HENRYK JANUSZEK

SOCJOLOGIA

Wkłady 2011

WYKŁAD VII

NARÓD I MNIEJSZOŚCI ETNICZNE

Henryk Januszek

SOCJOLOGIA

Wkłady 2011

Wykład VI

NARÓD, MNIEJSZOŚCI NARODOWE

I ETNICZNE

1. Definicja narodu

Naród to trwała grupa społeczna

wytworzona na podstawie wspólnych

losów historycznych, kultury, języka,

terytorium i życia ekonomicznego,

świadoma własnej odrębności wśród

innych narodów.

Naród to wielka zbiorowość ludzka

posiadająca poczucie własnego

dziedzictwa, odrębności i przynależności,

deklarująca posiadanie wspólnej ojczyzny.

Naród to wspólnota ludzi miłujących tę

samą ojczyznę

/dużą - ideologiczną i małą

prywatną/

Naród to wielka grupa społeczna

obejmująca ludzi posiadających

tą samą ojczyznę

2. Naród to swoista wspólnota, która

chroni swą integralność tak przed zagrożeniami

zewnętrznymi, jak i wewnętrznymi, dąży do

utworzenia państwa na zajmowanym przez

siebie terytorium, w sytuacji zaś utraty

państwowości umie pielęgnować i rozwijać

więzi (obyczaje, język, kulturę itp.) i zmierza

bądź to do odzyskania niepodległości, bądź

do zapewnienia sobie politycznych gwarancji

autonomii bytu narodowego, nawet jeśli

została zmuszona do emigracji poza tereny,

na których ukształtowała się.

3. Dwa znaczenia pojęcia naród

W literaturze naukowej termin naród występuje w dwóch znaczeniach - jednym

typowym dla krajów Europy Zachodniej, głównie anglosaskiej,

1) naród jest to zbiorowość obywateli państwa, która osiągnęła wysoki stopień

organizacji politycznej i kultury. W tym sensie angielski termin nation

oznacza przede wszystkim obywateli państwa bez względu na ich

przynależność etniczną.

Takie rozumienie narodu przyczyniło się do utworzenia pojęcia naród

amerykański w rozumieniu obywatele państwa amerykańskiego.

W ujęciu drugim charakterystycznym dla Europy Środkowej i Wschodniej:

2) naród jest zbiorowością, która była zdolna do ukształtowania rozwoju

własnej kultury, w jej ramach literatury, sztuki, nauki, norm etycznych i

estetycznych, zasad porozumiewania się i współżycia, decydujących o

tym, że naród może istnieć jako odrębna zbiorowość nawet wtedy, gdy

jest pozbawiona przez dłuższy czas własnego państwa.

4. Koncepcje narodu

W socjologicznym badaniu społeczności narodowych wyodrębniły się trzy koncepcje:

KONCEPCJA NATURALISTYCZNA – naród traktowany jest jako grupa genetyczna

uwarunkowana biogennie. Jest to twór społeczny uwarunkowany właściwościami

środowiska geograficznego, w jakim pewna grupa żyła przez wieki i przekazała

swe właściwości psychofizyczne następnym generacjom.

KONCEPCJA POLITOLOGICZNA – naród według tego ujęcia jest wspólnotą

polityczną Według tej orientacji wspólnoty plemienne w miarę swego wzrostu

tworzą instytucje państwowe odrębne od organizacji plemiennych. Bardzo często

są to instytucje państwowe obejmujące więcej grup postplemiennych. Utworzone

w ten sposób państwo zabiega o utworzenie w swych ramach narodu. Zabiega o

połączenie tych grup plemiennych pod względem jednorodnych tradycji , wierzeń,

obyczajów lecz przede wszystkim jednoczy je gospodarczo. Stara się utrwalić

poczucie wspólnoty kulturowej i politycznej w stosunku do innych państw -

narodów.

KONCEPCJA KULTUROWA - istotę narodu upatruje w kształtowaniu się w toku

rozwoju historycznego społeczności, które tworzą własną kulturę i w których

członkowie narodu uczestniczą w tej kulturze narodowej, obejmującej język,

sztukę, obyczaje i naukę itp. Naród jest więc wspólnotą kultury.

5. Czynniki kształtujące naród

Naród, kształtował się w procesie historycznym jako

trwała wspólnota ludzi, w wyniku współżycia

jednostek, rodzin i grup społecznych w określonych

warunkach przyrodniczo-biologicznych oraz

przekazywanych z pokolenia na pokolenie:

1) potrzeb, emocji i wyobrażeń;

2) ich artykulacji językowej;

3) środkach i sposobach nadających im swoisty sens

kulturowy.

