Pojęcie narodu jest jednym z najbardziej wieloznacznych i najtrudniejszych do zdefiniowania w naukach społecznych. Wynika to z różnych poglądów dotyczących tego typu zbiorowości ludzkich.
Podczas, gdy jedni badacze uważali, że jest to wspólnota naturalna, niemalże uwarunkowana biologicznie czy też genetycznie, inni utożsamiali ją z państwem lub nawet twierdzili, iż jest ona tworem państwa, a jeszcze inni postrzegali ją jako społeczność ukształtowaną w wyniku procesu historycznego, posiadająca własną kulturę narodową. Z tego też względu trudno jest o jedną definicję narodu.
Jan Szczepański pisze o dwóch sposobach wyjaśniania tego pojęcia:
w literaturze anglosaskiej naród jest utożsamiany z wspólnotą obywateli, czynnikiem nadrzędnym jest państwo wraz z jego kulturą, a nie przynależność etniczna;
w literaturze środkowo- i wschodnioeuropejskiej naród jest tworzony przede wszystkim przez kulturę i decyduje o istnieniu narodu, nawet, jeśli ten nie posiada własnego państwa [1]
Jednym z najczęstszych sposobów wyjaśniania tego terminu jest wymienianie jego najważniejszych cech, w dużej mierze powiązanych z jego kulturą.
Przykładem jest tutaj określenie Jana Turowskiego, że naród to „powstała w toku rozwoju historycznego wspólnota ludzi, którzy obiektywnie i w swej świadomości uznają dany język za swój ojczysty, uznają określone terytorium za swoją ziemię ojczystą, są przekonani o wspólnocie swojego pochodzenia, tworzą własną kulturę i posiadają lub dążą do posiadania uznawanej za swoją organizacji politycznej (państwa)” [2].
Andrzej Chodubski w swojej definicji natomiast podaje inne elementy: „członkowie mający poczucie (świadomość) wspólnego pochodzenia, dobra, losów historycznych, specyficznych postaw, zachowań, znaków obyczajowości” [3]. Trudno jest wymienić wszystkie składniki i stworzyć przez to idealną definicję narodu, tym bardziej, iż ich znaczenie jest różne w poszczególnych wspólnotach. Marek Waldenberg tworzy model narodu, w którym wymienia następujące jego cechy:
język
terytorium (ojczyzna),
dziedzictwo kulturowe,
symbolika, zasób uczuć i myśli,
wiara we wspólne pochodzenie,
poczucie wspólnoty różnych klas i warstw społecznych,
świadomość odrębności narodowej i bycia narodem,
posiadanie własnego państwa, dążenie do posiadania państwa lub przynajmniej autonomii,
charakter narodowy - jest kwestią dyskusyjną, oznacza zespół cech psychicznych występujących trwale wśród członków danego narodu i odróżniające je od innych [4]
Podobną listę cech charakteryzujących naród tworzy Andrzej Chodubski:
język - narzędzie komunikacji,
terytorium - ojczyzna, mająca charakter realny lub symboliczny, członkowie narodu mają względem niej stosunek emocjonalny,
religia - może działać integracyjne, spajając duchowo lub w postaci przynależności do jednej instytucji, choć są także narody podzielone religijnie (np. Niemcy, Szwajcarzy, Holendrzy),
historia - pamięć o wielkich wydarzeniach oraz o narodowych tragediach,
kultura - w postaci dziedzictwa kulturalnego (nauka, sztuka, literatura, technika), stanowiące powód do dumy,
tradycje - zasady postępowania przekazywane z pokolenia na pokolenie,
obyczaje - charakterystyczny sposób życia, rytuały, ceremonie, nawyki zwyczaje, przyzwyczajenia,
symbole - świadczą o pamięci, świadczą o wartościach i ideach,
świadomość odrębności - poczucie tworzenia odrębnej od innych wspólnoty,
identyfikacja (utożsamianie się) z narodem i chęć udziału w nim [5]
Te czynniki, które tworzą (konstytuują naród) nazywa się czynnikami narodotwórczymi. Oczywiście nie wszystkie narody wyczerpują całą listę tych czynników: np. Szwajcarzy uznawani są za naród, choć mówią czterema językami, Kurdowie nie posiadają własnego państwa, a Żydzi przez ponad 1800 lat żyli poza własną ojczyzną (w diasporze - w rozproszeniu).
W literaturze często można spotkać się z rozróżnieniem na naród etniczny (nazywany też kulturowym) i naród polityczny. W pierwszym ujęciu naród wytwarza się ze wspólnot plemiennych, opierając się na więzach krwi i pochodzenia, a wykształceniu więzi narodowej decydują czynniki narodotwórcze, szczególnie kultura, występujące w różne konfiguracji. Przynależność do narodu jest dziedziczona. Powstanie narodu nie jest związana z istnieniem państwa. Naród polityczny obejmuje natomiast wszystkich obywateli danego państwa bez względu na pochodzenie etniczne. Naród jest tutaj zbiorowością o charakterze politycznym, którą łączy wola tworzenia jednego państwa, a zatem przynależność do niego jest rezultatem woli, a nie dziedziczenia. Takie rozumienie narodu pojawiło się w czasie rewolucji francuskiej.
Narody powstawały w różnym czasie i w różny sposób. Można wyróżnić dwa sposoby przekształcania się zbiorowości etnicznej w naród:
od narodu do państwa - wspólnota kulturowa, która posiada poczucie własnej odrębności przekształca się w organizację polityczną (państwo); narody powstałe w ten sposób nazywamy etniczno-genealogicznymi, etniczno-kulturowymi lub nowymi.
od państwa do narodu - organizm polityczny (państwo) nabiera cech wspólnoty kulturowej, jednocześnie zacierając różnice między grupami etnicznymi zamieszkującymi daną jednostkę polityczną; państwo przekształca się z dynastycznego i terytorialnego w narodowe, obywatele zaś z poddanych stają się suwerenami; narody powstałe w ten sposób nazywamy terytorialno-obywatelskimi, politycznymi lub starymi.
Ponadto warto zwrócić uwagę, iż narody poza Europą tworzyły się w odmienny sposób. W Azji istniały stare wspólnoty, tworzące nierzadko odrębne cywilizacje, kultury i religie (Indie, Chiny), natomiast państwa afrykańskie, powstałe w wyniku dekolonizacji musiały tworzyć nowe narody z istniejących tam plemion, opierając się na sztucznych, kolonialnych granicach.
Od narodu odróżnić należy grupę etniczną. Termin ten może mieć różne znaczenia, czasami bywa używany zamiennie z narodem. Antonina Kłoskowska wskazuje, iż jest to społeczność związana z terytorium, które jest nie tylko miejscem zamieszkania, ale ma też znaczenie symboliczne, posiada własną kulturę ludową (folklor) i tradycję, opiera się na bliskości kontaktów, który mają charakter nawykowy, ale której brak świadomości tworzenia wspólnoty i jej dziejów [6]. Grupa może posiadać cechy podobne do narodu: własną nazwę, język lub gwarę, wspólne pochodzenie lub terytorium, z której się wywodzi, swoje dzieje, religię, symbolikę i poczucie więzi, choć czynniki te nie zawsze muszą wystąpić razem i w tym samym stopniu. Z tej perspektywy grupa etniczna jest niewykształconym w pełni narodem (brakuje jej takich czynników jak np. dążenie do własnej organizacji politycznej), jego wcześniejszym stadium.
Wśród wymienionych czynników szczególne miejsce zajmuje świadomość narodowa, będąca uprzytomnieniem sobie więzi łączących członków narodu oraz ich odrębności, wyrażającej się w każdym z wymienionych elementów za pomocą pojęć, symboli, wydarzeń, poglądów i postaw. Istotną rolę w świadomości narodowej odgrywa pamięć zbiorowa, bowiem świadomość narodowa obejmuje także stosunek do dziejów narodu, wyobrażenia o jego przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Indywidualna świadomość narodowa określa przynależność narodową. Może ona zmieniać się w ciągu życia ludności, jako rezultat dobrowolnego wyboru bądź też asymilację, a więc przyjęcie kultury wspólnoty, w której dana jednostka żyje od dłuższego czasu.
Pojęcie świadomości jest używane często zamiennie z tożsamością narodową. Jest to utożsamianie się (odczuwanie związku emocjonalnego, bliskości z narodem), a zatem z jego historią, kulturą organizacją społeczno-polityczną i gospodarczą, a także wizjami jego przyszłości. Tożsamość narodowa wiąże się także z postrzeganiem świata w kategoriach „swoi, my” - „obcy, oni”. W ramach tożsamości można wyróżnić dwa aspekty, które wskazują, jak można rozumieć pojęcie tożsamości narodowej:
kontynuacja - trwałość, koncentracja na pozostawanie w granicach danej wspólnoty, zachowanie, podtrzymywanie oraz odtwarzanie tożsamości,
odrębność - odróżnienie narodu od innych, określenie, czym naród jest [7].