CECHY SKAŁ

W tym rozdziale znajdziesz NAJWAŻNIEJSZE INFORMACJE POZWALAJĄCE NA OPIS SKAŁ . Przy opisywaniu skały trzeba znac takie pojęcia jak: twardośc skały, przełam, łupliwośc, połysk,barwa, struktury oraz tekstury.

TWARDOŚĆ

TWARDOŚĆ W SKALI MOHSA

STOPIEŃ MOHSA	MATERIAŁ WZORCOWY	SUBSTANCJE ZASTĘPCZE	TWARDOŚC
1	Talk	Ołówek HB	1,5-2
2	Gips	Aluminium	2,5
3	Kalcyt	Paznokcie	2,5
4	Fluoryt	Czysta miedź	3
5	Apatyt	Żelazo (np.gwóźdź)	4-5
6	Ortoklaz	Szkło,zwykła stal	5-6
7	Kwarc	Stal narzędziowa	6-6,5
8	Topaz
9	Korund
10	diament

Pomiar twardości polega na wykonaniu na płaskiej i możliwie najmniej zwietrzałej powierzchni badanego mineralu rysy ostrym końcem minerału wzorcowego (tego ze skali Mohsa) lub narzędziem pomocniczym( drut, gwóźdź itp.) Niektórzy wykładowcy pozwalają mieć na egzaminie lub kolokwium narzędzia które pozwolą na zbadanie twardości. Pamiętaj aby twardośc badac na możliwie jak najmiej zwietrzałej powierzchni. To bardzo ważne gdyż zwietrzała powierzchnia jest mniej odporna na ryse (np.zwietrzały minerał o twardości 7 da się zarysowac przedmiotem o twardości 6 więc wprowadza studenta w błąd)

PRZEŁAM

Jest to zdolnośc minerału do dzielenia się wzdłuż powierzchni nierównych, przypadkowych, nie związanych z wewnętrzną strukturą kryształu. O przełamie mówimy tylko w przypadku tych kryształów, które nie mają łupliwości jak np. Kwarc

Rodzaje przełamu:

• Muszlowy – charakteryzuje się falistą powierzchnią przypominającą muszlę małży. Często spotykany u kamieni ozdobnych np. kwarc,opal,apatyt,piryt

• Nierówny –jest typowy dla kamieni tworzących drobnoziarniste skupienia zbite

• Haczykowaty- chropowata i nierówna powierzchnia jest cechą metali rodzimych np.srebro,złoto

• Zadziorowaty – np. nefryt

• Ziemisty

ŁUPLIWOŚĆ

• Doskonała – np.topaz, epidot

• Dokładna – np.galena, sól kamienna

• Wyraźna- np. amfibol, pirokseny, anhydryt

• Niewyraźna- np. granat, kasyteryt

• Bardzo niewyraźna lub brak – np. platyna

POŁYSK

STRUKTURA

TEKSTURA

NAJWAŻNIEJSZE (dla kierunków technicznych) MINERAŁY SKAŁOTWÓRCZE

WŁĄCZ FOLDER ,,MINERAŁY” I ZACZNIJ OGLĄDAC OD ZDJĘCIA NR1

KWARC (zdjęcia od 1do 7) oraz jego odmiany

Skład SiO2, tlenek krzemu (krzemian)

Połysk szklisty, na przełamie tłusty

Barwa kryształ górski (bezbarwny), cytryn (żółty), kwarc dymny (szary, przeświecający), morion (czarny), kwarc mleczny (biały), ametyst (fioletowy)

Rysa biała lub szara

Twardość 7

Pokrój słupkowy, izometryczny

Łupliwość brak

Przełam muszlowy lub nierówny

Skała kwaśna, magmowa

CHALCEDON (zdjęcie nr 18)

Wzór chemiczny: SiO2 - dwutlenek krzemu

Układ krystalograficzny: trygonalny,

Twardość w skali Mohsa: 6

Łupliwość: brak (niełupliwy)

Rysa: biała

Przełam: nierówny, muszlowy

Barwa: bezbarwny lub różnokolorowe zabarwienia (szary, sinoniebieski, żółtawy, brunatny) – tworzy wiele różnobarwnych odmian, noszących inne nazwy gemmologiczne lub handlowe.

Połysk: woskowy, tłusty

Pokrój skupienia: zbite, naciekowe, płytkowe, nerkowate, kuliste, nieregularne

Już niewielki wzrost temperatury lub dłużej działające promienie słoneczne mogą spowodować u niektórych odmian zmianę ich barwy z żółtej lub brązowej na czerwoną lub pomarańczową. Przeważnie występuje w formie nerkowatej, groniastej, skorupowej lub naciekowej (stalaktyty). Często tworzy żyły, geody a niekiedy konkrecje. Jest przeświecający, czasami przezroczysty. Stanowi składnik wielu skał np., chalcedonitów, jaspisów, lidytów, krzemieni. Niekiedy wykazuje iryzację o charakterze opalescencji. Często zawiera wrostki różnych minerałów, które zmieniają jego barwę np. miki, chloryty, hematyt, goethyt (getyt), chryzokola, minerały ilaste.

Odmiany chalcedonu

agat, agat mszysty, chryzopraz, praz, heliotrop, karneol, onyks, sard, sardonyks, plazma, damsonit, Chalcedon żółty, chalcedon mleczny, chalcedon niebieski,

AGAT zdjęcia nr 19,20,21

Agat to minerał, wstęgowa odmiana chalcedonu. Agaty powstają w geodach. Zbudowane są z wielu różnokolorowych, naprzemianległych, (najczęściej bladych) warstw. Powstawanie pasm było prawdopodobnie wynikiem zachodzących procesów wielokrotnego wydzielania się krzemionki z roztworów lub cyklicznego wytrącania się pigmentu w żelu krzemionkowym. Zróżnicowana jest też barwa agatów. Przeważają szare, różowawe i brunatne, rzadko żywsze barwy: czerwone, zielone, czarne. Stąd stosowane bardzo często sztuczne barwienie.

