Myśl polityczna wczesnego chrześcijaństwa

O potędze chrześcijaństwa świadczy być może nie jego znaczenie w okresie Średniowiecza, gdy "władcą królów" był papież, ale pierwsze kilkadziesiąt-kilkaset lat po śmierci Jezusa z Nazaretu. Za dowód rzeczywistej potęgi można uznać dynamizm, z jakim nowa, rewolucyjna religia rozprzestrzeniła się na obszarze Imperium Rzymskiego, które w kilka wieków później skapitulowało i uczyniło ją wyznaniem państwowym.

Większość myślicieli chrześcijańskich pierwszych wieków rozwoju tej religii określa się dziś zaszczytnym mianem Ojców Kościoła. Ale zdarzali się też tacy jak Orygenes, których ortodoksyjne podejście zostało przez Kościół potępione. Wszyscy oni jednak stworzyli podwaliny pod dwa tysiąclecia dominacji ideologii chrześcijańskiej na obszarze Europy - dziedzictwa kulturowego, któremu nie sposób zaprzeczyć.

Św. Paweł z Tarsu
Paweł z Tarsu (ok. 8-61 n.e.) – początkowo faryzeusz, zwalczający chrześcijaństwo, następnie jego zwolennik i ideolog, uznawany za głównego autora odrębności Kościoła od judaizmu. Autor 14 listów, stanowiących element "Nowego Testamentu".
Wczesne chrześcijaństwo, oczekujące rychłego końca świata, nie miało ambicji politycznych. Paweł z Tarsu zalecał posłuszeństwo władzy świeckiej, gdyż została ona ustanowiona przez Boga w celu powstrzymywania złych uczynków. Równocześnie, granice lojalności wobec władzy świeckiej zakreśla podporządkowanie nakazom władzy najwyższej, a więc boskiej.
Doktryna Pawła nakazywała skupienie na życiu duchowym i powstrzymanie się od buntu wobec instytucji doczesnych. Podobnie doczesne bogactwo było raczej przeszkodą, niż chlubą prawego chrześcijanina. O ile wszyscy ludzie są równi przed Bogiem, o tyle równość społeczna nie była postulowana – według Pawła każdy powinien pozostawać w swoim stanie.

Szkoła aleksandryjska (Klemens, Orygenes)
Szkoła aleksandryjska, zwana gnozeologiczną, w II wieku wywarła największy wpływ na myśl chrześcijańską. Dwaj najwybitniejsi jej przedstawiciele to Tytus Flawiusz Klemens, zw. Aleksandryjskim, oraz Orygenes.

Klemens Aleksandryjski (ok. poł. II w. – 211-216 n.e.) – z pochodzenia Grek, eklektyk, nawiązujący do mistycyzmu, platonizmu i neoplatonizmu. W wyniku prześladowań opuścił 202 AD Aleksandrię i osiadł w Antiochii. Wskazywał, że myśl przedchrześcijańska może być źródłem wielu prawd i jest w wielu punktach zbieżna z programem chrześcijańskim. Myśl ta stanowiła przygotowanie do chrześcijaństwa, jako wyższej, bardziej doskonałej prawdy, której finałem ma być poznanie, czyli gnozis.
Krytykował prześladowania chrześcijan oraz boski kult cesarzy. Początkowo był również przeciwnikiem własności prywatnej, później jednak złagodził krytykę bogactwa, tłumacząc biblijne zrzeczenie się majątku raczej jako potępienie chciwości i przywiązania do spraw doczesnych. Właśnie cnoty duchowe miały być przepustką do zbawienia. Ideałem Klemensa był stoicki mędrzec, ascetyczny, pragnący miłości Boga i prawdy.

Orygenes (ok. 185-254 AD) – uczeń i następca Klemensa, filozof i teolog, na którego wpływ wywarły idee platońskie. Autor dzieł: "Przeciw Celsusowi", "O zasadach".
Dostrzegał chrześcijańskie cele pogańskiego cesarstwa. Ogólnoświatowy zasięg umożliwić miał misję szerzenia wiary. Dlatego też zalecał podporządkowywanie się dobrym prawom. Wobec prawa rażąco sprzecznego z wolą Boga dopuszczalny jest opór.
Orygenes rozdzielał prawa natury (boskie) od praw ludzkich. Nieomylne i wieczne prawo boskie było dla niego oczywiście prawem nadrzędnym.

