Mniejszość etniczna – grupa etniczna, osiedlona na terytorium innej zbiorowości i wyróżnia się od innych odrębnym pochodzeniem i kulturą, językiem i religią. Mniejszość etniczna w odróżnieniu od mniejszości narodowej nie posiada i nigdy nie posiadała własnego państwa, które zgodnie z funkcjonalną teorią powstania państwa jest najwyższą formą rozwoju grupy społecznej.
Kaszubi– zachodniosłowiańska grupa etniczna wywodząca się od Pomorzan zamieszkująca Pomorze Gdańskie i wschodnią część Pomorza Zachodniego. Dzielą się na wiele podgrup etnograficznych, zróżnicowanych językowo i kulturowo (Bylacy , Gochy , Józcy, Mucnicy, Krubanie , Lesacy , Morzanie, Rybaki, Borowiacy Tucholscy, Zaboracy). Odrębną i izolowaną podgrupą (wymarłą w XX w.) byli Słowińcy.
Historia nazwa być może pochodzi ona od długich, podwijanych szat noszonych przez Kaszubów. Obecnie najbardziej uznawaną jest teoria, w myśl której nazwa jest tak archaiczna jak Lucicy, Wieleci oraz Obodryci, a została wykształcona przez Słowian na określenie plemion słowiańskich osiadłych w czasie wędrówek ludów wzdłuż południowego brzegu Morza Bałtyckiego od Wisły na wschodzie poza Odrę na zachodzie.
Nazwa Kaszuby w źródłach pisanych pojawia się dopiero w XIII wieku. Na światło dzienne wydobył ją zakon dominikanów, który na tych terenach utworzył jednostkę terytorialną zwaną kontratą kaszubską. Dla dominikanów w XIII-XV w. nazwa Kaszuby wiązała się głównie z Pomorzem Zachodnim.
Inaczej było z książętami Pomorza Zachodniego. Tutaj pierwszy raz nazwa określająca
plemię kaszubskie wystąpiła w 1238 r. w bulli wydanej przez papieża Grzegorza IX, w której książę szczeciński Bogusław I jest tytułowany księciem Kaszub. Bulla ta potwierdzała nadanie przez księcia Bogusława I posiadłości koło Stargardu Szczecińskiego na rzecz zakonu joannitów (w celu upamiętnienia tej daty od kilku lat na Pomorzu obchodzony jest Dzień Jedności Kaszubów)
Obecnie Kaszubi zamieszkują w powiatach województwa pomorskiego: puckim, wejherowskim, kartuskim, lęborskim, bytowskim, kościerskim, północnej części chojnickiego oraz wschodniej części słupskiego.
Kaszubi stanowią typową ludność pogranicza, która w ciągu wielu wieków żyła na terytorium zmieniającym przynależność państwową. Wielu z nich uległo germanizacji lub asymilacji z resztą narodu polskiego, proces ten miał charakter przymusowy lub naturalny. Część Kaszubów zachowała własną kulturę i język. Zdecydowana większość Kaszubów posiada podwójną identyfikację – narodową polską i etniczną kaszubską.
W 2011 r. podczas Narodowego Spisu Powszechnego, narodowość kaszubską zadeklarowało 228 000 osób, w tym 16 000 osób zadeklarowało ją jako jedyną narodowość, 1000 jako pierwszą przy zadeklarowaniu również drugiej narodowości, 211 000 jako drugą narodowość.
Kaszubski ruch narodowy, choć nie należy do głównego nurtu w ruchu kaszubsko-pomorskim, ma jednak długoletnią tradycję. Za odrębny naród słowiański uważał Kaszubów zasłużony dla literatury kaszubskiej Florian Ceynowa. . Po 1989 tę samą myśl w ruchu kaszubskim reprezentowało pismo Tatczëzna, obecnie zaś Kaszëbskô Òdroda.
Z powodu odmienności językowej Kaszubi byli już przez sanację posądzani o separatyzm. Dziś coraz powszechniej uważa się mowę Kaszubów za samodzielny język kaszubski zaliczany do języków zachodniosłowiańskich. Są jednak badacze (głównie polscy dialektolodzy), którzy nadal klasyfikują go jako jeden z pięciu dialektów języka polskiego. Polskie prawo przyznało językowi kaszubskiemu, jako jedynemu w Polsce, status języka regionalnego. Młodzież, zdająca nową maturę, może ją zdawać posługując się językiem kaszubskim.
Romowie lub Cyganie – nieterytorialny naród lub grupa etniczna pochodzenia indyjskiego, której członkowie tworzą diasporę zamieszkującą większość państw świata.