Wzór chemiczny: SiO2 – krzemionka

Układ krystalograficzny: trygonalny, mikrokrystaliczne

Twardość: 6,6 -7

Rysa: biała

Barwa: bezbarwna z zielonymi, brązowymi lub czerwonymi wrostkami.

Przełam: nierówny

Łupliwość: brak

Ponieważ nie jest strefowany, określenie agat, jest z naukowego punktu widzenia błędne.

Występuje jako wypełnienie szczelin lub w złożach wtórnych jako otoczak.

Duże ilości agatu mszystego występują głównie w Indiach – najpiękniejsze, zielone (Wyż. Dekan).Także Chiny, Rosja (Ural, Zabajkale), USA (Kolorado, Michigan Oregon, Utah), Algieria – Góry Atlas, Jemen – okolice Mokka nad Morzem Czerwonym.

SKALENIE (zdjęcia od 8 do 12)

Skład skalenie potasowe K[AlSi3O8] (ortoklaz, mikroklin)

skaleń sodowy Na[AlSi3O8] (albit)

skaleń wapniowy Ca[Al2Si2O8] (anortyt)

Odmiany Plagioklazy (albit-anortyt), skalenie alkaliczne (skalenie potasowe oraz albit)

Połysk szklisty

Barwa bezbarwne, białe, czewronawe, żółtawe, różowe,rdzawe a nawet brązowe, najbardziej pospolite szare,

Rysa biała lub szara

Twardość 6 do 6,5

Pokrój słupkowy, tabliczkowy

Łupliwość dwukierunkowa (90o) doskonała w jednym i bardzo dobra w drugim(prostopadłym)

Przełam muszlowy, ziarnisty, przełam rzadko widoczny

Minerały kwaśnych skał magmowych, głębinowych (granitów, syenitów, granodiorytów), także pegmatytów oraz skał metamorficznych. Amazonit spotykany jest w druzach pegmatytów granitowych. Mikroklin występuje również w skałach osadowych (arkozy).

ŁYSZCZYKI (biotyt,muskowit) (zdjęcia od 13 do 14)

Łyszczyki są uwodnionymi glinokrzemianami potasu oraz kationów dwu- i

trójwartościowych: glinu, magnezu, żelaza i innych. Tworzenie się tych minerałów wymaga obecności pary wodnej, dlatego występują one głównie w skałach głębinowych, natomiast brak ich wśród składników krystalizujących z law w warunkach wulkanicznych.

Łyszczyki występują powszechnie w wielu skałach. Należą do głównych minerałów skał

magmowych, są ważnymi składnikami skał metamorficznych i często występują w skałach osadowych. Minerały należące do tej grupy są pospolite w wielu zwietrzelinach, gdzie zwracają na siebie uwagę charakterystycznym blaszowatym kształtem i połyskliwością (tzw. kocie złoto). Blaszki łyszczyków wykazują doskonałą łupliwość i sprężystość.

Wszystkie łyszczyki posiadają budowę trójwarstwową

Najistotniejszą rolę wśród łyszczyków odgrywają następujące minerały: muskowit,

serycyt i biotyt

MUSKOWIT KAl2[(OH,F)2AlSi3O10]

CECHY MAKROSKOPOWE :

Postać występowania: muskowit krystalizuje w układzie jednoskośnym.

Pokrój kryształów: blaszkowy lub tabliczkowy o zarysie heksagonalnym.

Barwa: muskowit najczęściej jest bezbarwny, niekiedy biały, żółtawy, szary lub brunatny.

Połysk: perłowy.

Rysa: biała.

Twardość: 2 - 2,5.

Łupliwość: doskonała.

Gęstość: 2,8 - 2,9 g . cm-1.

WYSTĘPOWANIE

Muskowit jest pospolitym minerałem skałotwórczym. Występuje w skałach magmowych

i metamorficznych. Znany jest także ze skał osadowych, gdzie występuje jako składnik allogeniczny, w postaci drobnych łusek i blaszek. W skałach magmowych pojawia się głównie w dwumikowych granitach i granodiorytach. W skałach wulkanicznych jast nieobecny. W utworach pegmatytowych kryształy muskowitu osiągają niekiedy znaczne rozmiary, tworząc złoża o znaczeniu gospodarczym. Muskowit jest również pospolitym składnikiem skał metamorficznych, głównie łupków łyszczykowych (mikowych) oraz gnejsów. Jest on ważnym komponentem materiału glebowego, gdzie występuje w postaci pojedynczych ziarn.

SERYCYT KAl2[(OH,F)2AlSi3O10]

Serycyt jest mikrokrystaliczną odmianą muskowitu, powstającą głównie wskutek

rekrystalizacji.

CECHY MAKROSKOPOWE :

Postać występowania: serycyt krystalizuje w układzie jednoskośnym.

Pokrój kryształów: blaszkowy o zarysie heksagonalnym.

Barwa: muskowit najczęściej jest bezbarwny, niekiedy biały, żółtawy, szary lub brunatny.

Połysk: perłowy.

Rysa: biała.

Twardość: 2 - 2,5.

Łupliwość: doskonała.

Gęstość: 2,8 - 2,9 g . cm-1.

WYSTĘPOWANIE

Podobnie jak muskowit. Często pojawia się jako produkt wietrzenia skaleni. Jest

typowym minerałem skał metamorficznych.

BIOTYT K(Mg,Fe2+)3[(OH,F)2AlSi3O10]

CECHY MAKROSKOPOWE :

Postać występowania: biotyt krystalizuje w układzie jednoskośnym.

Pokrój kryształów: blaszkowy lub tabliczkowy o zarysie heksagonalnym.

Barwa: zawsze ciemna, brunatna z odcienien zielonawym lub czerwonawym lub całkiem czarna.

Rysa: biała.

Twardość: 2,5 - 3,0.

Łupliwość: doskonała.

Gęstość: 2,8 - 3,4 g . cm-1.

WYSTĘPOWANIE

Biotyt jest najbardziej pospolitym minerłem wśród łyszczyków, posiadającym duże

znaczenie skałotwórcze. Podobnie jak muskowit występuje głównie w granitach i granodiorytach, znany jest również z ciemnych skał żyłowych. Biotyt powszechnie występuje w niektórych skałach metamorficznych, takich jak łupki łyszczykowe (mikowe) czy gnejsy. W budowie skał osadowych odgrywa znacznie mniejszą rolę niż muskowit, ponieważ charakteryzuje się mniejszą odpornością na wietrzenie chemiczne.

