Architektura rzymska ukształtowała się w znacznej mierze pod wpływem architektury hellenistycznej oraz architektury etruskiej. Pierwsze rzymskie świątynie powstały podczas panowania etruskich królów, to wtedy Rzymianie nauczyli się odlewać brąz, wypalać terakotę, poznali konstrukcje łukowe i sklepienia. Wpływom greckim Rzymianie zawdzięczają zaś porządek koryncki, sami wykształcili porządek kompozytowy. Wynalezienie cementu produkowanego z wapna i popiołów wulkanicznych, wody i drobnych kamieni pozwoliło na opanowanie techniki wyrobu zapraw, tynków. Opanowana w II w. p.n.e. umiejętność wypalania cegły przyczyniła się do przełomu w sztuce rzymskiej. W tym czasie (przed okresem cesarstwa) zakładane miasta miały siatkę ulic przecinających się pod kątem prostym, brukowane ulice, kanalizacje. Domy budowane były w oparciu o wzory greckie, posiadały atrium i perystyl, budowane też wille, a w miastach powstawały kamienice czynszowe (tzw. insula) mieszczące sklepy i warsztaty na parterze, mieszkania na wyższych kondygnacjach. Z tego okresu zachowały się akwedukty i drogi rzymskie (np. via Appia i Aqua Appia), urządzenia kanalizacyjne (Cloaca Maxima), mosty (Most Fabrycjusza w Rzymie), budowle użyteczności publicznej: kuria, bazylika, termy, cyrki (np. rzymski Circus Maximus). Przykładem budownictwa sakralnego była niezachowana świątynia Jowisza Najlepszego Największego, zbudowana w porządku toskańskim.

Okres republiki, to rozwój urbanistyki i architektury. Miasta otaczano murami obronnymi z bramami, wieżami, rozbudowano akwedukty i system kanalizacyjny. Przebudowano Rzym (Pole Marsowe, Forum Romanum. Wzdłuż dróg powstawały nekropolia. Powstały mauzolea, np. Mauzoleum Hadriana, katakumby. Budowano okazałe pałace (Złoty Dom Nerona, pałac Flawiuszów). Powszechniejsze stało się stosowanie kopuł – Panteon w Rzymie. Budowle powszechnego użytku też przybrały monumentalne rozmiary, np. amfiteatr Koloseum (notabene amfiteatr był czysto rzymskim wynalazkiem), teatry, termy Karakalli. Powstawały też łuki triumfalne. Na podbitych terenach zakładano stałe obozy wojskowe (castrum romanum), które dały początek licznym miastom.

Architektura rzymska wywarła duży wpływ na rozwijającą się architekturę wczesnego chrześcijaństwa i bizantyjską.

Architektura rozwija się od VI w p.n.e- V w.n.e. Sztuka rzymska w dużym stopniu korzysta z dokonań Greków. W architekturze dąży się do jeszcze większego monumentalizmu , powstają wspaniałe świątynie, amfiteatry, akwedukty. Rzymianie, mając do dyspozycji cegły i cement, coraz bardziej komplikują bryły budowli i same formy architektoniczne. W odróżnieniu od Grecji dekoracja skupia się raczej wewnątrz budynku.

Cechy rzymskiej architektury:

-zastosowanie nowych materiałów budowlanych- cegła wypalana i cement- co umożliwiało -wznoszenie budowli o urozmaiconym rzucie poziomym krytych sklepieniami, tworzących świadomie skomplikowane kompleksy przestrzenne

-charakterystyczne sklepienie kolebkowe; udoskonalenie sklepień: kasetony

-charakterystyczna tzw. rzymska kopuła

-Ściany i kolumny jako dekoracja

-budownictwo mieszkaniowe- domy italskie z atrium, piętrowe domy czynszowe (insula), miejsckie i podmiejskie wille, rezydencje cesarzy (np. willa Hadriana w Tivoli)

-miasta na planie prostokąta z regularną siatką ulic otoczone murem warownym, środek miasta zajmowało forum

-wodę doprowadzały akwedukty

-charakterystyczne budowle użyteczności publicznej- bazyliki, portyki, termy (rzymskie łaźnie), teatry, cyrki, amfiteatry, pomniki, łuki triumfalne

Porządki architektoniczne:

Rzymsko- dorycki- modyfikuje porządek grecko- dorycki poprzez dodanie bazy i pierścienia pod echinusem

Toskański (etruski)- kolumna bez kanelur (żłobkowań), pierścień szyjki, niższy architraw niż w porządku grecko- doryckim

Rzymsko- joński- niski architraw, bogatsze rozczłonkowania belkowania, powszechne stosowanie ornamentu

Rzymsko- koryncki- przepych, szczególnie chętnie stosowany trzon kanelowany, ale dolna cz. trzonu do 1/3 wysokości dekorowana laskami na kanelurach, albo gładka; kapitel akantowy

Kompozytowy- głowica składa się z motywów jońskich i korynckich

GŁÓWNE OŚIĄGNIĘCIA RZYMSKIEJ ARCHITKURY I BUDOWNICTWA:

Porządek kompozytowy - porządek ten wykształcił się w architekturze Rzymu (został przejęty od Greków, chociaż wzorował się na porządkach greckich). Był połączeniem dwóch porządków: jońskiego oraz korynckiego. Jego najważniejsze cechy to:

-tak zwany piedestał, na którym spoczywały kolumny ( każda z nich została ustawiona na piedestale spoczywała baza a następnie pozostałe części kolumny)

-zmieniony w porównaniu do istniejących porządków kształt głowicy: góra głowicy została uformowana z wolut ( jak to miało miejsce w porządku jońskim), następnie ustawiono kompozycję w skład której wchodziły liście powszechnie uwieńczanej na dziełach sztuki rośliny-akantu .