Romowie stanowią społeczność zróżnicowaną pod względem językowym oraz kulturowym., Mimo takiej niejednolitości czynnikiem wspólnym dla większości tradycyjnych grup jest przestrzeganie zwyczajów, wynikających z subiektywnego rozumienia zasad romskiej kultury (romanipen).
Współcześnie używany w wielu językach etnonim "Romowie" został wprowadzony w 2. połowie XX wieku w oparciu o romską nazwę własną Roma. Przyczyną wprowadzenia nowej nazwy były związane z dotychczas używanymi określeniami, liczne negatywne skojarzenia, bazujące na antycygańskich stereotypach, które narosły przez wieki. Termin "Cyganie" może być traktowany szerzej niż "Romowie", obejmując poza właściwymi Romami także inne diasporowe społeczności indyjskiego pochodzenia (np. Domów, Jatów, Lomów, Lulich itd.), grupy etniczne pochodzące od Romów (np. Sinti, Aszkali, Egipcjanie Bałkańscy), zamieszkujące Półwysep Indyjski kasty.
Współczesną populację Romów szacuje się na około 8-15 mln. Romowie są zmuszeni ukrywać swą narodową tożsamość z powodu prześladowań lub panujących w społeczeństwie antycygańskich stereotypów[2]. Romowie właściwi przez wieki związani byli z obszarami państw europejskich, jednak w wyniku ekspansji kolonialnej tych ostatnich oraz w wyniku masowych migracji w XIX i XX wieku zamieszkują oni dziś większość krajów świata.
W Polsce mieszka 12-35 tys. Romów, najwięcej w województwach małopolskim i dolnośląskim[3].
Pomimo silnego poczucia wspólnoty naród romski dzieli się na szereg mniejszych grup subetnicznych, do których należą np. Kełderasze, Manusze, Polska Roma czy Romungrzy ). Niekiedy zalicza się tu także inne, pokrewne Romom grupy etniczne indyjskiego pochodzenia, jak Domowie, Jatowie, Lomowie czy Luli, jednak pod względem językowym, kulturowym oraz etnogenetycznym stanowią one osobne społeczności. Z kolei niektóre grupy, przez większość naukowców uważane za odłam Romów, podkreślają swoją odrębność od reszty tego narodu.
Jak dowodzą badania językoznawcze, etnogeneza Romów rozpoczęła się w centralnej części Półwyspu Indyjskiego po ok. 500 roku n.e. Analizy etnograficzne dowiodły z kolei ich pokrewieństwa z hinduistyczną kastą Domba, z którą Romowie (a także Domowie, Jatowie, Lomowie, Luli itd.) do dziś dzielą zakres tradycyjnie wykonywanych profesji.
Kluczowym elementem etnogenezy Romów były wojny VIII-X wieku pomiędzy muzułmańskimi najeźdźcami a Radźputami, w wyniku których przodkowie Romów opuścili Indie.
W Polsce pierwsze ślady obecności Romów pochodzą z 1401 z Krakowa oraz z 1405 z Sanoka, co świadczy o ich migracji z terenu ówczesnych Węgier. Po wydanym przez sejm Rzeszy edykcie banicyjnym z 1577 niemieccy Romowie zaczęli masowo migrować na ziemie polskie, dając początek dominującej dziś w kraju grupie Polska Roma. Mimo iż również tu w XVI i XVII wieku wydano kilka ustaw banicyjnych, były one egzekwowane jedynie częściowo, zaś większość Romów mogła nadal prowadzić tradycyjny tryb życia. Od XVII do końca XVIII wieku istniał w Polsce także urząd królów cygańskich, zaś osobni królowie byli mianowani w dobrach magnackich.
W 1971 pod Londynem odbył się I Światowy Kongres Romów. Zaprezentowano tam po raz pierwszy romską flagę oraz hymn, a także zalecono używanie w językach narodowych określenia "Rom" w miejsce słowa "Cygan". Podczas II Światowego Kongresu Romów w 1978 w Genewie powołano do życia Międzynarodową Unię Romów. Kolejny Kongres odbył się w 1981 w Getyndze, zaś poświęcony był w głównej mierze kwestii romskiego holokaustu. W 1990 w Jadwisinie pod Warszawą odbył się IV Kongres, na którym m.in. przedstawiony został uniwersalny podręcznik języka romskiego, zaakceptowany przez delegatów. W 1993 Międzynarodowa Unia Romów przyjęta została do ONZ w charakterze członka – obserwatora. W 2000 w Pradze zorganizowano V Kongres, na którym utworzony został Romski Parlament, uchwalono kartę IRU określającą zadania oraz sposób sprawowania władzy, a także deklarację stwierdzającą, iż Romowie są nieterytorialnym narodem i nie roszczą sobie prawa do żadnego terytorium. W 2004 w Lanciano we Włoszech odbył się kolejny Kongres, podczas którego na stanowisko prezydenta IRU wybrano polskiego działacza Stanisława Stankiewicza.