Obecność biotytu w glebach zaznacza się jedynie tam, gdzie procesy wietrzenia zachodzą

bardzo powoli. Przyjmuje tam postać wydłużonych, blaszkowatych ziarn.

AMFIBOLE (zdjęcie nr 15)

Amfibole, wzór ogólny A0-1B2C5T3O22(OH)2, gdzie: A=Na i K, B=Na, Ca, Mn, Mg i Fe, C=Al, Ti i Fe, T= gł. Si i Al; grupa OH może być podstawiona przez fluorowce (gł. F, niekiedy Cl). Grupa minerałów skałotwórczych, krzemianów i glinokrzemianów, o strukturach zbudowanych z podwójnych łańcuchów (pasma, wstęgi), w których jednostka powtarzalna ma kształt pierścienia.

Ze względu na skład chemiczny amfibole dzielą się na 4 grupy: 1) amfibole żelazowo-magnezowo-manganowe, do których zalicza się m.in. antofyllit, 2) amfibole wapniowe, obejmujące gł. aktynolit, tremolit i hornblendę, 3) amfibole sodowo-wapniowe w skład, których wchodzi m.in. richteryt, oraz 4) amfibole alkaliczne, gł. glaukofan.

Amfibole krystalizują w układzie rombowym lub jednoskośnym, tworząc zwykle kryształy słupkowe, pręcikowe i igiełkowe, niekiedy skupienia o budowie włóknistej (azbest), zbitej i spilśnionej (nefryt). Amfibole o znacznym udziale żelaza mają barwę zieloną lub brunatną (do czarnej), amfibole bogate w wapń i magnez są jasnozielone, szare lub białe, czasem wykazują niebieską iryzację. Występują w skałach metamorficznych, zwłaszcza powstałych w warunkach średnich temperatur i dość wysokich ciśnień, gł. w łupkach amfibolitowych i amfibolitach, a także zieleńcach i eklogitach. Częste również w skałach magmowych, m.in. andezytach, sjenitach i granodiorytach. W Polsce spotykane na Dolnym Śląsku i w Pieninach

AMFIBOLE

Skład uwodnione krzemiany i glinokrzemiany Na, Ca, Mg i Fe

kryształy hornblendy w andezycie

Odmiany hornblenda

Połysk szklisty, przy wietrzeniu zanika

Barwa ciemnozielona, czarna, brunatna

Rysa zielonkawa, biała lub szara

Twardość 5 do 6

Pokrój słupkowy, igiełkowy

Łupliwość dwukierunkowa (124o) doskonała

Przełam praktycznie niewidoczny

PIROKSENY zdjęcia 16 i 17

Pirokseny, grupa bardzo rozpowszechnionych minerałów skałotwórczych o strukturze wewnętrznej odpowiadającej krzemianom łańcuchowym i glinokrzemianom o ogólnym wzorze AB[Si2O6] (w glinokrzemianach atom krzemu jest częściowo podstawiony atomami glinu), gdzie A i B to najczęściej kationy Mg2+, Fe2+ oraz Ca2+, Mn2+, Al3+, Ti3+, Cr3+. Krystalizują w układzie jednoskośnym lub rombowym. Barwa żółtawa, zielonawa, białoszara, brunatna, fioletowa lub czarna, w zależności od zawartości żelaza i tytanu oraz domieszek.

Do najbardziej rozpowszechnionych piroksenów należą: augit, enstatyt, diopsyd i bronzyt. Z mniej znanych wymienić warto: egiryn, jadeit, omfacyt i spodumen.

Pirokseny stanowią częsty składnik skał magmowych i metamorficznych, największą rolę skałotwórczą odgrywa augit. Spotykane są w skałach na całym świecie, w Polsce występują m.in. na Dolnym Śląsku (diopsyd, spodumen, jadeit) i w Pieninach (augit).

Stosowane jako depolaryzatory w ogniwach galwanicznych a także w przemyśle szklarskim i ceramicznym

Skład krzemiany i glinokrzemiany Na, Ca, Mg i Fe

Odmiany augit, diopsyd, diallag, hipersten, bronzyt

Połysk szklisty

Barwa ciemnozielona, czarna

Rysa zielonkawa, biała lub szara

Twardość 5 do 6

Pokrój krótkosłupkowy , grubotabliczkowy

Łupliwość dwukierunkowa , diallag posiada trzy systemy łupliwości

Przełam praktycznie niewidoczny

OLIWINY zdjęcie nr22

OLIWINY - (Mg,Fe)2[SiO4]

Oliwiny stanowią grupę minerałów będących składnikami skał magmowych

masywnych i niedosyconych krzemionką. Tworzą one szereg kryształow mieszanych o ogólnym wzorze (Mg,Fe)2[SiO4], którego skrajnymi członami są forsteryt - Mg2[SiO4] i fojait -

Fe2[SiO4]. Oliwin właściwy (chryzolit) zawiera od 70 do 90% mol. forsterytu oraz 10 do 30% mol. fojaitu.

CECHY MAKROSKOPOWE:

Postać występowania: wszystkie oliwiny krystalizują w układzie rombowym, makroskopowa postać kryształów jest rzadko widoczna, gdyż z reguły występują jedynie osobniki wrosłe.

Pokrój kryształów: grubotabliczkowy lub krótkosłupkowy, nieraz prawie izometryczny.

Barwa: u oliwinów właściwych bardzo charakterystyczna, oliwkowozielona, niekiedy z odcieniem lekko żółtawym. Silniej żelaziste odmiany bywają ciemniejsze, aż do oliwkowobrunatnych.

Połysk: szklisty, tłustawy.

Rysa: szara.

Twardość: 6,5-7,0.