Orygenes został potępiony przez synod aleksandryjski i poddany prześladowaniom, torturowany. W VI wieku potępiony oficjalnie za próbę pogodzenia idei helleńskich z chrześcijańskimi.

Ojcowie kapadoccy
Biskupi i teologowie – bracia Bazyli Wielki (320-379 AD), metropolita Kapadocji i Grzegorz Nysseńczyk (331-395 AD), biskup Nyssy, oraz Grzegorz z Nazjanzu, który został biskupem, by następnie z godności tej zrezygnować.
Nawiązywali oni do teorii Orygenesa, w myśl której można elementy filozofii pogańskiej zastosować do nauki chrześcijańskiej. Podkreślali znaczenie retoryki w krzewieniu idei bożych. Dążyli do zjednania teologii z filozofią, jednocześnie podnosząc kwestię badania świata materialnego. Jedynie Grzegorz z Nazjanzu był zwolennikiem neoplatonizmu.
Istotnym elementem doktryny Ojców Kapadockich był postulat równości, przejawiający się w potępieniu niewolnictwa. Wszystkie części społeczeństwa – wszyscy ludzie – połączeni mieli być harmonią miłości.
Występowali również przeciw nierównością materialnym. Nadwyżki bogactwa przeznaczane miały być na pomoc biednym. Uznawali też zasadę powszechności pracy, jako obowiązku koniecznego do utrzymania. Od imienia Bazylego Wielkiego pochodzi nazwa pierwszych kościelnych instytucji charytatywnych – były nimi właśnie bazyliady.
Kolejnym elementem myśli kapadocczyków był rozdział władzy świeckiej i kościelnej, przy czym uznawali oni obowiązek cesarza w walce o niektóre ideały chrześcijańskie.
Występowali przeciw odstępstwom od prawowiernej nauki, m.in. przeciw arianizmowi.

Tertulian
Quintus Septimus Florens Tertullianus (ok. 160-230 AD) – rzymski teolog, nawrócony na chrześcijaństwo. Krytyk idei chrystianizacji cesarstwa, autorstwa Orygenesa. Rygorysta, zwolennik "Kościoła walczącego", postrzegający chrześcijan jako "armię Chrystusa". Doprowadził do latynizacji doktryny Kościoła.
Pomimo krytyki cesarstwa, podziwiał sprawność jego instytucji. Dostrzegał konieczność dostosowania chrześcijaństwa do warunków cesarstwa. Dopuszczał udział chrześcijan w sprawowaniu funkcji państwowych, a nawet we władzy cesarskiej, o ile będzie ona podporządkowana nakazom chrześcijańskim.
Doktryna Tertuliana przyczyniła się do aktywizacji społecznej Kościoła.

Św. Augustyn
Aureliusz Augustyn (354-430 AD) – urodzony w Tagaście (Pn. Afryka), początkowo wyznawca poglądów manichejskich, następnie przyjął chrzest i otrzymał święcenia kapłańskie. Pełnił funkcję biskupa Hippony. Podstawowym i fundamentalnym dla myśli chrześcijańskiej dziełem Augustyna był traktat "O państwie bożym".
W swej metodologii przyjął Augustyn postawę teocentryczną. Według niego człowiek dysponuje poczuciem prawdy, do której odkrycia dąży w czasie swojego życia (por. anamneza). Głosił koncepcję woluntarystyczną, a więc możliwość wyboru postępowania dobrego lub złego.
Podstawową ideą Augustyna była koncepcja dwóch państw: państwa bożego (civitas Dei) oraz państwa ziemskiego (civitas terrena). Do pierwszego, państwa Chrystusa, należeć mieli członkowie Kościoła, wierni, czyniący dobro. Państwo ziemskie łączyć miało grzeszników, znajdujących się pod władzą Sztana. To między tymi dwoma państwami od początku świata, wedle historiozofii Augustyna, toczyć ma się nieustanna wojna.
W koncepcji państwa Augustyn tradycyjnie już rozdzielał władzę cesarską od kościelnej. Jednocześnie uznawał, że podporządkować należy się każdej, nawet barbarzyńskiej władzy, gdyż jest ona zesłana dla ukarania grzeszników. Nie mogąc zaś rozpoznać ich pośród ludzi, stosuje represje wobec wszystkich. Wobec takiej władzy dozwolony jest jedynie bierny opór.
Pomimo oddzielenia funkcji i roli państwa i Kościoła, Augustyn dostrzegał możliwość skutecznego zwalczania herezji przy wykorzystaniu władzy państwowej.