Językiem ojczystym większości Romów jest język romski, zwany też romani, należący do grupy indoaryjskich języków indoeuropejskich.
Daleko posunięte zróżnicowanie rozmaitych dialektów romskich, brak tradycji piśmienniczej oraz jednolitej standaryzacji sprawiają jednak, iż posługujące się nimi osoby często doświadczają trudności komunikacyjnych. Z tego też względu część naukowców uważa romani raczej za podrodzinę językową niż za osobny język. Ponadto w wyniku presji zewnętrznej w wielu tradycyjnych grupach nastąpiło porzucenie własnego dialektu romani na rzecz języka dominującego w otoczeniu społecznym, lub wytworzenie osobnego języka kreolskiego (zwanego pogadialektem), łączącego elementy języka romskiego oraz większościowego
Ogół romskiej tradycji określają zasady nazywane zbiorczym mianem romanipen. Dotyczą one w głównej mierze idei rytualnej czystości-nieczystości (mageripen), a także związków społecznych, ze szczególnym uwzględnieniem relacji rodzinnych, wewnątrz- i międzygrupowych oraz relacji z obcymi (gadziami).
Kultura Romów jest ściśle związana z wewnątrzgrupowym przekazem tych zasad, odbywającym się dzięki rozbudowanym związkom pokrewieństwa oraz uznawaniu autorytetu tradycyjnych przywódców. Rolę tych ostatnich odgrywają zarówno poszczególne osoby, stojące na czele rodów lub lokalnych społeczności jak i powszechnie szanowana starszyzna. Niekiedy wspólne tradycyjne zwierzchnictwo posiadają wszyscy Romowie należący do danej grupy językowo-etnograficznej, jest tak np. w przypadku instytucji Szero Roma dla tzw. Polskich Cyganów Nizinnych. Autorytety te stojąc na straży tradycyjnych wartości, sprawują często rolę zwyczajowego sądu, rozstrzygającego wszelkie wątpliwości w tej dziedzinie, a także inne spory pomiędzy stronami.
Poza uznawaniem zasad romanipen oraz posłuszeństwem wobec starszych jedną z głównych wartości kultury romskiej są związki rodzinne. Bardzo uroczyście świętuje się więc różnego rodzaju okazje związane z przyjściem na świat nowego członka społeczności, nawiązywaniem związków partnerskich oraz śmiercią. Mniejsze znaczenie mają doroczne uroczystości, przypadające z okazji powszechnych świąt religijnych.
Wiele romskich zwyczajów oraz tradycyjnych wartości jest często nierozumianych lub niewłaściwie interpretowanych przez ludzi z zewnątrz, toteż są one w niektórych grupach objęte zwyczajowym tabu. Jedną z charakterystycznych cech kultury romskiej jest tradycyjnie określony i ograniczony zakres możliwych do wykonywania zawodów. Większość tradycyjnych zajęć pozwala zachować dość duży zakres ekonomicznej niezależności od trendów w gospodarce reszty społeczeństwa, co też często staje się przyczyną oskarżeń o czerpanie dochodów ze źródeł "niewiadomego" pochodzeniaSpektrum tradycyjnych zajęć można ogólnie poklasyfikować w 3 kategorie: rzemiosła, handlu i rozrywki.
Bogata tradycja muzyczna Romów sprawia, iż ze społeczności tej pochodziło wiele powszechnie uznanych osobistości tej zaś wielu współczesnych artystów i zespołów jest także dziś obecnych zarówno w nurcie muzyki poważnej, jak również popularnej, folku, jazzie, gatunku rock itd. Innym powszechnie kojarzonym z Romami zajęciem jest wróżbiarstwo. Poza powyższymi trzema kategoriami w niektórych grupach Romów jako tradycyjne traktuje się też czasem najemną pracę na roli oraz żebractwo. Zajęcia związane z uprawą ziemi przez stulecia były dostępne jedynie dla osiadłych Romów z terenu Bałkanów, Kotliny Panońskiej i łuku Karpat, nie znali ich natomiast prześladowani edyktami banicyjnymi koczownicy z Europy Zachodniej. W ich rozumieniu zasad romanipen rolnictwo posiada więc mniejszy prestiż niż wymienione wcześniej zawody.