WYSTĘPOWANIE

Oliwiny stanowią łatwo wietrzejący składnik skał magmowych zasadowych takich jak

bazalt, gabro oraz ultrazasadowych, takich jak dunit i perydotyt

Oliwiny są minerałami mało odpornymi chemicznie. Już w warunkach magmowych

ulegają często wtórnym przeobrażeniom, przechodząc przeważnie w agregaty piroksenów , amfiboli , magnetytu lub innych minerałów. Przemiany zachodzące w oliwinach pod wpływem pary wodnej prowadzą do rozkładu, którego produktami są minerały z grupy serpentynu oraz magnezyt , chalcedon i inne. Mała odporność oliwinów na wietrzenie powoduje, że minerały te nie występują w skałach osadowych ani w glebach.

Chryzolit (zdjęcie Nr 23)

Skład chemiczny: Mg2 SiO4 – krzemian magnezu

Układ krystalograficzny: rombowy

Twardość: 6,5-7

Gęstość: 3,27-4,2

Rysa: biała

Barwa: zielony, żółtawy, brązowy, rzadko bezbarwny

Przełam: muszlowy

Połysk: szklisty

Występuje w skupieniach ziarnistych i bulwiastych. Tworzy kryształy słupkowe, grubotabliczkowe, często tworzy zbliźniaczenia.

MINERAŁY AKCESORYCZNE I WTÓRNE (zdjęcia od 24 do 26)

MAGNETYT

Skład Fe3O4

Połysk metaliczny

Barwa żelazistoczarny

Rysa czarna

Twardość 5 do 6

Pokrój izometryczny

Łupliwość jednokierunkowa

Przełam nierówny

Inne

HEMATYT

Skład Fe2O3

Połysk metaliczny

Barwa stalowoszary, czerwonawy

Rysa wiśniowa

Twardość 5 do 6

Pokrój tabliczkowy

Łupliwość brak

Przełam ziarnisty

Inne

PIRYT

Skład FeS2

Połysk metaliczny

Barwa żółta lub spiżowożółta

Rysa czarna

Twardość 6

Pokrój izometryczny

Łupliwość trójkierunkowa na ogół niewidoczna

Przełam ziarnisty

Inne

MARKASYT

Skład FeS2

Połysk metaliczny

Barwa spiżowożółty z odcieniem zielonawym

Rysa czarna z odcieniem zielonawym

Twardość 6

Pokrój tabliczkowy

Łupliwość dwukierunkowa na ogół niewidoczna

Przełam ziarnisty

Inne

GRANATY

Skład krzemiany Mg, Al, Ca, Fe, Mn

Odmiany pirop (krz. Mg, Al), almandyn (krz. Fe, Al), spessartyn (krz. Mn, Al), grossular (krz. Ca, Al)

Połysk szklisty

Barwa na ogół czerwone, brunatne, rzadziej bezbarwne, białe, zielonawe,

Rysa biała lub szara

Twardość 6 do 7

Pokrój izometryczny

Łupliwość jednokierunkowa na ogół niewidoczna

Przełam muszlowy

Inne

TURMALINY zdjęcie 27

Skład uwodnione borokrzemiany Na, Mg, Fe, Al

Połysk szklisty

Barwa na ogół czarny

Rysa biała lub szara

Twardość 7

Pokrój słupkowy, igiełkowy

Łupliwość brak

Przełam muszlowy

KAOLINIT zdjęcia numer 28 i 29

Wzór chemiczny: Al4[Si4O10](OH)8. – zasadowy krzemian glinu

Układ krystalograficzny : trójskośny lub jednoskośny

Połysk : matowy, perłowy, tłusty

Barwa : biały, zielony, szary, żółtawy, brunatny,

Rysa : biała

Twardość : 2-2,5

Gęstość: 2,58 –2,61

Pokrój : łuseczkowy, płytkowy

Łupliwość : doskonała, jednokierunkowa

Przełam : praktycznie niewidoczny

Inne : Stosowany do wyrobu porcelany

Tworzy małe kryształy o pokroju tabliczkowym, blaszkowym - blaszki heksagonalne; zrosty robakowate. Przeważnie występuje w skupieniach ziemistych; zbitych i skrytokrystalicznych. Jego monomineralne nagromadzenia tworzą skałę zwaną kaolinem. Jest giętki, miękki, przeświecający. Agregaty kaolinitu rozcierają się w palcach; w dotyku dają wrażenie suchych i nieco tłustych, czasami szorstkich bądź śliskich.

Produkt wietrzenia glinokrzemianów, zwłaszcza skaleni. Składnik kaolinów, glin ogniotrwałych i ceramicznych oraz iłów kaolinitowych.

Polska - Główny składnik karbońskich górno- i dolnośląskich łupków ogniotrwałych oraz glin ogniotrwałych z okolic Strzegomia. Najważniejsze złoża kaolinu związane są z granitami i gnejsami Dolnego Śląska.

ILLIT (zdjęcia brak)

Wzór chemiczny: (K,H3O)Al2[(OH)2|AlSi3O10] - Uwodniony krzemian potasu i glinu

Układ krystalograficzny: jednoskośny

Barwa: biała, szara, zielonawa, brunatnawa

Rysa: biała

Połysk: szklisty

Twardość w skali Mohsa: 1 - 2

Gęstość: 2,6 –2,9

Łupliwość; doskonała, jednokierunkowa

Przełam: nierówny

Tworzy bardzo drobne kryształy o pokroju łuseczkowym, rzadko widoczne „gołym” okiem. Jest miękki, przezroczysty, o charakterystycznym srebrzystym połysku. Niemal zawsze zawiera domieszki żelaza. Wykazuje własności zbliżone do muskowitu, od którego jest makroskopowo nieodróżnialny. Powstaje wskutek degradacji muskowitu. Najpospolitszy minerał ilasty należący do hydromik (łyszczyk podobny do muskowitu).

Pospolity składnik skał osadowych (kaolinów, glin kaolinowych, iłów, mułowców, margli, wapieni, łupków).Stanowi produkt wietrzenia skaleni; najczęściej występujący składnik zwietrzelin i łupków ilastych.

MONTMORILLONIT (zdjęcia również brak)

CECHY MAKROSKOPOWE:

Postać występowania: montmorillonit krystalizuje w układzie jednoskośnym.

Pokrój kryształów: łuseczkowy.

Barwa: biała, z odcieniem szarym, różowym bądź czerwonym.

Połysk: tłusty, matowy, perłowy.

Rysa: biała.

Twardość: 2,25.

Łupliwość: doskonała.

Gęstość: 1,7 - 2,7 g.cm-1.

WYSTĘPOWANIE

Montmorillonit powstaje w strefie wietrzenia ciemnych skał magmowych: diabazów,

bazaltów i gabra w warunkach alkalicznych. Jest on głównym składnikiem iłów bentonitowych. W glebach występuje jedynie tam, gdzie zaistniały warunki alkaliczne, niezbędne przy jego tworzeniu.

KALCYT !! (zdjęcie nr 30)

Wzór chemiczny: CaCO3 (węglan wapnia)

Układ krystalograficzny: trygonalny

Twardość w skali Mohsa: 3, bardzo kruchy

Łupliwość: doskonała (trójkierunkowa)

Przełam: muszlowy

Rysa: biała

Gęstość: 2,6-2,8 g/cm³

Barwa: bezbarwny lub różne barwy (biały, szary)

Połysk: szklisty, perłowy

Pokrój: słupkowy, tabliczkowy

polany kwasem solnym HCl – burzy się

wykazuje dwójłomność, o współczynikach załamania no = 1,658 i ne = 1,486 (długość fali ~ 590nm)

Tworzy kryształy izomeryczne, tabliczkowe, słupkowe, igiełkowe. Często wykształca bliźniaki oraz zrosty wielokrotne. Odznacza się bogactwem postaci – znanych jest ponad 2000 form jego kryształów i kombinacji. Najczęściej przyjmuje postać romboedrów i skalenoedrów. Pospolity minerał utworów hydrotermalnych. Często tworzy naskorupienia, naloty, żyły. Jest izostrukturalny z magnezytem, rodochrozytem, syderytem. Jest kruchy, przezroczysty, często zawiera domieszki: manganu – manganokalcyt; żelaza i magnezu – kalcyt magnezowy; strontu – stroncjokalcyt; baru i kobaltu – kobaltokalcyt; ołowiu – plumbokalcyt. W czystych kryształach kalcytu (szpat islandzki) można zaobserwować zjawisko podwójnego załamania światła.

Kalcyt stanowi powszechny składnik skałotwórczy . Kryształy kalcytu przybierają bardzo różne postacie i są elementem wielu różnych skał – wapienie, marmury, nacieki jaskiniowe (stalaktyty, stalagmity i stalagnaty), oolity.

W Polsce – występuje na Wyżynie Śląskiej i Krakowsko – Wieluńskiej, w Pieninach, Tatrach, na Górnym i Dolnym Śląsku.

DOLOMIT!!! (zdjęcie nr 31)

1. Minerał z gromady węglanów.

2. Skała osadowa, węglanowa, zbudowana głównie z minerału o tej samej nazwie.

Wzór chemiczny: CaMg[CO3]2 - węglan wapnia i magnezu

układ krystalograficzny - trygonalny,

twardość w skali Mohsa - 3,5 - 4,

gęstość - 2,8 -2,9

barwa – biała, szara, żółtawa, bezbarwny

rysa - biała,

przełam - muszlowy

łupliwość - 3-kierunkowa, doskonała, zgodnie ze ścianami romboedru,

połysk - szklisty, czasami perłowy

Tworzy kryształy izometryczne (romboedry siodełkowato wygięte do góry), czasami tabliczkowe lub słupkowe. Występuje w skupieniach ziarnistych, zbitych, naskorupień, żyłek i szczotek krystalicznych. Tworzy pseudomorfozy po innych minerałach. Jest kruchy, przezroczysty, wykazuje luminescencję: pomarańczową, zieloną, żółtą, brązową, białą, kremową. Zawiera domieszki: manganu, kobaltu, ołowiu, cynku. Opornie rozpuszcza się w zimnym kwasie solnym; po sproszkowaniu i podgrzaniu silnie reaguje („burzenie”). Główny składnik skały osadowej o tej samej nazwie.

Występuje w niskotemperaturowych utworach hydrotermalnych, żyłach kruszcowych, w skałach metamorficznych (marmurach dolomitowych). Produkt metasomatozy (dolomityzacji) skał wapiennych oraz sedymentacji chemicznej i biologicznej. Skały dolomitowe powstały z morskich wapieni, które zostały przeobrażone przez bogatą w magnez wodę (atomy magnezu zastąpiły część atomów wapnia). Współwystępuje z kalcytem, kwarcem, pirytem, sfalerytem, galeną

W Polsce – występuje w Tatrach (Dolina Białego, Dolina Chochołowska), w Górach Świętokrzyskich, na Dolnym Śląsku. Duże wystapienia są na Wyżynie Krakowsko – Wieluńskiej.

Niemal monomineralna skała osadowa, węglanowa (chemiczna), składającą się głównie z minerału dolomitu (węglanu magnezu – ponad 90%) i minerału kalcytu (węglanu wapnia), minerałów ilastych, kwarcu, markasytu, pirytu, i substancji bitumicznej lub skała metamorficzna – marmur. Makroskopowo przypomina ona zbudowany głównie z węglanu wapnia, wapień.

SYDERYT !!!! (zdjęcia nr 32,33)

Wzór chemiczny: FeCO3 - węglan żelaza

Układ krystalograficzny:trygonalny

Barwa: białóżółta, żółtobrunatna, brunatna, szara ...inne

Rysa: biała, jasnożółta

Twardość: 3,5 - 4,5

Gęstość: 3,83 - 3,96

Łupliwość: doskonała

Przełam: muszlowy bądź nierówny

Połysk: szklisty czasami perłowy

Tworzy kryształy o pokroju izometrycznym, tabliczkowym i słupkowym. Zazwyczaj przyjmuje postać romboedrów i skalenoedrów. Niekiedy występują zbliźniaczenia. Występuje też w skupieniach ziemistych, zbitych, ziarnistych, nerkowatych, kulistych. Tworzy naskorupienia i żyły. Jest izostrukturalny z kalcytem, magnezytem i rodochrozytem.

