuszczającego się plagiatu.

Udzielenie wyczerpującej odpowiedzi na drugie z postawionych pytań jest bardzo trudne, by nie powiedzieć wręcz: niemożliwe. Sposób pozyskiwania zgody zależy bowiem zarówno od rodzaju utworu, z którego autor zamierza korzystać jak i od miejsca, czasu i sposobu jego opublikowania lub rozpowszechnienia.

Utwory podlegające ochronie prawnej zawierają na ogół informacje o podmiocie któremu służą autorskie prawa majątkowe. Jeżeli ze względu na znaczny upływ czasu identyfikacja adresowa tego podmiotu nie jest możliwa, albo wysłane zapytania pozostają bez odpowiedzi zainteresowanemu pozostaje jedynie zwrócić się do organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi z pytaniem, czy reprezentują interesy określonych twórców i czy mogą w ich imieniu wyrazić wymaganą zgodę. Jeżeli odpowiedź jest negatywna należy w zasadzie zrezygnować z zapożyczenia, skoro ustawodawca nie dopuszcza innych wyjątków niż omówiony wyżej przypadek korzystania z utworów plastycznych i fotograficznych dla potrzeb wydania encyklopedii lub atlasu.

Może się jednak zdarzyć, że ze względu na kształt dzieła, rezygnacja z zapożyczonego materiału jest niemożliwa W takim przypadku - po nieskutecznym podjęciu prób uzyskania zgody - moim zdaniem - można chyba zaryzykować pogląd, że autor/wydawnictwo dołożyli wystarczających starań o uniknięcie zarzutu plagiatu i poprzestać na umieszczeniu przy publikowanym materiale (albo w przypisach) dokładnej informacji o źródle zapożyczenia, przechowując jednocześnie dowody starań o uzyskanie wymaganej prawem zgody. Ponieważ jednak działanie takie może w konsekwencji wywołać proces o naruszenie praw autorskich decyzja w tym zakresie musi należeć do wydawnictwa, które w pierwszym rzędzie odpowiada wobec osób trzecich za wszelkie naruszenia ich praw. Autor publikacji winien się takiej decyzji podporządkować.