#Metafora – koncepcje dawniejsze i nowsze.
Metafora to zespół słów, w którym znaczenie jednych zostaje niejako przeniesione na znaczenie pozostałych. Uczestniczące w metaforze wyrazy zespalają się ze sobą w nową całość, wykraczająca semantycznie poza zakresy znaczeniowe właściwe im wtedy, gdy występują poza złożeniem metaforycznym. Metafora jest nową wartością semantyczną w odniesieniu do pierwotnych znaczeń słów i ze względu na to nowe znaczenie właściwie nie daje się bezpośrednio przełożyć na język inaczej ukształtowany.
Klasycyzm traktował metaforę jako wyjątek, romantyzm – jako regułę.
Współczesne kierunki poetyckie, zwłaszcza tzw. Awangarda, dąży do konstruowania metafor z elementów bardzo dalekich od siebie znaczeniowo.
Teoria Arystotelesa (i Platona): metafora to skrócone porównanie (pozbawione spójnika „jak”); jest przemienna – często można przestawiać jej człony, ale nie zawsze. Na metaforę nie da się zamienić tych porównań, w których podobieństwo jest stopniowalne, np. Jan jest głupszy od osła. Każdą metaforę można przerobić na porównanie. Krótkość jest cnotą metafory. Systematyka metafor: przeniesienie nazwy z rodzaju na gatunek / z gatunku na rodzaj; z jednego gatunku na inny; przeniesienie nazwy z jakiejś rzeczy na inną na zasadzie analogii; metafora na zasadzie proporcji.
Kwintylian – przeniesienie nazwy z żywotnych na nieżywotne; z nieżywotnych na żywotne; z żywotnych na żywotne; z nieżywotnych na nieżywotne.
Teoria substytucyjna – zastąpienie słowa właściwego wyrażeniem metaforycznym i „wypożyczenie” słowa; metafora to celowe odstępstwo od językowej naturalności. Wprowadzona zostaje do wypowiedzi w drodze substytucji zamiast zwykłego określenia niemetaforycznego. Interpretacja metafory wymaga zrekonstruowania właściwego ekwiwalentu dla metafory lub jej składników oraz określenia zasady ich wymiany, np. zasada proporcji.
Teoria interakcyjna – (od G. Vico) metafora wyraża jednocześnie dwie myśli o różnych rzeczach, działające razem i oparte na jednym słowie / zdaniu; znaczenie tego słowa / zdania jest nowe, wywołane przez interakcję jego składników. Metafora jako obszar współoddziaływania przynajmniej dwóch dziedzin, z których jedna (główna w wyrażeniu) zostaje przedstawiona i przekształcona przez system „implikacji skojarzeniowych” typowych dla drugiej, pomocniczej.
Teoria porównaniowa – metafora to skrócone porównanie, a dobra metafora widzi podobieństwo w rzeczach niepodobnych (Arystoteles). Motywacja metafory jest w podobieństwach między zjawiskami i obiektami, których nazwy zostały podmienione na zasadzie substytucji.
Czteroelementowa – metafory są komentowane, np. Leci stalowy ptak = samolot
Paul Ricoeur – metafora nie pełni funkcji poznawczej, a opisuje przeżycia wewnętrzne (błąd pozytywizmu logicznego); retoryka zakłada, że metaforę można wyrazić słowami wprost, więc metafora to tylko ozdobnik (błąd retoryki starożytnej); metafory nie można wyjąć z kontekstu, bo to kontekst wskazuje kierunek w poszukiwaniu sensu metafory; w metaforze dochodzi do napięcia między znaczeniem dosłownym a metaforycznym, które pozornie się wykluczają; metafora rozszerza znaczenie słów; nie ma dosłownego znaczenia metafory; metafora ma wartość poznawczą, bo wyprowadza nas ku nowym znaczeniom.
Teresa Dobrzyńska – metafora jest jednokrotna i nie zawsze jasna powszechnie (w przeciwieństwie do katachrezy), jest jednoznaczna – pod metafora każdy odczytuje jedno indywidualne znaczenie; metafora po leksykalizacji jest katachrezą, a metafory wyjęte z poezji leksykalizują się wolniej.
Nowoczesne teorie – metafora jako konstrukcja językowa.
Metafora – symbol
Metafora stanowi wyrażenie użyte w sposób niezgodny z regułami kodu, lecz poddający się interpretacji ; metafora mieści się nie w sferze znaków, lecz w sferze użycia znaków (pragmatyka).
W symbolu (i alegorii) funkcja znakowa nałożona jest nie na słowa, lecz na przedmioty; funkcję symboliczną (bądź alegoryczną) pełnić mogą rośliny, zwierzęta, postaci fantastyczne i mitologiczne, barwy i dźwięki, minerały itp.
