Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce

Żydzi

i

Romowie

Inność - nic tak nie odpycha i fascynuje zarazem. Wszystko co nieznane, odmienne, niezgodne z naszą kulturą, nie pasujące do wyznawanej przez nas hierarchii wartości, jest dziwne.

W swojej pracy opiszę dwie mniejszości, jedną narodową - Żydzi oraz jedną etniczną - Romowie. Chciałabym rozpocząć od wyjaśnienia czym jest mniejszość narodowa i etniczna. W myśl ustawy o Mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, mniejszością narodową jest grupa obywateli polskich, która spełnia łącznie następujące warunki:

1. jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej;

2. w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją;

3. dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji;

4. ma świadomość własnej historycznej wspólnoty narodowej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę;

5. jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od co najmniej 100 lat;

6. utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie.

Za mniejszość narodową uważa się społeczność obywateli państwa, którzy wyróżniają się od pozostałych obywateli dominujących w tym państwie świadomością narodową. Często towarzyszą temu różnice języka, ubioru, wyznania. Czym innym są mniejszości narodowe i czym innym grupy etniczne. Do mniejszości etnicznych zalicza się obywateli spełniających łącznie następujące warunki:

1. jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej;

2. w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją;

3. dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji;

4. ma świadomość własnej historycznej wspólnoty etnicznej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę;

5. jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od co najmniej 100 lat;

6. nie utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie.