-cała kolumna jest znacznie bardziej rozbudowana, zawiera więcej detali, zdobień, rzeźb niż jakikolwiek inny porządek. Rzeźbiarskie potraktowanie całej kolumny jest także cechą porządku korynckiego .

Sklepienia kolebkowe są to sklepienia na bazie walca, który został przecięty przez poziomą oś. Układane są one z ciosanych, kamiennych klińców. Jak głosi zasada wiązania, spoiny muszą się mijać . Kolebka leży na murach, które przejmują obciążenia pochodzące od rozporu sklepień.

Sklepienia krzyżykowe są złożone z przecinających się kolebkowych, które przenikają się ( kąt prosty). Sklepienia te złożone są na kwadracie i mają jednakową wysokość oraz rozpiętość.

Sklepienia półkoliste sklepienia te powstały dzięki zbliżeniu do środka ułożenia klińców, które tworzą podniebienie, mające kształt połowy kuli. Jego podstawą jest pełny rzut wieloboku ( w Rzymie ośmiokąta) orz koła.

. Charakterystyczne cechy rozwiązań budowlano-architektonicznych:

Ściany, którym powierzono role głównych podpór konstrukcyjnych, wznoszono tutaj z kamienia ciosanego lub cegły, z użyciem zaprawy wapiennej lub gliny. Ponieważ ścianom powierzono rolę głównych podpór konstrukcyjnych - część kolumn nośnych przejmuje funkcję dekoracji.

Nowością jest - nieznany wcześniej - beton, uzyskiwany przez spojenie drobnych i grubszych kamieni zaprawą wapienną, niekiedy z dodatkiem sproszkowanego tufu wulkanicznego. Stosowano go zarówno do wznoszenia murów pionowych jak i formowania sklepień.

Poza pozbawionym ozdób porządkiem toskańskim - architektura Rzymu przejmuje niemal w całości rozwiązania greckie, nazywając je rzymsko-doryckimi, rzymsko-jońskimi i rzymsko-korynckimi.

W wyniku kombinacji dolnej części głowicy korynckiej z jońskimi wolutami Rzymianie tworzą dodatkowy porządek kompozytowy.

Porządki architektoniczne w starożytnym Rzymie: a) toskański, b) rzymsko-dorycki, c) rzymsko-joński, d) rzymsko-koryncki, e) kompozytowy

Do słynnych budowli inżynierskich tamtych czasów zalicza się akwedukty sprowadzające wodę pitną (Aqua Appia), kanał ściekowy (Cloaca Maxima) o średnicy 3,5 m oraz liczne mosty (Most Fabrycjusza), wiadukty i drogi utwardzane (Via Appia)

Akwedukt Pont du Gard - zachowany w dolinie rzeki Gard odcinek zbudowanego przez Rzymian akweduktu zbudowanego w latach 26 p.n.e. - 16 p.n.e.

Najważniejszym osiągnięciem Rzymian w dziedzinie konstrukcji było udoskonalenie sklepień, także z kamieni zaciosanych w formie klińców. Oprócz półkolistego łuku sklepienia kolebkowego konstruowano także sklepienia złożone, powstałe z przecięcia się dwóch kolebek.

Rzymianie posługiwali się bardzo wydajną, choć niezbyt odkrywczą technologią. Mieli lepszy sprzęt budowlany niż Egipcjanie, między innymi kołowroty, dźwigi i żelazne narzędzia, których budowniczowie piramid nigdy nie posiadali. Z drugiej zaś strony nie dysponowali niczym, co wykraczałoby poza greckie osiągnięcia w tej dziedzinie. Używali wielu materiałów, które w większości były już od dawna stosowane na Wschodzie. Właśnie tego wieku Rzymianie przejęli wynalezione nowe materiały budowlane: cegłę oraz zaprawę cementową (murarską). Wyjątek stanowił beton, oryginalny rzymski wynalazek, który pozwolił na wznoszenie budynków o nowym kształcie. Ponadto wynalezienie kopuł pozwoliło Rzymianom stać się pierwszymi, którzy nie potrzebowali rzędów kolumn do podtrzymywania szeroko rozpiętych stopów. Jedną z największych i najsłynniejszych budowli, w których wykorzystano kopułę był Panteon w Rzymie. Zapożyczono z tamtych rejonów także łuki oraz wielkie sklepienia, które znacznie ułatwiły budowę większych budowli. Sklepienia stosowano przede wszystkim w budownictwie świątynnym oraz w monumentalnych budowlach użyteczności publicznej. Pod koniec I wieku p.n.e. zaczęto stosować marmur wydobywany w północnej Italii, w Carrarze. Obok kamienia stał się jednym z najpopularniejszych materiałów. Kres republiki oraz początek pryncypatu miał wprowadzić państwo rzymskie w nowy, lepszy okres architektoniczny.

Domy budowane były podobnie jak greckie, tzn. posiadały atrium i perystyl. Budowano także wille, a w miastach powstawały kamienice czynszowe mieszczące sklepy i warsztaty na parterze, a mieszkania na wyższych kondygnacjach.