Tymczasem metafora jest zjawiskiem czysto werbalnym (słownym), jest ona zjawiskiem ściśle językowym.
Katachreza – odmiana metafory, którą odbiorca odczytuje jako nadużycie językowe lub metaforę pozbawioną przekonującej motywacji. Katachrezy występują tak w literaturze, jak i w języku potocznym. Katachrezy na gruncie literatury powstają najczęściej jako rezultat nadmiernej ekspresywności sformułowań, na gruncie języka potocznego jako efekt poślizgu językowego (np. "od tej chwili wszystko jest w rękach konia" wypowiedziane na wyścigach konnych). Niektóre katachrezy mogą na skutek zatarcia dawnego znaczenia wyrazu nie być odczuwane jako błędy stylistyczne (np. "kolorowa bielizna", wyrażenie stanowiące oksymoron, jako że przy dawnym znaczeniu słowa bielizna bielizna może być wyłącznie biała).
Metafora – wyrażenie, w którym dochodzi do zamierzonej zmiany znaczenia składających się na nie słów pod wpływem kontekstu słownego, wykluczającego odczytanie dosłowne, zmuszającego odbiorcę do poszukiwania nowej interpretacji. Dla wytworzenia nowego, metaforycznego znaczenia niezbędna jest uchwytna motywująca to znaczenie więź: związek wyrażenia metaforycznego z jego niemetaforycznym ekwiwalentem
Metafory oraz porównania nie są, jak to się zwykle uważa, środkami stylistycznymi, właściwymi wyłącznie literaturze pięknej, pełniącymi tylko funkcję zdobniczą. Warto ich używać również w niektórych tekstach użytkowych: w codziennych rozmowach, tekstach publicystycznych czy naukowych, zwłaszcza popularnonaukowych, retorycznych (np. przemówieniach politycznych i okolicznościowych). W tych ostatnich pełnią one przede wszystkim funkcję poznawczą: są pomocne w opisywaniu zjawisk abstrakcyjnych albo trudnych do objęcia przez ludzki umysł w kategoriach znanych odbiorcy lub dla niego łatwych do wyobrażenia; pobudzają wyobraźnię słuchacza czy czytelnika. Taką funkcję pełni na przykład porównanie w tekście popularnonaukowym o pingwinach, którego autor obrazowo opisał zdolności tych ptaków:
Przy wyskakiwaniu z wody, na przykład na krę lodową, pingwiny wylatują w powietrze do 2 m, jak korek z butelki szampana.
I. TROPY STYLISTYCZNE
Tropy stylistyczne – niezwykłe użycia jakiegoś wyrazu lub zwrotu, zapewniające wypowiedzi ozdobność i niezwykłość, przekształcenia semantyczne które polegają na przydaniu nowego znaczenia wyrazowi wprowadzonemu w obce mu związki słowne
1. Matafora (patrz s. 7)
2. Metonimia - zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w uchwytnej zależności (np. przyczyny zamiast skutku, autora zamiast dzieła, organu ciała zamiast jego funkcji, narzędzia zamiast wytworu lub twórcy, właściciela zamiast własności, pojęcia abstrakcyjnego zamiast konkretu).- pługi wyszły w pole, spotkałem twoją miłość, człowiek z głową
3. Synekdocha – odmiana metonimii, polegająca na użyciu nazwy części zamiast całości (pars pro toto) lub odwrotnie: całości zamiast części.- mieszkać pod jednym dachem, „Gościu , siądź pod mym liściem” (J. Kochanowski)
4. Oksymoron – połączenie wyrazów znaczeniowo nielogicznośćh, które przekształca znaczenia obu słów, dając efekt paradoksu; jego prowokująca nielogiczność jest źródłem wydobycia nowych sensów odpowiadających złożoności przeżyć i myśli (np. ogień lodowy, milczeli gderliwie- J. Śpiewak).
5. Personifikacja (uosobienie) – odmiana metafory polegająca na przedstawianiu zjawisk, tworów nieożywionych, zwierząt, pojęć działających jako postaci ludzkie.
6. Antropomorfizacja – rodzaj animizacji polegający na przypisywaniu zjawiskom natury, tworom nieożywionym, pojęciom abstrakcyjnym, wybranych cech ludzkich, antropomorfizacja w przeciwieństwie do personifikacji uczłowiecza tylko wybrane rysy przedstawianych zjawisk, nie narzuca im ludzkiej postaci. - „Liśćmi miękkimi / wierzb zaszeleścił rząd / i w cichej, rozpaczliwej sunie żałobie” (J. Kasprowicz).