Praktyczne działania na rzecz mniejszości narodowych są podejmowane przez różne centralne urzędy administracji państwowej i przez wojewodów będących przedstawicielami rządu na danym terenie oraz przez władze samorządowe. Wybierając mniejszość narodową żydowską i etniczną romską miałam na myśli ich bogatą kulturę, nietypowe zwyczaje i styl życia. Rozpocznę od Żydów, których kultura jest bardzo bogata. Pierwsi Żydzi osiedlili się w Polsce w XI - XII w., po tym jak w czasie krucjat krzyżowcy, w drodze do Ziemi Świętej, gromili gminy żydowskie w Europie Zachodniej. Masowy napływ miał jednak miejsce dopiero od XIV w. po fali prześladowań, spowodowanych oskarżeniami Żydów o wywołanie epidemii dżumy, tzw. czarnej śmierci. Książęta i królowie polscy, licząc, że Żydzi doprowadzą do szybszego rozwoju gospodarczego kraju, otoczyli ich szczególną opieką i obdarzyli przywilejami, które określały prawa oraz obowiązki obu stron. Najstarszy przywilej dla Żydów wydał w Kaliszu książę Bolesław Pobożny w 1264 r. Podstawowym zajęciem ludności żydowskiej był handel i rzemiosło. W mniejszym stopniu trudnili się Żydzi pożyczaniem pieniędzy na procent. Wykorzystując umiejętności rzemieślnicze, książęta zatrudniali ich także w mennicach przy biciu monety. Żydzi osiedlali się w dużych miastach, leżących na uczęszczanych szlakach handlowych, gdzie budowali synagogi i cmentarze. Tak przedstawia się krótka historia znalezienia się mniejszości żydowskiej w Polsce. W Słupsku znakiem żydowskiej kultury jest synagoga, która funkcjonowała przy ulicy Niedziałkowskiego. Spalona w 1939 przez Niemców przestała spełniać swoją rolę, obecnie mieści się tam teatr. W kulturze żydowskiej można spotkać się z takimi rzeczami jak Tora, bar micwa, święto Pesach oraz siedmioramienny świecznik nazywany Menorą. Wyżej wspomniana przeze mnie Tora to nic innego jak odpowiednik naszego pisma świętego, co ważne musi być przepisywana ręcznie a każdy jej fragment odczytywany jest co tydzień w synagodze. Z kolei bar micwa to symboliczny moment, w którym stają się pełnoprawnymi członkami żydowskiej wspólnoty religijnej. Od tej pory obowiązują ich wszystkie przykazania religijne oraz samodzielnie odpowiadają za swoje czyny. Podczas uroczystości bar micwy, chłopcy wzywani są po raz pierwszy do odczytania fragmentu Tory oraz wygłoszenia do niej komentarza. W XIX wieku podobne ceremonie zostały wprowadzone także dla dziewcząt. Od czasów biblijnych, dzieci żydowskie płci męskiej były uczone czytania i pisania. W okresie diaspory Żydzi, zamieszkujący wiele państw Europy Środkowowschodniej, stanowili zazwyczaj jedyną grupą społeczną powszechnie posiadającą tę umiejętność. Święto Pesach natomiast jest to jedno z najstarszych i najważniejszych świąt żydowskich, upamiętniające wyzwolenie Izraelitów spod władzy faraonów i ucieczkę z Egiptu. Symbolizuje także zapowiedź odkupienia świata po przyjściu Mesjasza. Obchodzone jest wiosną, podczas pierwszej pełni księżyca po zrównaniu się dnia z nocą. W diasporze trwa osiem dni a w Izraelu - siedem. Święto Pesach rozpoczyna się od uroczystej wieczerzy, zwanej sederową, która odbywa się według ściśle określonych reguł. Odczytywana jest wtedy Hagada. Czyli zbiór modlitw, błogosławieństw oraz opowieści o życiu Izraelitów w niewoli egipskiej, a zawarte w tej opowieści wydarzenia są symbolicznie upamiętniane. Aby podczas wieczerzy wspomnieć prymitywne warunki, jakie napotkali Izraelici podczas 40-letniej wędrówki po pustyni, spożywa się macę, placek z maki wody i soli. Wiele świąt żydowskich upamiętnia opisane w Biblii wydarzenia. W Polsce można zobaczyć przykłady kultury żydowskiej choćby w Warszawie, gdzie działa Państwowy Teatr Żydowski grający w języku jidisz, utrzymywany ze środków budżetu państwa. Słynny świecznik Menora, symbolizuje dla Żydów gorejący krzew, który ujrzał Mojżesz. Wiele źródeł podaje, że opis jej „konstrukcji” podaje już Biblia Tysiąclecia, a brzmi mniej więcej tak: Zrobisz ten świecznik ze szczerego złota. Z tej samej bryły wykujesz świecznik wraz z jego podstawą i jego trzonem; jego kielichy, pąki i kwiaty będą z jednej bryły. Sześć ramion będzie wychodzić z jego boków; trzy ramiona świecznika z jednego jego boku i trzy ramiona świecznika z drugiego jego boku. Trzy kielichy kształtu kwiatów migdałowych z pąkami i kwiatami będą na jednym ramieniu, i trzy kielichy z pąkami i kwiatami kształtu kwiatów migdałowych - na drugim ramieniu[…]. Tak wygląda kultura żydowska od strony symboli. Z tą kulturą utożsamiane jest i budzące strach obrzezanie, chociaż dla Żydów był to znak czystości. Obecnie już się tego nie praktykuje. Żydzi to mniejszość, która była rozpoznawana głównie przez charakterystyczne pejsy, długie czarne płaszcze i kapelusze. W synagogach Żydzi zakładają na głowy małe czapeczki zwane jarmułkami, przykrywające czubek głowy.

„Kiedy Pan Bóg rozdawał narodom ziemię, Cygan spał w słońcu.
Gdy się obudził, stwórca nie miał żadnego skrawka dla niego.
Dał mu więc tylko talent i mądrość, żeby mógł żyć między
Innymi narodami zachowując tradycję, kulturę i język (…)
(ze starej bajki cygańskiej)”

Drugą wybraną przeze mnie mniejszością jest mniejszość etniczna - Romowie. Są bardzo charakterystyczni, kojarzeni z taborami o których śpiewała Maryla Rodowicz, a także w swojej piosence opisała ich kolorową kulturę, barwne stroje. Romowie to jedna z nielicznych grup, której towarzyszą instrumenty muzyczne i wiele piosenek. Na przykład w Gorzowie Wielkopolskim spotykają się Romowie na Międzynarodowych Spotkaniach Zespołów Cygańskich „Romane Dywesa”, gdzie wymieniają się wspomnieniami, mogą wspólnie zaśpiewać piosenki i co najważniejsze podzielić się doświadczeniem. Romowie to mniejszość, która wywodzi się z migracji. To społeczność nie związana z żadnym krajem pochodzenia, nie identyfikowane z jakimkolwiek terytorium, czy państwem narodowym (np. Cyganie, którzy stanowią najliczniejszą mniejszość tego rodzaju, o największym zasięgu terytorialnym; mniejszość ta jest także wewnętrznie zróżnicowana na grupy kulturowe i językowe). Tak opisywana jest mniejszość cygańska w literaturze, oprócz tego utożsamiana jest ze społecznością o minimalnych oczekiwaniach i postulatach - chodzi im o zdobycie równych praw umożliwiające uniknięcie dyskryminacji i uzyskanie prawa do ochrony. Romowie mają specyficzne zasady swojej kultury. Troska o prestiż rodu daje osobom starszym prawo do istotnego wpływu na kształtowanie osobowości młodego Roma i wyboru jego przyszłości. Opieka nad dziećmi jest domeną kobiet, ale rozróżnia się obowiązki matki i ojca. W wychowaniu kładzie się nacisk na tożsamość dziecka z własną płcią i wyposażeniu go w odpowiednie kompetencje. Dziewczynkę przygotowuje się do jedynego celu - przyszłego funkcjonowania w rodzinie, wpaja się jej skromność, uległość, poszanowanie ludzi starszych i nakaz zachowania czystości przedmałżeńskiej. Chłopiec zaś jako reprezentant rodu na zewnątrz, dba o zachowanie dziedzictwa kulturowego. Stąd też znaczenie ojca w podejmowaniu najbardziej doniosłych decyzji w życiu dziecka. Nadto odpowiedzialny jest za zachowanie syna/córki wobec starszych . Tylko po uprzedniej zgodzie jego tudzież dziadka, dziecko może włączyć się do dyskusji, zatańczyć czy zaśpiewać przy nich. Mężczyzna tradycjonalista kontroluje osobowościowy i kulturowy obraz swojej rodziny oraz zakres jej współżycia z innymi rodzinami. Zdanie kobiety jest drugorzędne i nie przystoi publicznie ogłaszać, że jakieś postanowienie zostało podjęte po konsultacji z żoną. Dziewczyna nie ma nawet decydującego głosu w wyborze małżonka. Wiele małżeństw aranżowanych jest, gdy przyszli małżonkowie są dziećmi lub później bez ich wiedzy. Jeśli kandydat spodoba się rodzicom i osobom starszym, pochodzi z poważanej i zamożnej rodziny, krewni mogą wydać córkę wbrew jej woli. Dopuszczalną reakcją jest niezadowolenie, gdyż zasadniczo powinnością jej jest posłuszeństwo woli starszych. Czasami bliscy zgadzają się na samodzielny wybór partnera, przy czym większą swobodę na tym polu ma chłopak. To do niego należy inicjatywa. Danie słowa jest wiążące a zerwanie zaręczyn byłoby ujmą dla rodziny. Tak wygląda życie kobiety w kulturze romskiej, stereotyp ten utrzymał się po dziś dzień. Żyją oni w rozproszeniu w całej Europie, w dużej zazwyczaj izolacji od otoczenia. W Polsce można spotkać wiele mniejszości zarówno narodowych jak i etnicznych. Różnią się od siebie bardzo pod względem religijnym, kulturalnym czy chociażby poglądowym.

Bibliografia:

1. Biblia Tysiąclecia, Poznań-Warszawa 1971

2. Eisenbach A., Z dziejów ludności żydowskiej w Polsce w XVIII i XIX wieku, Warszawa 1983

3. Grzybowski P., Edukacja europejska. Od wielokulturowości do międzykulturowości, Bydgoszcz 2005

4. Pilch T., O potrzebie dialogu kultur i ludzi, Warszawa 2000

5. Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym

Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym, s. 1

Ibidem, s. 2

Eisenbach A., Z dziejów ludności żydowskiej w Polsce w XVIII i XIX wieku, Warszawa 1983, s. 75

Pilch T., O potrzebie dialogu kultur i ludzi, Warszawa 2000, s. 69

Biblia Tysiąclecia. Poznań-Warszawa: 1971, s. 90

http://wiedzaiedukacja.eu/archives/tag/kultura-romow

Grzybowski P., Edukacja europejska. Od wielokulturowości do międzykulturowości, Bydgoszcz 2005, s . 70

Ibidem, s. 70

6

---