Czynniki narodotwórcze to:

Położenie geograficzne (wspólne

terytorium)

Język

Kultura

Państwo

Religia

Historyczna wspólnota losów dziejowych

Warunki ekonomiczne

6. Geneza narodu

Proces tworzenia się narodu zaczyna się z reguły od stosunkowo

nielicznej elity, której członkowie definiują się jako naród, po

czym stopniowo definicja ta upowszechnia się i wypiera lub

nakłada się na definicje innego rodzaju (poddani tego samego

władcy, ludzie tego samego języka i tej samej wiary, tej samej

krwi, itd.).

W przeszłości pojęcie narodu bywało programowo ograniczane do

górnej warstwy społeczeństwa (np. naród polski = „naród

szlachecki”) i nie obejmowało ludu.

O narodzie w nowoczesnym rozumieniu można mówić wtedy, gdy

świadomość narodowa zaczęła łączyć wszystkie warstwy

społeczne. Nie znaczy to, że jest ona całkowicie jednolita i

niezależna od społecznych zróżnicowań. W jednych grupach jest

bliższa tradycyjnego etnocentryzmu, w innych łączy się na

przykład z przywiązaniem do rodzimej kultury i zdolnością jej

sytuowania w kontekście wartości uniwersalnych. W pewnych

przypadkach rolę szczególną gra w niej mit „krwi i ziemi”, w

innych – religia, w jeszcze innych- wiara w szczególną wartość

wytworzonych przez dany naród instytucji politycznych. Na

różnice te wpływ ma zarówno poziom wykształcenia, jak i rodzaj

wyznawanej ideologii narodowej.

7. Społeczne formy życia narodowego

społeczeństwa jednonarodowe - społeczeństwa wielonarodowościowe

Obok narodów starych, ukształtowanych przez stulecia w ramach własnej organizacji państwowej,

mamy również narody uciemiężone, zrywające ramy narzuconej im organizacji państwowej i

tworzące własne państwo.

Występuje wiele form życia narodowego i ich relacji względem społeczeństwa ogólnego czy też

społeczeństwa globalnego. Spotykamy społeczeństwa jednonarodowe, w których niemal wszyscy

mieszkańcy danego kraju czują się członkami jednego, tego samego narodu, poza cudzoziemcami i

obcokrajowcami. W większości przypadków w społeczeństwach względnie jednorodnych występują

mniejszości narodowe, w których część ludności, najczęściej przybyła z sąsiedniego kraju, żyje i

mieszka na jego terytorium narodowym czy państwowym, zachowując w różnym zakresie elementy

kultury innego, własnego narodu. Ludność ta traktuje to terytorium jako własne. Wyróżniamy

również społeczeństwa wielonarodowościowe, gdy w granicach jednego państwa żyje i rozwija swe

kultury wiele narodów. Nazywa się je wtedy wielonarodowościowymi. Grupy te nie dążą do

tworzenia własnej, odrębnej organizacji państwowej, ale na zasadach równorzędności i

współistnienia dobrowolnie, akceptując i tworzą te same wspólne instytucje państwowe. Innym

rodzajem s. są jeszcze społeczeństwa wieloetniczne, w skład których wchodzi wiele grup etnicznych,

odmiennych od nowożytnego narodu.

Grupa etniczna jest formą integracji ludności, która dokonuje się na podstawie tylko częściowej

odrębności kulturowej. Występuje w postaci: autochtonicznych grup etnicznych( Indianie w

Ameryce) lub imigracyjnych ( polska w Niemczech).

Grupy etniczne wyodrębniają się na gruncie odrębnego języka, odrębności rasowej lub regionalnej,

odrębności pochodzenia narodowego, obyczajów i zwyczajów, odrębności wyznaniowej itp. Grupy te

utrzymują swoją odrębność, ale jednocześnie żyją w obrębie wspólnego państwa, tworząc elementy

kulturalne i ponadetnicznych instytucji kulturalnych. Cechą odmienną wszystkich form czy postaci

życia narodowego jest współistnienie narodu i państwa w każdym społeczeństwie i wobec tego w

potocznym ujmowaniu wielkich struktur społecznych naród utożsamia się ze społeczeństwem oraz z

państwem. Takie utożsamianie jest dość powszechne w publicystyce i naukach społecznych.