Jest częstym składnikiem żył kruszcowych. Powszechnie tworzy się w wodnym, beztlenowym środowisku. Krystalizuje w środowiskach redukcyjnych w niskich temperaturach. Osadza się także na szelfach kontynentalnych. Powstaje w jeziorach klimatu umiarkowanego.

W Polsce - w rejonie Częstochowy, Wielunia, w Górach Świętokrzyskich, na fliszu karpackim,

GIPS !!!! (zdjęcie nr 34)

minerał z gromady siarczanów.

niemal monomineralna skała osadowa, siarczanowa (chemiczna).

Wzór chemiczny: CaSO4×2H2O – uwodniony siarczan (VI) wapnia

Układ krystalograficzny: jednoskośny

Twardość w skali Mohsa: 2,3 do 2,4

Łupliwość: doskonała jednokierunkowa

Rysa: biała

Przełam: zadziorowaty, muszlowy

Pokrój: tabliczkowy, rzadziej słupkowy

Gęstość: 2,31 do 2,33 g/cm³

Barwa: bezbarwny lub różne zabarwienia (biały, szary, różowy, miodowożółty)

Połysk: szklisty, perłowy, jedwabisty

Tworzy kryształy o pokroju tabliczkowym, słupkowym, igiełkowym. Niektóre z nich charakteryzują się podłużnym prążkowaniem. Często wytwarza zbliźniaczenia szczególnie tzw. jaskółcze ogony. Odznacza się wyjątkową różnorodnością postaci (znanych około 70). Występuje w skupieniach zbitych , ziarnistych, grubokrystalicznych łuskowych, rozetowych, włóknistych i proszkowych. Jest plastyczny, miękki, nieco giętki, przezroczysty. Można go łatwo kroić, dobrze rozpuszcza się w gorącej wodzie. Często zawiera inkluzje różnych minerałów, substancji bitumicznych lub węglistych. Niekiedy wykazuje luminescencję – żółtą lub zieloną.

Tworzy się jako produkt ewaporacji (odparowania) wód słonych jezior lub mórz poniżej 42°C; (w wyższej krystalizuje jako anhydryt). Powstaje też jako produkt uwodnienia anhydrytu, wietrzenia minerałów siarczkowych a także działalności roztworów hydrotermalnych. W klimatach suchych i gorących występuje w formie wykwitów; szczególną formą są tzw. róże pustyni. Zazwyczaj występuje w towarzystwie anhydrytu, halitu, kalcytu, dolomitu, aragonitu, celestynu, barytu, siarki.

GIPS- JAKO SKAŁA !!!!

Niemal monomineralna skała osadowa, siarczanowa (chemiczna), zaliczana jest do ewaporatów , tworząca się głównie wskutek odparowania wód słonych jezior lub mórz, czasami też wskutek uwodnienia anhydrytu. Jest biała, szara, żółtawa, kremowa, rzadziej różowa, brunatna, zielonawa lub czarna.

bardzo drobnoziarnista, biała odmiana nosi nazwę – alabaster,

odmiana włóknista to – gips włóknisty.

Składa się głównie z minerału o tej samej nazwie, ale może zawierać: anhydryt (oraz inne minerały siarczanowe), minerały ilaste, węglany. Zazwyczaj tworzy warstwy, przeławicenia oraz soczewy wśród anhydrytów, skał solnych, margli, wapieni i dolomitów.

ANHYDRYT!!!! (zdjęcia nr 35 i 36)

1. Minera nhydryt - nazwa ta obejmuje :

1z grupy siarczanów – siarczan wapnia

2. Monomineralną skałę osadową (siarczanowa), zbudowana niemal wyłącznie z minerału o tej samej nazwie, a podrzędnie z gipsu, kalcytu, i halitu.

Wzór chemiczny: CaSO4

Układ krystalograficzny: rombowy

Barwa : najczęściej bezbarwny, rzadziej biały, szary z odcieniem niebieskim lub czerwonym (różowym)

Połysk : szklisty, perłowy

Rysa : biała

Twardość : 3,0 – 3,5

Łupliwość : doskonała, wyraźna, trójkierunkowa

Gęstość : 2,9 - 3,0 g/cm3

Inne :

pod wpływem uderzenia rozpada się na podobne do kostek kawałki.

rozpuszcza się w kwasie solnym i w wodzie.

wietrzejąc, wchłania wodę i zmienia się w gips; przy czym zwiększa swoją objętość nawet o 60%.

Tworzy kryształy o pokroju grubotabliczkowym, krótkosłupowym, bądź o postaci zbliżonej do sześcianu – na ścianach występują charakterystyczne zbrużdżenia. Często tworzy kryształy zbliźniaczone. Jest kruchy, przezroczysty; jest minerałem pospolitym, występuje w wielu rejonach Ziemi.

Anhydryt występuje powszechnie w złożach gipsowo-solnych pochodzenia morskiego lub jeziornego, często w postaci oddzielnych złóż, niekiedy o znacznej miąższości. Spotykany również w iłach, mułowcach i marglach. Jest produktem ewaporacji (odparowania) wody morskiej lub dehydracji (odwodnienia) gipsów.

W Polsce występuje w okolicach Inowrocławia, Kłodawy, Lubania, Lwówka Śląskiego i in.

Stosuje się go w przemyśle cementowym i do wyrobu kwasu siarkowego. Jako wypełniacz w procesie produkcji papieru, Szeroko wykorzystywany w budownictwie – tynki, okładziny, posadzki; wykorzystywany do płuczek wiertniczych. Ma znaczenie kolekcjonerskie. Znajduje zastosowanie w jubilerstwie oraz jako kamień ozdobny. Najcenniejsze okazy o barwie purpurowej pochodzą z Kanady i Szwajcarii. Kryształy szlifowane w formie kaboszonów, nie przekraczają masy 10 kr. Niezwykle fioletowe kryształy, osiągające długość do 30 cm, znaleziono podczas budowy tunelu Simplon w Alpach Walijskich (Szwajcaria/Włochy).

2. Monomineralna skała osadowa

Monomineralna skała osadowa (siarczanowa), zbudowana niemal wyłącznie z minerału o tej samej nazwie, a podrzędnie z gipsu, kalcytu, i halitu.