Ponieważ historia Romów przebiegała w większości na terytoriach państw, które wymagały od swoich mieszkańców identyfikacji z konkretną, zdogmatyzowaną i administracyjnie ustrukturyzowaną religią, przyjmowali oni najczęściej tę, która była dominującą (lub jedynie dozwoloną) w krajach ich aktualnego pobytu. Większość Romów zamieszkałych w krajach tradycyjnie muzułmańskich jest wyznawcami dominującej tam wersji islamu, zaś w chrześcijańskich – chrześcijaństwa. Niekiedy w wyniku relacji społeczno-ekonomicznych z grupami wyznającymi religie mniejszościowe Romowie przystępowali do ich wspólnot, skutkiem czego spotyka się dziś wśród nich np. wyznawców judaizmu. Zdarza się także, iż przybywszy do kraju cieszącego się względną tolerancją religijną, Romowie pozostawali przy wyznaniu, które praktykowali w poprzednim miejscu zamieszkania. Tak więc np. większość polskich Kełderaszy jest dziś wiernymi Kościoła Prawosławnego, ponieważ prawosławie było dominującą wiarą tych terenów Rumunii, z których przybyli w XIX wieku. Ponadto obecnie w wielu grupach Romów działalność rozwijają liczne, stosunkowo młode wspólnoty religijne, np. Świadkowie Jehowy czy zielonoświątkowcy.
Naród romski dzieli się na szereg osobnych grup subetnicznych, wyróżnianych na podstawie językowej, kulturowej, religijnej, terytorialnej, zawodowej itd.
Mimo tego kultura romska nie wywarła znaczącego wpływu na główny nurt kultury społeczeństw autochtonicznych. Do wyjątków od tej reguły należy niewątpliwie bogata tradycja muzyczna Romów, która zasiliła folklor wielu narodów
Dane MSWiA podają np., iż w Polsce jedynie 70% romskich dzieci wypełnia obowiązek szkolny[3]. Według danych komisji europejskiej odsetek Romów kończących szkołę podstawową w krajach Unii Europejskiej wynosi zaledwie 42%[8]. Spowodowane jest to zarówno uznawaniem przez rodziców jedynie tradycyjnych wartości kultury romskiej, brakiem znajomości języka polskiego wśród najmłodszych
Tatarzy – termin rozpowszechniony w okresie międzywojennym, określający Tatarów mieszkających na dawnych terenach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Niezbyt precyzyjny, gdyż większość Tatarów mieszkała na Litwie i do końca I wojny światowej mówiono o nich Tatarzy litewscy. Tatarzy osiedlali się w Wielkim Księstwie Litewskim od końca XIV wieku, głównie w okolicach Wilna, Trok, Grodna i Kowna, a od XVII wieku także w Koronie, gł. na Wołyniu i Podolu, a u schyłku wieku na Suwalszczyźnie. Nazywano ich Lipkami lub Muślimami. Nazwa Lipki pochodziła od tureckiej nazwy Litwy.
Najczęściej byli to uchodźcy polityczni należący do starszyzny tatarskiej Złotej Ordy i Krymu, przyjmowani szczególnie chętnie przez księcia Witolda i osadzani na ziemi jako ludność zobowiązana do służby wojskowej.
Ostatnie grupy emigrantów politycznych z Tatarszczyzny przybyły do Wielkiego Księstwa na początku XVI wieku.
W II połowie XVII i XVIII wieku szlachta tatarska w znacznym stopniu się spolonizowała, zaś Tatarzy w miastach ulegli wpływom białoruskim. W 1673 roku, z powodu negowania ich szlachectwa, część Tatarów polsko-litewskich przeszła na stronę armii sułtana Mehmeda IV, jednak wkrótce większość z nich wróciła na stronę polsko-litewską. W wyniku postanowień traktatu w Żurawnie lipkowie mieli wrócić pod panowanie tureckie. Osiedli w pobliżu Kamieńca Podolskiego, posiłkując załogę turecką przeciw Polsce[1].
Tatarzy zachowali odrębność wyznaniową, tradycję pochodzenia i obyczaje, działał Związek Kulturalno-Oświatowy Tatarów RP, Tatarskie Muzeum Narodowe w Wilnie, Tatarskie Archiwum Narodowe. W czasie II wojny światowej Tatarzy ponieśli dotkliwe straty, szczególnie wśród inteligencji.
Po wojnie w granicach Polski pozostały 2 wsie tatarskie w dzisiejszym województwie podlaskim (Bohoniki i Kruszyniany), ponadto Tatarzy żyją rozproszeni w Gdańsku, Białymstoku, Warszawie i Gorzowie Wielkopolskim. Według narodowego spisu powszechnego 2011 narodowość tatarską zadeklarowało 1916 osób, z czego 665 jako jedyną[2].