8. Nowoczesna świadomość

narodowa

obejmuje:

1) wszystkie stany, warstwy, czy klasy społeczne charakteryzujące się poczuciem tożsamości

narodowej, a nie tylko - jak w okresach wcześniejszych – jedynie pewne elity czy stany wyższe,

których członkowie identyfikują się jako naród. Poczucie tożsamości narodowej obejmuje wszystkie

warstwy społeczeństwa

2) podstawowe zręby kultury narodowej z różnych dziedzin ( obyczajów, kultury, literatury, sztuki,

nauki) zostają upowszechnione w szerokich masach ludności. Samowiedza o swym narodzie, jego

dziejach, kulturze jest udziałem nie tylko warstw wyższych, ale również warstw niższych

3) w większości naród posiada własną organizację państwową lub też w drodze walki

narodowowyzwoleńczej dąży do uzyskania niepodległego państwa, przy czym walki te i wysiłki

zmierzające do uzyskania niepodległości politycznej państwa mają charakter masowy i trwały

Pojawienie się nowoczesnych narodów przejawiło się w rezultacie rewolucji republikańsko-

demokratycznych oraz ruchów wolnościowych i niepodległościowych, najwcześniej w

Anglii( rewolucja demokratyczna w latach 1645-1648) później w Wielkiej Rewolucja Francuskiej w

roku 1789, wojen napoleońskich i potem ruchów niepodległościowych w Europie- Wiosny Ludów w

połowie XIX w.

4) w Europie do ukształtowania się nowoczesnej ś. narodowej przyczyniły się: powstanie

nowoczesnego państwa i przemiany polityczne, techniczno- ekonomiczne, przemiany społeczne i

rozwój masowych środków przekazów kultury, rozwój szkolnictwa i oświaty, szerzenie się

samowiedzy i świadomości narodowej oraz masowe nakłady książek, różnych wydawnictw i prasy

upowszechniły treści kultury symbolicznej wśród najniższych warstw narodu i kształtowały jego

świadomość narodową

arodowotwórcza rola kultury

O narodowotwórczej roli k. przypominali znani polscy socjolodzy: Florian Znaniecki, Bronisław Malinowski i Józef Chałasiński. Narody stają się poprzez kulturę.

"Rzeczywistymi nosicielami kultury od początku ewolucji aż do naszych czasów są narody, czyli kulturowo zjednoczone ludy świata".

Teza o narodowotwórczej roli kultury wynika choćby z analizy historii Polski w okresie jej nieobecności na mapach Europy. Jedynym czynnikiem podtrzymującym

świadomość narodową była kultura w różnych swych przejawach. Uniwersytety, szkoły, biblioteki, działalność edytorska, literatura narodowa przeciwstawiały się

procesom germanizacji i rusyfikacji. W okresie niepodległości międzywojennej w społeczeństwie polskim bardzo szybko nastąpiło wzmocnienie więzi narodowych.

Proces ten dokonywał się dzięki aktywności politycznej, zwłaszcza ruchu ludowego, obowiązkowej polskiej szkole, okruchom kultury masowej docierającej do

szerokich mas oraz działalności państwa.

Bardzo ważną rolę w kształtowaniu i zachowaniu kultury narodowej odgrywa język. Proces ten jest szczególnie widoczny w środowiskach emigracyjnych. Enrico

Sartorio, analizując utratę kontaktu z językiem ojczystym prowadzi bardzo często do odejścia od kultury narodowej i zaniku najprostszych więzi społecznych.

szkolnictwo amerykańskie i jego wpływ na imigrantów z Włoch, doszedł do następującego wniosku: "

Dzieci

obcego pochodzenia uczą się angielskiego, a tak niewiele

czyni się w szkole, by pomóc im w zachowaniu języka rodziców, że wkrótce go zapominają, przez co ich życie domowe zostaje zniszczone (...). Przykre jest

obserwowanie protekcjonalnej postawy, jaką przybiera

dziecko

wobec własnego ojca i matki po kilku miesiącach chodzenia do publicznej szkoły". Edukacja w Stanach

Zjednoczonych nie jest pomyślana jako poszukiwanie historycznych korzeni, lecz jako indoktrynacja superkulturą.

Silne i głębokie powiązanie kultury narodowej z istnieniem narodu szczególnie widoczne jest w krajach pozostających przez długi czas pod okupacją kolonialną.