Przeważnie ma barwę niebieskoszarą, rzadziej białą, kremową. Odznacza się teksturą masywną i zwykle bezkierunkową. Powstanie jej i zastosowanie jest analogiczne jak minerału o tej nazwie.

HALIT !!!! (sól, każdy wie jak wygląda)

Sól kamienna, halityt - skała osadowa chemogeniczna, składa się głównie z ziaren minerału o nazwie halit (będącego prawie czystym chlorkiem sodu - 99,1% NaCl). Zaliczana do ewaporatów.

Wzór chemiczny: NaCl

Układ krystalograficzny: regularny

Twardość w skali Mohsa: 2

Łupliwość: doskonała trójkierunkowa

Rysa: biała

Przełam: muszlowy

Gęstość : 2,2 g/cm3

Barwa: bezbarwny, czasem różne zabarwienia (biała lub szara)

Połysk: szklisty, słabnie po pochłonięciu wody

Inne: Słony smak

Podrzędnie może zawierać minerały ilaste, kalcyt, gips, anhydryt, kainit, sylwin. Ma strukturę ziarnistą, jest skałą miękką, plastyczną, łatwo rozpuszczalną w wodzie. Wyróżniane są różne (lokalne) jej odmiany: sól lodowa, sól trzaskająca, sól spiżowa, sól szybikowa, sól jadalna, sól bryłowa, zuber.

Tworzy naskorupienia, naloty, wykwity. Najczęściej jest bezbarwna lub biała ale również pomarańczowa, czerwona, fioletowa, zielonawa, niebieskawa bądź czarna. Jest bardzo krucha.

SYLWIN !!! (zdjęcie nr 37)

Wzór chemiczny: KCl – chlorek potasu

Układ krystalograficzny: regularny

Twardość: 2

Gęstość: 1,9-2,0

Rysa: biała

Barwa: biała, szara, żółtawa, czerwonawa, niebieska, fioletowa, często bezbarwny

Przełam: nierówny, muszlowy

Połysk: szklisty

Łupliwość: doskonała, zgodna ze ścianami sześcianu

Najczęściej tworzy skupienia ziarniste, igiełkowe, zbite. Kryształy mają postać sześcianów, ośmiościanów bądź ich kombinacji. Często występują zbliźniaczenia. Jest kruchy, przezroczysty, przeświecający, bardzo dobrze rozpuszcza się w wodzie, jest higroskopijny. Ma słono-gorzki smak.

Powstaje głównie wskutek odparowywania (ewaporacji) słonych zbiorników wodnych m.in. mórz, zatok, słonych jezior itp. Rzadziej ekshalacji wulkanicznej. Współcześnie powstaje w Morzu Martwym. Współwystępuje z halitem, karnalitem.

W Polsce występuje na Kujawach w Kłodawie i Inowrocławiu. Obecność stwierdzono w Zatoce Puckiej (w otworach wiertniczych).

OPAL !!!!!! (zdjęcia 38,39)

Wzór chemiczny : SiO2xnH2O

- uwodniony dwutlenek krzemu

Układ krystalograficzny: substancja bezpostaciowa, amorficzna

Twardość w skali Mohsa : 5-6,5

Gęstość : 1,9-2,2: przeważnie 2,15

Barwa: biały, bezbarwny (hialit), wielość barw

Rysa : biała

Spójność : kruchy

Przełam : muszlowy

Łupliwość : brak

Połysk : szklisty, perłowy, woskowy

Występuje w skupieniach groniastych, kulistych, nerkowatych, tworzy naskorupienia, żyłki, inkrustacje, konkrecje i szkielety przestrzenne (opoki), tworzy pseudomorfozy. Nie wykształca kryształów, jest zestaloną koloidalną krzemionką z zawartością wody wahającą się w granicach 3- 10 % (niekiedy zawartość dochodzi do 20% - hydroopal). Często występują wrostki różnych minerałów (np. opal mszysty) oraz inkluzje gazowe i ciekłe. Niektóre odmiany wykazują charakterystyczne zjawiska optyczne: opalizację, opalescencję, efekt kociego oka, asteryzm.

Ze względu na obecność lub brak efektów optycznych opale dzielimy na: opale szlachetne i opale zwyczajne.

Posiada wielość barw i odmian, z których w jubilerstwie największym powodzeniem cieszy się opal szlachetny.

Opale powstają w wyniku działalności wody w skorupie ziemskiej. Jest to produkt procesów hydrotermalnych niskich temperatur, metasomatycznych i wietrzeniowych. Spotykany jest w skałach magmowych oraz w skałach osadowych, w osadach gejzerów i gorących źródeł. Jest składnikiem wielu skał osadowych. Często pojawia się w formie pseudomorfoz po innych minerałach, szczątkach zwierząt i roślin (np. skrzemieniałe drewno).

W Polsce – występują tylko nieszlachetne opale, głównie na Dolnym Śląsku (Nasławice, Jordanów k. Sobótki, Szklary), w Karpatach fliszowych, oraz w okolicach Zawichostu i Chełma Lubelskiego. Hialit pojawia się w szczelinach serpentynitów w Bystrzycy Kłodzkiej koło Świdnicy, towarzyszy nefrytowi w Jordanowie i bazaltom koło Jawora.

TALK !!!!! (zdjęcie nr 40)

Wzór chemiczny: Mg3(OH)2Si4O10 - hydroksykrzemian magnezu

barwa - zazwyczaj biały, czasem bezbarwny, zielonkawy lub szary

połysk - tłusty, perłowy

układ krystalograficzny - jednoskośny

twardość w skali Mohsa - 1

łupliwość - doskonała

rysa - biała

przełam - nierówny

gęstość - 2,58 do 2,83 g/cm³

To najbardziej miękki z minerałów. Można go z łatwością zarysować paznokciem, a nawet skruszyć lub kroić nożem, rozpoczyna on skalę twardości Mohsa. Jego blaszki są dość giętkie. W dotyku jest tłusty, mydlany.

Nie występuje zazwyczaj w postaci wykształconych kryształów lecz w postaci skupień łuseczkowatych, blaszkowatych lub upakowanych. Kryształy spotykane są niezmiernie rzadko. Talk zbity o zielonoszarej barwie nazywany jest steatytem. Talk bardzo przypomina wyglądem pokrewny minerał, pirofyllit.

Talk jest pochodzenia metamorficznego, występuje głównie w skałach powstałych w średnio wysokich temperaturach (300 - 400 stopni C). Powstaje także z hydrotermalnego przeobrażenia skał ultrazasadowych (oliwiny i pirokseny) oraz w wyniku metamorfozy marmurów dolomitowych.

W Polsce występuje w Górach Sowich (w serpentynitach) i Wieściszowicach (w łupkach talkowych).

OBSYDIAN !!!!! (zdjęcie nr 41)

Obsydian (izofir) - skała magmowa, kwaśna, wylewna, złożona niemal wyłącznie ze szkliwa wulkanicznego. Naturalne szkło powstaje w wyniku natychmiastowego stygnięcia magmy, prawdopodobnie pod wodą. Obsydian znajduje się w wyciekach lawy datowanych od ok. 60 mln lat aż do współczesności. Z czasem ulega zniszczeniu, przyjmując wygląd zwyczajnej, drobnoziarnistej skały.

Twardość: 5-6

Gęstość: 2,33-2,43

Rysa: biała

Barwa: brunatna, ciemnoszara, czarna, niekiedy: oliwkowa, pomarańczowa, czerwona, złocista, niebieska... Barwa zależy od obecności pigmentu hematytowego lub mikrokryształków igiełkowych (plagioklazu, sanidynu, leucytu) lub obecności niektórych minerałów: kwarcu, biotytu, hornblendy. Rozłożenie barw może być jednolite, pasiaste, wstęgowe lub plamiste. Czasami zawiera pęcherzyki gazowe.

Przełam: muszlowy

Połysk: szklisty

Skała pospolita, szeroko rozpowszechniona w niektórych rejonach Ziemi.

GRAFIT !!!! (zdjęcie nr 42)

Wzór chemiczny: C – węgiel

Układ krystalograficzny – heksagonalny (niekiedy trygonalny)

Twardość w skali Mohsa - 1 do 1,5

Łupliwość – doskonała, jednokierunkowa

Rysa – ciemnoszara, czarna, błyszcząca.

Przełam - dobry

Gęstość - 2,09 do 2,23 g/cm3

Barwa - czarna, ciemnoszara

Połysk - półmetaliczny

Dobrze przewodzi prąd elektryczny i ciepło

Odporny na wysoką temperaturę

W przyrodzie bardzo rzadko spotyka się dobrze wykształcone kryształy. Najczęściej występuje w postaci agregatów łuseczkowych, blaszkowych lub w formie zbitej masy o szaroczarnej barwie. Jest minerałem giętkim, ale nie jest sprężysty. Jest krajalny i nieprzezroczysty, w dotyku jest tłusty i brudzi ręce.

Powstaje w wyniku zmetamorfizowania skał, jako produkt końcowy przemiany substancji organicznych bogatych w węgiel. Pojawia się także w pegmatytach i żyłach hydrotermalnych. Niekiedy bywa znajdowany wśród granitów, porfirów, gabr, granulitów. Współwystępuje z pirytem, markasytem, kalcytem.

Polska - Tworzy znaczne nagromadzenia w postaci łupków grafitowych w okolicach Stronia Śląskiego oraz wkładki skał grafitowych napotykane koło Strzelina, Dzierżoniowa, Wałbrzycha i Bystrzycy Kłodzkiej. Występuje w wielu różnych skałach metamorficznych (m.in. w łupkach krystalicznych Tatr Zachodnich).

KORUND !!!!! (zdjęcie nr 43)

Korund - minerał z gromady tlenków. Nazwa minerału wywodzi się z sanskrytu kurivinda = rubin.

Do szlachetnych odmian należą:

rubin - odmiana o barwie czerwonej

szafir - odmiana o barwie niebieskiej lub innej

Wzór chemiczny: Al2O3 (trójtlenek glinu) to bardzo twardy minerał.

Łupliwość - brak

Przełam - muszlowy

Gęstość - 3,95 do 4,1 g/cm3

Barwa - zazwyczaj szary albo brunatny też: bezbarwny lub różne barwy

Połysk - szklisty, diamentowy

W płomieniu dmuchawy korund nie topi się;

nie rozpuszcza się w kwasach.

Niektóre korundy wykazują pewną różnicę barw w świetle dziennym i sztucznym.

W innych odmianach występuje zjawisko asteryzmu, spowodowane obecnością drobnych wrostków: w rubinach są to drobne, igiełkowate kryształki rutylu; w szafirach - puste kanaliki, ułożone prawidłowo i przecinają się pod kątem 120 stopni (rubiny i szafiry gwiaździste). Bardzo rozpowszechnione są inkluzje cieczy - szczególnie w korundach cejlońskich.

Korund zawiera czasami niewielkie domieszki chromu, tytanu lub żelaza.Przezroczyste odmiany krystaliczne są wyjątkowo czyste pod względem składu chemicznego. Znaczne ilości domieszek zawierają zbite odmiany drobnokrystaliczne.

Barwa korundu zależy od domieszek chemicznych. Bardzo małe domieszki chromu zabarwiają korund na czerwono, tytanu - na niebiesko, żelaza - na żółto i brunatno aż do barwy czarnej.

Bywa spotykany w wielu skałach magmowych i metamorficznych oraz okruchowych. Jest minerałem pospolitym.

W Polsce występuje na Dolnym Śląsku .

Bardzo cenny kamień, używany od dawna do zdobienia pierścieni, brosz, wisiorków i innych ozdób. Jego wysoka twardość powoduje, że jest stosowany jako materiał ścierny oraz jako kamień łożyskowy w zegarkach. Przezroczyste odmiany korundu są cennymi kamieniami szlachetnymi, od dawna używanymi do celów zdobniczych.

Drobnokrystaliczne, zbite, ziarniste odmiany korundu są stosowane do celów przemysłowych jako materiał ścierny (szmergiel) i polerski.

PODZIAŁ

(rozszerzone opisy w plikach PDF)

(program do odczytu PDF jest w folderze pliki)