Od 28 grudnia 1925 roku działa Muzułmański Związek Religijny w Rzeczypospolitej Polskiej (z siedzibą w Białymstoku), a od 1992 Związek Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej (z autonomicznymi oddziałami w Białymstoku i Gdańsku).
Tatarzy– grupa ludów tureckich z Europy wschodniej oraz północnej Azji.
Wywodzą się z terenów północno-zachodniej Mongolii i rejonu Bajkału, prawdopodobnie spokrewnieni są z Połowcami i Kipczakami[6]. Weszli w skład imperium Czyngis-chana i jako element wieloetnicznej armii mongolskiej brali udział w wyprawach na Europę, przez co słowo „Tatarzy” stało się na Zachodzie synonimem Mongołów.
Po rozpadzie imperium mongolskiego utworzyli szereg państw w jego zachodniej części, m.in. Złotą Ordę, Chanat Astrachański, Chanat Kazański, Chanat Syberyjski, Chanat Krymski. W XIV wieku przyjęli sunnicką wersję islamu[6].
Odłamy Tatarów
Tatarzy często utożsamiani są błędnie z Mongołami. Koczownicy tatarscy to wojsko przede wszystkim konne. Tylko niewielu z tych stepowych jeźdźców posiadało uzbrojenie podobne do uzbrojenia lekkiej jazdy polskiej. Dawniej błędnie zakładano, że nazwa „Tatarzy” ma swoje pochodzenie w greckiej nazwie piekła czyli Tartarze[17]. Ta powstała w dobie najazdów mongolskich ludowa etymologia w pełni wyrażała obawę Europejczyków przed nomadami i na kilka wieków utrwaliła nazwę Tatarów jako określenie wszystkich koczowniczych ludów Wschodu[18]. W rzeczywistości nazwa Tatarów pojawia się jednak znacznie wcześniej, niż miały miejsce pierwsze kontakty Tatarów z Europejczykami – jest ona wymieniana m.in. w Tajnej historii Mongołów. Źródła chińskie wymieniają ich po raz pierwszy pod nazwą „Dada” w połowie IX wieku[19].
W roku 1790 Baltazar Hacquet podał fantastyczną etymologię nazwy „Tatry”, twierdząc że Słowianie nazywają te góry Tatari lub Tatri ponieważ przedtem przebywały tam tatarskie ordy.
Łemkowie – wschodniosłowiańska grupa etniczna, do okresu wysiedleń w latach 1945-1947 (wysiedlenia do ZSRR, Akcja „Wisła”) zamieszkująca w zwartej grupie obszar Łemkowszczyzny.
Obecnie niewielka ich część mieszka w historycznej ojczyźnie, pozostali żyją rozproszeni głównie na terenie Polski i Ukrainy.
Podczas Narodowego Spisu Powszechnego w 2011 roku narodowość łemkowską zadeklarowało 10 000 osób, w tym 5 tys. osób zadeklarowało ją jako jedyną narodowość, 2 tys. jako pierwszą przy zadeklarowaniu również drugiej narodowości, 3 tys. jako drugą narodowość[1]. Spośród osób deklarujących narodowość łemkowską 5 tys. mieszkało w województwie dolnośląskim[2], 2 tys. w województwie małopolskim (z czego 1,5 tys. deklarowało jedynie łemkowską narodowość)[3].
Najbardziej uznaną w Polsce teorią powstania tej grupy etnicznej, posiadającej własny język, kulturę i obyczaje, jest teoria tzw. migracji wołoskich. Zakłada ona, że począwszy od XII wieku wzdłuż głównego grzbietu Karpat, z terenów dzisiejszej Rumunii rozpoczęła się wędrówka pasterzy wołoskich (kolonizacja wołoska). Ludność ta mieszała się po drodze z ludami ruskimi zamieszkującymi tereny dzisiejszej Ukrainy, czemu sprzyjała wspólnota religijna.
Na terytorium dzisiejszej Polski migracje te dotarły na przełomie XIII i XIV wieku. W swojej wędrówce na zachód pasterze ci doszli aż do terenów Beskidu Śląsko-Morawskiego, czego świadectwem jest tzw. osadnictwo na prawie wołoskim. Jednak im dalej wkraczali oni na terytoria polskie, tym większy wpływ miały na nich obyczaje i kultura ludności zamieszkującej te tereny. Grupy, które dotarły najdalej na zachód, nie zdołały zachować swej pierwotnej odrębności etnicznej i kulturowej. Między wiekami XV a XVII, gdy migracje ostatecznie ustały, zaczęły zmieniać się obyczaje ludów napływających. Ostatecznie z pasterzy-wędrowców przekształcili się w osiadłych rolników. W końcu XVI wieku istniała już większość wsi, które widać na XX-wiecznych mapach. Sami Łemkowie nazywali siebie Rusnakami. Nazwa "Łemko" pojawiła się w początkach XIX wieku i pochodzi od charakterystycznego dla ich języka słowa "łem" (tylko). Pierwotnie używali jej tylko ich sąsiedzi – Bojkowie, lecz wkrótce nazwa ta się przyjęła. Wincenty Pol określał Łemków[4] również mianem "Czuchońców".
Drugą teorią o pochodzeniu Łemków jest tzw. teoria białochorwacka. Zakłada ona, że Karpaty były nieprzerwanie zamieszkane przez ludność słowiańską przynajmniej od V w., o czym świadczy m.in. gród w Trzcinicy przy ujściu Ropy do Wisłoki sprzed VII w. Dopiero w VII stuleciu w wyniku napływu ludności zachodniosłowiańskiej lub naturalnej ekspansji w kierunku żyźniejszych ziem ludność chorwacka zajęła tereny Dalmacji.
W języku łemkowskim, który jest podobny do języka ukraińskiego, można znaleźć wiele słów pochodzenia wołoskiego, które do dziś występują w języku rumuńskim, ale widać też bardzo wiele wpływów polskich, słowackich, ukraińskich, a nawet węgierskich.
Kontrowersyjną kwestią jest, czy język łemkowski stanowi odrębny język, peryferyjne gwarę języka ukraińskiego, czy też zachodnią odmianę języka rusińskiego. Niemniej w Polsce został w 2005 roku urzędowo uznany za osobny język mniejszościowy[6]. W języku łemkowskim (a nie w ukraińskim) ustalono także kilka dodatkowych nazw miejscowości. Ludy osiadłe na Łemkowszczyźnie pierwotnie były prawosławne. Po przyjęciu przez biskupów przemyskich w XVII wieku unii brzeskiej Cerkiew prawosławna tych terenów zmieniła się w Cerkiew greckokatolicką. Łemkowie byli więc niemal wyłącznie grekokatolikami (podobnie jak pokrewni im Rusini preszowscy i zakarpaccy po południowej stronie Karpat). Taki stan rzeczy trwał do tzw. schizmy tylawskiej w latach 1926-1934, gdy około 18 tysięcy Łemków, głównie we wsiach zachodniej części Beskidu Niskiego, powróciło do wiary przodków, czyli prawosławia. Większość Łemków pozostała jednak wiernymi Ukraińskiej Cerkwi greckokatolickiej. Wskutek tych wydarzeń Stolica Apostolska dekretem z 10 lutego 1934 "Quo aptius consuleret" specjalnie dla Łemków utworzyła odrębną jednostkę jurysdykcyjną – Apostolską Administrację Łemkowszczyzny. Po II wojnie światowej miała miejsce następna fala przejść Łemków na prawosławie. Niewielka część Łemków przeszła na katolicyzm, co z reguły skutkowało ich szybką polonizacją. Obecnie podział religijny wśród Łemków utrzymuje się nadal, przy czym wiąże się on nieraz z kwestią świadomości narodowej: wśród Łemków kultywujących poczucie przynależności do odrębnego narodu[] przeważa prawosławie, wśród Łemków o orientacji ukraińskiej – grekokatolicyzm.
Jeszcze w czasie II wojny światowej rozpoczęły się, początkowo dobrowolne, wyjazdy Łemków na radziecką Ukrainę oraz w głąb ZSRR. Z czasem przesiedlenia te nabierały charakteru coraz bardziej intensywnego i coraz bardziej wymuszanego przez władze komunistycznej Polski. Stosowano różnego rodzaju naciski, kary administracyjne i zastraszanie. Koniec wysiedleń na wschód nastąpił latem 1946 roku, kiedy to władze ZSRR oświadczyły, że nie przyjmą więcej przesiedleńców. Dopiero jednak Akcja "Wisła" spowodowała wysiedlenie praktycznie całej ludności łemkowskiej (ok. 40%) z terenów Łemkowszczyzny na tzw. Ziemie Odzyskane w 1947 roku. Pretekstem było oskarżenie ludności łemkowskiej o sprzyjanie Ukraińskiej Powstańczej Armii. W wyniku wysiedleń rodziny łemkowskie pozostające w Polsce, na Ukrainie czy w Rosji, często ulegały wynarodowieniu – polonizacji lub ukrainizacji. Mimo wielu utrudnień, starsze pokolenie starało się podtrzymywać rodzimą kulturę i język. Stało się to łatwiejsze szczególnie w Polsce po kolejnych "odwilżach", kiedy Łemkowie, począwszy od 1956 roku, mogli starać się o pozwolenie powrotu na swe rdzenne tereny – pod warunkiem jednak, że ich ziemie i domy nie były zajęte przez innych obywateli Polski, którymi zasiedlono tereny Łemkowszczyzny.