7. Animizacja (ożywienie) - odmiana metafory polegająca na nadawaniu przedmiotom martwym, pojęciom abstrakcyjnym cech istot żyjących.- ”Oddycha miasto ciemne długimi wiekami” (K.K. Baczyński).
8. Hiperbola – wyolbrzymienie, przesadny opis przedmiotu lub zjawiska, służący nadaniu emocjonalne tonu, wytworzenia nastroju lub zaostrzeniu zabarwienia emocjonalnego. – „szaleć z radości”, „Każdy powietrza nikły atom / Zmienił się w wściekły, głośny dzwon / I skargi swoje wieści światom” (l.Staff), „huragan ducha” J. Tuwim
. Epitet to wyraz (najczęściej przymiotnik) pełniący w tekście funkcję określającą wobec rzeczownika, który nazywał właściwości ludzi, rzeczy, zjawisk itp. Epitety stosowane w wystąpieniach publicznych bywają neutralne i służą wówczas wyłącznie większej obrazowości stylu, gdyż nazywają cechy obiektywne przedstawianych zjawisk: kolory, kształty, wymiary itp., np. Rosły tam wielkie, rozłożyste dęby, niższe od nich krzewy z kolorowymi kwiatami i soczysta, zielona trawa. O wiele częściej mówca używa epitetów oceniających, za pomocą których przekazuje słuchaczom swój pozytywny lub negatywny stosunek do tego, o czym mówi. Typowe epitety nacechowane pozytywnie, których używają mówcy, to: ciekawy, interesujący, godny zaufania, wartościowy, prawdziwy, wszechstronny, europejski itp., najczęściej stosowane w wystąpieniach publicznych epitety nacechowane negatywnie to: naganny, oburzający, zatrważający, poruszający, dziwny, przesadny, prowincjonalny itp.
synekdocha – - odmiana metonimii oparta zwłaszcza na zależnościach ilościowych i zakresowych między zjawiskami, których nazwy zostały użyte jedna zamiast drugiej; s. polega na wprowadzeniu nazwy bądź mającej szerszy zakres logiczny (wg zasady łac. totum pro parte = całość zamiast części), bądź – częściej – mającej zakres węższy (wg zasady łac. pars pro toto = część zamiast całości). Np. "Przez Nil cichy prędkimi przeprawiony wiosły, / Wysiadam... (J. Słowacki, Piramidy) – "przeprawiony wiosły" znaczy tu "przeprawiony łodzią z wiosłami". W obrębie s. użyte słowo nabiera znaczenia bardziej szczegółowego lub bardziej ogólnego niż zazwyczaj. Retoryka antyczna zaliczała s. do tropów poetyckich (figury retoryczne) i rozróżniała kilka jej odmian, m.in. użycie nazwy:
gatunku zamiast rodzaju, np. hieny w znaczeniu 'żywiące się padliną';
rodzaju zamiast gatunku, np. śmiertelni w znaczeniu 'ludzie';
liczby pojedynczej zamiast mnogiej, np. "A z drzew [...] leciał gęsty liść, żółty, przedwcześnie zwiędnięty" (J. Żuławski, Warszawa, II);
liczby określonej zamiast nieokreślonej, np. "i słońc tysiąc, gwiazd tysiąc przez otchłanie leci / w wiecznym wirze, sto zgaśnie i znów sto się nieci" (J. Żuławski, Spinoza);
materiału zamiast wykonanego zeń przedmiotu, np. "stół zastawiono starą porcelaną i srebrem".
Rodzajem s. jest też antonomazja. Inne nazwy: intellectio, ogarnienie.
115) parafraza (omówienie) – 1. przeróbka utworu lit. rozwijająca, często także swobodnie i żartobliwie upraszczająca jego treści, oddająca je za pomocą środków odmiennych niż zastosowane w pierwowzorze, przy zachowaniu jednak rozpoznawalnego podobieństwa do owego pierwowzoru. Np. Opera za trzy grosze B. Brechta jako p. Opery żebraczej J. Gaya. Por. adaptacja;
2. we współczesnej lingwistyce rodzaj (-) transformacji albo przekładu jednego wyrażenia na inne mu równoznaczne; pozwala rozpoznać systematyczne zależności i ekwiwalencje semantyczne między wyrażeniami o różnej budowie leksykalno-gramatycznej, w tym także wspólnotę ich (-) struktur głębokich. W przekonaniu licznych badaczy (J. D. Apresjan, A. Wierzbicka, A. Bogusławski) p. jest podstawowym sposobem analizy znaczeniowej zdań i tekstów.