Niewola kolonialna nie umożliwiała rozwoju kultury narodowej. Afrykańska literatura współczesna jest bardziej kontynentalna, jest murzyńska, a nie narodowa. Jest

ona raczej reakcją na obelgi białego, byłego kolonizatora, niż wyrazem świadomości narodowej. W Afryce istnieją dwie postawy intelektualistów: negroafrykańska i

arabomuzułmańska, lecz nie narodowa. Kultura jest ciągle spalaniem się emocji, a nie życiodajnym nabieraniem sił na drogach rzeczywistości. Po latach ucisku kultura

narodowa jest zaledwie zbieraniną utrwalonych przez obyczaj zachowań, tradycyjnych strojów, resztek obrzędów. Zagłada narodowego bytu i śmierć kultury pozostają

w ścisłej wzajemnej zależności.

Rola kultury w życiu narodu była świadomie wykorzystywana do celów politycznych, dla utrzymania władzy i jej umocnienia. Przykładem może być polityka kulturalna

rządu komunistycznego w Polsce. Tzw. rewolucja kulturalna w Polsce Ludowej miała charakter totalny, ogarniała swym zasięgiem sztukę, oświatę, naukę, zachowania i

działania kulturowe, wzory zachowań i system wartości moralnych. Ideolog partii J. Morawski przypominał wówczas, że chodzi o wypieranie "przez rozwój

humanistycznych i socjalistycznych treści kultury o treściach wstecznych, antyhumanistycznych, szerzonej przez elementy klerykalne". Zakładano, że treści kultury są

politycznie aktywne i stanowią jeden ze środków konfrontacji ideologiczno-ustrojowej. Zagadnieniu kultury nadano rangę państwowo-polityczną, uzurpując sobie

prawo do wszelkiej kontroli nad nią. Tymczasem, jak słusznie zauważył Jerzy Turowicz: "... nie ma innej kultury niż niezależna. Kultura zależna, kultura

zmonopolizowana, zinstrumentalizowana, kultura podporządkowana polityce - to gwałt na kulturze, odwrócenie kultury od jej istotnych celów".

Katolicka nauka społeczna mówi o dwóch zasadniczych obowiązkach jednostki wobec narodu: o obowiązku wierności narodowi i obowiązku miłości.

Obowiązek wierności - czyli obowiązek należenia do narodu, który człowieka wewnętrznie uformował, jest podstawową, pierwszą powinnością każdego. Na jednostce

ciąży obowiązek przynależenia do jakiegoś narodu. Państwo można zmieniać, lecz narodu nie. Jest on dany każdemu z natury. Zmiana narodowości jest dopuszczalna

tylko wyjątkowo, np. z powodu małżeństwa, elekcji na króla. Musi być ona decyzją wewnętrzną, wynikającą z przekonania. Niemoralna jest taka zmiana, która

dokonuje się w celu uniknięcia prześladowania lub dla interesu (nie chodzi tutaj jednak o zmianę obywatelstwa, która jest aktem zewnętrznym, dotyczącym

przynależności państwowej). Państwo nie ma prawa narzucać lub zmuszać do zmiany narodowości.

W historii trwały dyskusje na temat czynników decydujących o dopuszczalności zmiany narodowości. Liberalizm głosił, że o zmianie narodowości ma decydować

element subiektywny, chęć jednostki do przejścia do innej narodowości. Tym samym naród jest traktowany wówczas jako luźny związek osób, a nie związana

wewnętrznie całość obiektywna. Drugą skrajność prezentowali przedstawiciele stanowiska, że o zmianie narodowości winny decydować tylko czynniki obiektywne,

czyli sąd opinii społeczeństwa lub władzy państwowej. Stanowisko to pozwala władzy państwowej na narzucanie narodowości, wynarodowianie, decydowanie o

narodowości obywateli. Stanowiskiem pośrednim jest przekonanie, że zmiana narodowości wtedy jest moralną, gdy na nią zezwala zarówno duchowy stan człowieka,

który ma tej zmiany dokonać, jak i obiektywne warunki życia narodu8.

Obowiązek miłości ojczyzny i obrony kultury narodowej - jest obowiązkiem prawa natury. Natura wiążąc ludzi w społeczności narodowe skłania ich do życia

społecznego, a więc do miłości wzajemnej. Obowiązek ten jest wzmocniony ponadto przez treść przykazania miłości bliźniego.

Obowiązek miłości ojczyzny pojęty w sensie negatywnym oznacza zakaz wyrządzania szkody własnemu narodowi i troskę o to, by nie czynili tego inni. Szkoda może

być rozumiana jako np. pozbywanie się mienia narodowego na rzecz członków obcego narodu lub jako krzywda wyrządzana np. słowem uwłaczającym historii narodu,

jego tradycji i dumie. Pozytywnie oznacza on obowiązek przyczyniania się, w miarę sił i możliwości, do pomnażania dobra gospodarczego i kulturalnego własnego

narodu.