Tablica ustawiona w 2009 przed wjazdem do Bielanki z nazwą wsi po polsku i łemkowsku
24 listopada 2008 urzędowo wprowadzono pierwszą dodatkową nazwę w języku łemkowskim dla wsi w Polsce – dla miejscowości Bielanka w gminie Gorlice przyjęto nazwę Бiлянка.
Karaimi polscy wywodzą się z Krymu, skąd – według własnej tradycji – na przełomie XIV i XV wieku wielki książę Witold sprowadził i osiedlił w ówczesnej stolicy Litwy – Trokach i ich okolicach kilkaset rodzin karaimskich. Prawdopodobnie Karaimi pojawili się na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej już w XIII wieku i osiedli na Rusi Czerwonej. W 1441 król Kazimierz IV Jagiellończyk nadał Karaimom przywilej przyznając im prawa.
Po rozbiorach Polski Karaimi stali się podwładnymi cara Rosji, który w 1857 wydał dekret ustanawiający Karaimski Związek Duchowny.
Przed II wojną światową populacja polskich Karaimów była sporo liczniejsza niż obecnie, gdyż zaliczali się do niej także Karaimi zamieszkujący tzw. Litwę Środkową, należącą wówczas do Polski. Tereny te były głównym skupiskiem polskich Karaimów przed wojną, zaś Wilno stanowiło główny ośrodek kulturalny polskich Karaimów. W 1927w Polsce została ogłoszona autokefalia (niezależność) wyznania karaimskiego. Rok później Hadżi Seraja Szapszał objął urząd hachana (zwierzchnika Karaimów) z siedzibą w Trokach. W 1936 sejm Rzeczypospolitej uchwalił ustawę o stosunku państwa do Karaimskiego Związku Religijnego, co uregulowało sytuację prawną Karaimów.
Część obywateli polskich narodowości karaimskiej zamieszkujących tereny zajęte po wojnie przez Związek Radziecki przybyła na obszary dzisiejszej Polski jako wysiedleńcy, większość jednak pozostała na dawnych ziemiach. Ci, którzy zdecydowali się wyjechać, osiedli głównie na terenach Ziem Odzyskanych (Dolny Śląsk i Pomorze).
Cmentarz Karaimski w Warszawie – jedyna czynna obecnie nekropolia karaimska na terenie kraju
Wg wyników Narodowego Spisu Powszechnego 2011 w Polsce żyje 346 osób deklarujących narodowość karaimską. Członków tej grupy religijno-narodowościowej zrzesza Karaimski Związek Religijny w RP i stowarzyszenie społeczno-kulturalne Związek Karaimów Polskich.
Największymi skupiskami polskich Karaimów są: Wrocław (55 osób), Warszawa (41 osób), Wybrzeże (26 osób) oraz inne miejscowości[6]. Centrum kulturalne Karaimów w Polsce stanowi Warszawa, będąca drugim pod względem wielkości skupiskiem przedstawicieli tej narodowości.
Przedstawiają się jako odrębny naród pochodzenia tureckiego, a wyznawaną przez siebie religię opisują jako odrębną od judaizmu, choć posiadającą wspólne korzenie.
Językiem ojczystym polskich Karaimów jest język karaimski, należący do kipczackiej grupy języków tureckich, jednak obecnie zdecydowana większość polskich Karaimów na co dzień posługuje się językiem polskim, który z racji rozproszenia i niewielkiej liczebności narodu wyparł ich ojczystą mowę.
Język karaimski zachował się w liturgii karaimskiej.Religia karaimska na co dzień zasadza się przede wszystkim na Dekalogu oraz na dziesięciu artykułach wiary
Podstawą liturgii karaimskiej są w odróżnieniu od judaizmu Psalmy. Spowiedź jest powszechna, ale grzechy nie są wyjawiane przed innymi, także przed duchownymi.
Obszary zamieszkiwania
Według pierwszych historyków karaimskich do X wieku karaimi mieszkali na terenie dzisiejszego Iraku, Iranu i Izraela, a do czasów Pierwszej Krucjaty ich stolicą duchową i intelektualną była Jerozolima. Obecnie Karaimi zamieszkują w niewielkich skupiskach w Rosji, na Ukrainie i Litwie, w Polsce i w Izraelu, natomiast pozostali karaimi mieszkają w Turcji, Egipcie, na całym Bliskim Wschodzie, w obu Amerykach, Europie Zachodniej i Australii.
W Polsce mieszka obecnie jedynie, wg różnych danych – od kilkudziesięciu do kilkuset Karaimów, w Karaimskim Związku Religijnym w RP zarejestrowanych było ok. 120 osób[7]. Organizacjami zrzeszającymi tę mniejszość są Karaimski Związek Religijny w RP oraz świeckie stowarzyszenie kulturalno-oświatowe p.n. Związek Karaimów Polskich.
Najważniejszy tytuł prasowy: Awazymyz – kwartalnik.
Ormianie– naród indoeuropejski zamieszkujący początkowo obszar Zakaukazia i Wyżyny Armeńskiej, posługujący się językiem ormiańskim. W wyniku wielowiekowych emigracji, obecnie częściowo rozproszeni, tworzą 5-milionową diasporę. Jednym z filarów tożsamości Ormian jest przynależność do jednego z trzech głównych Kościołów ormiańskich. Ormianie to starożytny naród, szczycący się 3000-letnią historią. Jednocześnie to najstarszy chrześcijański naród na świecie – chrzest przyjęli w 301 r. n.e.[4])
W języku polskim funkcjonuje od niedawna określenie "Armeńczycy", jednak na określenie narodu właściwa jest forma tradycyjna – "Ormianie", wykształcona w toku wielowiekowej obecności Ormian na terenach Rzeczypospolitej. Formę "Armeńczycy" należy stosować na określenie obywateli Republiki Armenii[5].
Ślązacy– określenie grupy ludności urodzonej i mieszkającej na Śląsku.
Ślązacy – osoby należące do zespołu grup etnograficznych ludności polskiej, zamieszkujących głównie Górny Śląsk[1], obejmujący takie grupy jak: Bytomiacy, Górale śląscy, Górzanie, Krawaki, Lachy śląskie, Opolanie, Raciborzanie, Wałasi[2]. Posługują się oni zespołem śląskich gwar lub dialektów języka polskiego o różnym zakresie wpływów języka niemieckiego i czeskiego. Grupy te rozwinęły bogatą kulturę, odrębną od sąsiednich regionów. Zachowując poczucie pewnej odrębności kulturalnej i językowej podobnie jak inne grupy etniczne Polski, deklarują narodowość polską.
Ślązacy – osoby deklarujące odrębność narodową od Polaków, Czechów i Niemców, niekiedy traktujące mowę śląską jako odrębny język. Większość osób deklarujących narodowość śląską mieszka na Górnym Śląsku – w środkowej części województwa śląskiego, wschodniej części województwa opolskiego[3], jak również w Czechach. Narodowość ta nie jest uznawana prawnie przez Polskę[b][4] i Czechy[5][6]. Jednakże w oficjalnych wynikach spisów ludności w tych krajach zdeklarowało ją 847 tys. obywateli polskich (spis statystyczny w 2011[7], w spisie z 2002 r. zadeklarowało ją 173 tys.[8]) oraz 12,2 tys. osób[9] (spis statystyczny w 2011) w Czechach.
Ślązacy – osoby o wyraźnej polskiej tożsamości narodowej (Polacy), które mieszkają na Śląsku, ale ich przodkowie pochodzili z innych regionów Polski. Czują przywiązanie do regionu i kultury śląskiej, lecz przeważnie posługują się literackim językiem polskim.
Ślązacy – Niemcy zamieszkujący Śląsk w Polsce, Czechach oraz w Niemczech na terenach dawnej prowincji Dolny Śląsk (obecnie część krajów związkowych Saksonia i Brandenburgia) i prowincję Górny Śląsk, deklarujący narodowość niemiecką i posługujący się językiem niemieckim lub dialektem śląskim języka niemieckiego[10], a także osoby które w przeszłości wyemigrowały lub zostały wysiedlone, zachowując swą śląską tożsamość. Konstytucja Saksonii z 1992 zezwala na korzystanie z flagi i herbu Dolnego Śląska (równoprawnie z symbolami saskimi) na terenie śląskiej części kraju związkowego[11].
Ślązacy – mieszkańcy Śląska, niezależnie od identyfikacji etnicznej lub narodowej.
Przy omawianiu kultury, języka i podziału etnograficznego w dalszej części hasła ma się na myśli kulturę Ślązaków w rozumieniu pkt. 1 lub 2 powyższych definicji. Kultura Niemców dolnośląskich i górnośląskich, Polaków o słabej identyfikacji z kulturą śląską jest omówiona we właściwych tematycznie hasłach.