Człowiek poprzez rzetelne wykonywanie swoich obowiązków rodzinnych, zawodowych, społecznych przyczynia się równocześnie do utrzymania i rozwoju życia

narodowego. W przypadkach szczególnego zagrożenia narodu przez niebezpieczeństwa polityczne (np. zagrożenie wolności lub życia narodu), kulturalne (np. ujemny

wpływ wrogiego narodowi prądu kulturalnego), bądź gospodarcze (np. opanowanie gospodarki narodu przez obcy naród), wymagane jest od jednostki podjęcie

nadzwyczajnych wysiłków. Chodzi o wysiłek mieszczący się w obrębie możliwości jednostki, którego zaniedbanie pociągnęłoby za sobą wielkie szkody dla narodu.

Obowiązki wobec własnego narodu, w tym wobec jego kultury, wymagają od każdego z nas świadomej i roztropnej troski o różne jego elementy. W ten sposób

wypowiadamy się na temat swej tożsamości narodowej, dokonujemy samookreślenia swej przynależności do wspólnoty Polaków, wyrażamy patriotyzm, czyli miłość do

własnej Ojczyzny.

10. Instytucje kulturalne a naród

Naród jak i każda grupa społeczna, ma swą własną wewnętrzną

organizację społeczną, czyli jest ustrukturalizowany.

Organizacja narodu wyraża się w powstawaniu i rozwoju instytucji

kulturalnych, tj. instytucji tworzących różne dzieła kultury,

instytucji upowszechniających je i instytucji wychowujących młode

generacje w danej kulturze.

Szczególna rola w tym zakresie przypada uniwersytetom

Od początków kształtowania się narodu twórcy nauki i kultury

skupiają się wokół pewnych ośrodków, którymi - w procesie

powstawania narodów europejskich - były średniowieczne dwory

książęce i królewskie, które stwarzały warunki patronatu i

udzielania pomocy twórcom kultury, upowszechniały dzieła

twórców na obszarze obejmującym wiele grup regionalnych i

etnicznych, przyczyniały się do ujednolicenia kulturowego.

POSTAWY WOBEC NARODU:

PATRIOTYCZNA

NACJONALISTYCZNA

INTERNACJONALISTYCZNA

KOSMOPOLITYCZNA

HUMANISTYCZNA

DEMOKRATYCZNA

RASISTOWSKA

Mniejszości narodowe i etniczne w

Polsce

Mniejszość narodowa to grupa społeczna o narodowości innej niż ludność dominująca na

terenie danego państwa.
Mniejszość narodowa w odróżnieniu od mniejszości etnicznej posiada lub posiadała

własne państwo, które zgodnie z funkcjonalną teorią państwa jest najwyższą formą rozwoju

grupy społecznej.
Mniejszość etniczną od narodowej odróżnia to, że ta pierwsza nie utożsamia się z innym

narodem (współcześnie) zorganizowanym we własnym państwie.
Prawo międzynarodowe gwarantuje mniejszościom narodowym ochronę prawną i

przestrzeganie praw tych zbiorowości. W Polsce prawa mniejszości gwarantuje konstytucja

oraz Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o

języku regionalnym.
Mniejszości narodowe i etniczne stanowią w Polsce kilka procent ludności kraju. Polska

należy do tych państw, które mają ich najniższy odsetek mniejszości.
Według ustawy z 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku

regionalnym obecne terytorium RP zamieszkują następujące mniejszości narodowe i

etniczne (w kolejności alfabetycznej): białoruska, czeska, litewska, niemiecka,

ormiańska, rosyjska, słowacka, ukraińska i żydowska. Ponadto art. 2 ust. 4 ustawy

wymienia następujące mniejszości etniczne: karaimska, łemkowska, romska i tatarska.
Pytanie o narodowość pojawiało się w czasie spisach powszechnych w Polsce czterokrotnie:

w 1921, 1931, 1946 i 2002. Kolejny raz ma być uwzględnione w NSP w 2011 r.
W ostatnim NSP z 2002 roku ponad 96% ankietowanych zadeklarowało narodowość

polską, 1,23% (471,5 tys. osób) – przynależność do innej narodowości, natomiast 2,03%

ludności (774,9 tys. osób) nie określiło swej narodowości.
Liczebność poszczególnych mniejszości w Polsce według wyników spisu

powszechnego z 2002 roku kształtuje się następująco: