M

NIEJSZOŚCI

NARODOWE

I

ETNICZNE

Wykład 1 i 2 Zagadnienia terminologiczne
2011/2012, semestr zimowy, II rok Politologii

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Szymona

Szymonowica w Zamościu

Dr Ewa Pogorzała

I

NFORMACJE

ORGANIZACYJNE



Wstępny termin egzaminu 7 lutego 2012 r., wtorek

L

ITERATURA

:

•

Janusz G., Zagadnienia teorii i praktyki grup
etnicznych, Lublin 1993.

•

Janusz G., Bajda P.,

Prawa mniejszości

narodowych. Standardy europejskie, Warszawa
2000. [online]

http://www.wspolnota-

polska.org.pl/index.php?id=st_spis

•

Janusz G., Ochrona praw mniejszosci narodowych
w Europie, Lublin 2011.

•

Chałupczak H., Browarek T., Mniejszości narodowe
w Polsce 1918

– 1995, Lublin 2000.

•

http://www.mswia.gov.pl

[Zakładka wyznania

religijne i mniejszości narodowe]

W

YKŁAD

WPROWADZAJĄCY

Mniejszości

narodowe i

etniczne

–

zagadnienia

terminologiczne.

•

W ostatnich latach wzrost zainteresowania
problematyką etniczną w badaniach naukowych i w
dydaktyce na poziomie szkolnictwa wyższego.

•

Początkowo zainteresowanie to ukierunkowane
było na problemy polskich skupisk poza granicami
kraju, stopniowo rozszerzane na problematykę
innych grup etnicznych, w tym także na mniejszości
narodowe w Polsce.

G

ENEZA

MNIEJSZOŚCI

•

Wiek XX przyniósł gwałtowny rozwój cywilizacyjny
oraz związane z tym procesem migracje ludności

•

Pojawienie się na mapie Europy nowych państw po
pierwszej wojnie światowej spowodowało, że
stosunki części państw z ich obywatelami
należącymi do mniejszości narodowych,
etnicznych, językowych i religijnych stały się
problemem międzynarodowym.

•

w okresie międzywojennym uregulowania
ochronne, pozostające pod opieką Ligi Narodów,
zostały narzucone przede wszystkim słabszym
państwom, jednakże ówczesne mocarstwa
europejskie przyjęły za podstawę swej polityki
mniejszościowej zasadę nieingerencji w ich sprawy
wewnętrzne

•

Harold Nicolson

(członek delegacji brytyjskiej na

konferencję wersalską): Anglosasi, starający się
narzucić swoje idealistyczne teorie innym,
przejawiają skłonność do tego, by ze względów
praktycznych nie stosować ich u siebie.

•

Wprowadzenie tzw. traktatowej ochrony
mniejszości, opartej na zasadzie ochrony grupowej,

•

przełamanie dotychczasowej zasady, że sprawa
mniejszości jest wewnętrznym problemem państwa
ich zamieszkiwania.

•

Po drugiej wojnie światowej zmodyfikowano
wcześniejsze koncepcje, opierając ochronę praw
mniejszości na zasadzie indywidualnych praw
przysługujących każdej jednostce.

•

W ramach Rady Europy stworzono również
w miarę szybko zasady i mechanizmy
dochodzenia praw przez obywateli państw
członkowskich.

•

Naruszony monopol władzy państwa nad
obywatelem sprzyjał także wprowadzeniu
na forum międzynarodowe problemów
mniejszości oraz kwestii praw i ochrony
osób należących do takich mniejszości.

•

Swoista "eksplozja" zainteresowania różnych
podmiotów międzynarodowych sprawami
mniejszości nastąpiła na przełomie lat
osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w.

•

W tym czasie przyjęto dokumenty ONZ, Konferencji
Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Rady
Europy, Inicjatywy Środkowo – Europejskiej oraz
podpisano i ratyfikowano szereg traktatów
dwustronnych, zawierających klauzule o ochronie
mniejszości narodowych.

•

Oceniając prawa mniejszości w poszczególnych

państwach należy mieć na względzie, że przyjęte

zobowiązania międzynarodowe wyznaczają tylko
pewne ramy prawne dla ich realizacji.

•

Wiele zależy od prowadzonej aktualnie przez

państwo zamieszkania polityki wobec danej grupy

oraz od stosunków między państwem zamieszkania

i pochodzenia mniejszości.

•

Obowiązujące w państwach osiedlenia mniejszości

ustawy mniejszościowe nie zawsze są realizowane.

•

Wynika to stąd, że zawarte w nich przepisy są

czasami niespójne z regulacjami prawnymi innych

aktów prawnych.

•

Istotne znaczenie ma także stosunek pracowników

administracji państwowej i samorządowej do danej

mniejszości;

•

przy dobrej woli możliwe jest realizowanie praw osób

należących do mniejszości również przy wąskim ich
katalogu.

•

przy złej woli realizacja praw mniejszości może

przerodzić się w żmudną walkę o należne prawa.

•

Wpływ na status mniejszości mają też stosunki

między daną mniejszością a społeczeństwem

większościowym.

•

W Europie końca XX wieku w warunkach integracji

uaktywniły się niestety tendencje nacjonalistyczne

oraz nadal występują zjawiska nietolerancji, rasizmu,

ksenofobii, konfliktów etnicznych.

P

ROBLEMY

DEFINICYJNE

•

Współcześnie nie ma powszechnie uznawanej w
stosunkach międzynarodowych definicji
mniejszości.

•

Taki stan rzeczy wynika z faktu, że w odróżnieniu
od obywatelstwa jednoznacznie określanego przez
prawo, narodowość jest stanem świadomości
każdego człowieka i wynikającą z tego stanu jego
identyfikacją z daną grupą etniczną.

•

Dlatego też niemożliwe jest "zadekretowanie"
świadomości narodowej człowieka.

S

TOSOWANE

W

RÓŻNYCH

DOKUMENTACH

OKREŚLENIA

POSŁUGUJĄ

SIĘ

ZBLIŻONYM

ZAKRESEM

POJĘCIOWYM

,

WSKAZUJĄC

NA

TAKIE

CECHY

CHARAKTERYZUJĄCE

MNIEJSZOŚĆ

,

JAK

:

•

pozostawanie w wyraźnej mniejszości w stosunku do

reszty ludności w państwie oraz niezajmowanie w nim

dominującej pozycji;

•

samokategoryzacja

, tj. wyraźne samookreślenie się

danej grupy jako mniejszości;

•

odrębne pochodzenie etniczne;

•

wyróżnianie się odrębną kulturą, tradycją, religią i

językiem;

•

dążenie do kultywowania swych odrębnych cech

narodowych i kulturowych, a tym samym wyróżnianie

się od pozostałej ludności w państwie w sposób wyraźny
lub co najmniej dorozumiany;

•

posiadanie stosownej reprezentacji interesów danej

mniejszości wobec władz państwowych.

D

EFINICJA

POJĘCIA

„

MNIEJSZOŚĆ

NARODOWA

”

WG

G. J

ANUSZA

•

pojęciem mniejszości narodowej możemy określić

każdą grupę etniczną pozostającą w mniejszości w
stosunku do reszty obywateli, charakteryzującą się
dążeniem do zachowania swojej kultury, tradycji,
języka lub świadomości własnego pochodzenia
jako podstawowych cech decydujących o jej
tożsamości narodowej lub etnicznej.

•

Za istotną cechę wyodrębniającą mniejszości od
społeczeństwa większościowego uznać należy
także odrębność religijną.

W

SPÓŁCZEŚNIE

WYSTĘPUJĄ

DWIE

KONCEPCJE

W

TRAKTOWANIU

MNIEJSZOŚCI

:



jako grupy społecznej - wywodzące się
z okresu działalności Ligi Narodów w
latach międzywojennych;



jako osób fizycznych korzystających z
przysługujących każdej jednostce
praw -

co legło u podstaw polityki

Organizacji Narodów Zjednoczonych.

•

Oparcie polityki ONZ wobec mniejszości na
zasadach praw człowieka, przysługujących
każdej jednostce, pozostawało w praktyce w
sprzeczności z grupowym charakterem
mniejszości.

•

Spowodowało to pojawienie się kategorii
pośredniej, tj

. traktowania mniejszości jako

zbiorowości tworzonych przez osoby
należące do mniejszości narodowych

,

religijnych i językowych.

P

RAWA

MNIEJSZOŚCI

•

rozpatrując problemy związane z przestrzeganiem
praw osób należących do mniejszości, należy mieć
na uwadze, że mogą się one odnosić do praw:

•

poszczególnych osób fizycznych deklarujących
odrębną przynależność narodową lub etniczną;

•

osób fizycznych rozumianych jako zbiorowość
tworząca mniejszość;

•

mniejszości narodowych rozumianych jako grupa w
sensie socjologicznym.

•

W okresie międzywojennym podmiotem polityki

państw, a także istniejących w owym czasie

gwarancji międzynarodowych, były mniejszości

traktowane jako pewna wyodrębniona grupa.

•

Po drugiej wojnie światowej przyjęto natomiast

zasadę traktowania mniejszości jako zbiorowości

tworzonych przez poszczególne osoby fizyczne,
a tym samym postrzegania ich praw jako

indywidualnych praw człowieka.

•

Jednakże w ustawodawstwie wielu państw

przeważało nadal traktowanie mniejszości jako

grupy lub też jako zbiorowości osób fizycznych

tworzących mniejszości.

W

POWOJENNYM

USTAWODAWSTWIE

POSZCZEGÓLNYCH

PAŃSTW

MOŻNA

WYRÓŻNIĆ

NASTĘPUJĄCE

TYPY

UREGULOWAŃ

OCHRONY

OSÓB

NALEŻĄCYCH

DO

MNIEJSZOŚCI

:



przyjęcie w konstytucji ogólnej

zasady równości obywateli bez
względu na ich narodowość, rasę
lub wyznanie, jak również zakazu
dyskryminacji kogokolwiek z tych
powodów

•

ujęcie w konstytucji, obok wyżej omówionej zasady
ogólnej, także prawa do odrębnej ochrony osób
należących do mniejszości, tzn. określenie
expressis verbis

zasady ogólnej ochrony

mniejszości i ich prawa do zachowania swojej
tożsamości (np. art. 35. Konstytucji RP z 1997 r.)

•

określenie w konstytucji prawa do utrzymywania i
rozwijania swej tożsamości przez konkretną
mniejszość lub mniejszości, jak również jej (ich)
prawa do korzystania z ochrony państwa

U

REGULOWANIA

KONSTYTUCYJNE

PRAW

OSÓB

NALEŻĄCYCH

DO

MNIEJSZOŚCI

W

CZĘŚCI

PAŃSTW

ULEGŁY

ROZWINIĘCIU

W

USTAWACH

LUB

AKTACH

PRAWNYCH

NIŻSZEJ

RANGI

ALBO

W

POROZUMIENIACH

MIĘDZYNARODOWYCH

.



Rozwinięcie w ustawodawstwie
wewnętrznym zasad konstytucyjnych może
wystąpić w postaci:



adresowanego do mniejszości odrębnego
uregulowania ustawowego.



Zapisy ustawowe odnoszą się do
wszystkich mniejszości zamieszkałych w
danym państwie

.

•

uregulowania ustawowego odnoszącego się
formalnie do wszystkich mniejszości zamieszkałych
w państwie ale w ustawie zawarty zostaje zapis
upoważniający władze administracyjne do
określenia, jakich mniejszości uregulowanie to
będzie dotyczyć;

•

ujęcia w ustawie praw odnoszących się do ściśle
określonych mniejszości narodowych,

•

odniesienia do pewnych regulacji prawnych polityki
wobec mniejszości - przy braku odrębnego
uregulowania ustawowego - w innych ustawach lub
aktach normatywnych niższego rzędu.

•

Zaznaczone uregulowanie ochrony praw
mniejszości w układach międzynarodowych odnosi
się w większości przypadków do umów
bilateralnych

•

w Europie zawarto po 1945 r. ponad 100 umów
dwustronnych mieszczących klauzule o ochronie
mniejszości narodowych.

•

Większość z nich znalazła się w tzw. pakcie
Balladuera

odnoszącym się do krajów Europy

Środkowo-Wschodniej.

•

Kilkanaście takich traktatów zawarła także Polska.

P

AKT

B

EZPIECZEŃSTWA

I

S

TABILIZACJI

W

E

UROPIE

-

PAKT

B

ALLADURA

•

Dokument podpisany 21 marca 1995r. na podstawie projektu

Édouarda Balladura. Pakt postulował zwołanie konferencji

paneuropejskiej z udziałem Kanady i Stanów Zjednoczonych,

na której omówiać miano problemy związane z

nienaruszalnością granic, bezpieczeństwem europejskim i

respektowaniem praw mniejszości narodowych.

•

Idea ta została zaakceptowana przez Radę Europejską 22

czerwca 1993, w Kopenhadze jako inicjatywa Wspólnoty

Europejskiej. W konferencji, zwołanej w Paryżu 26-27 maja

1994 roku wzięło udział pięćdziesiąt siedem państw.

•

Dziewięć państw Europy Środkowo Wschodniej, wśród nich
m.in

Polska, Czechy, Słowacja i Węgry zobowiązały się

uregulować sprawy poszanowania praw mniejszości oraz

granic. Jedynym konkretnym rezultatem paktu była jednak

tylko umowa pomiędzy rządami Słowacji i Węgier.

•

[za www.psz.pl Glosariusz]



Po 1945 r. nie wykształcił się w Europie
system traktatowej ochrony mniejszości na
wzór obowiązującego w okresie
międzywojennym, kiedy to 15 państw, w tym
Polska, zmuszonych było przyjąć
wprowadzone w różnej formie zobowiązania
o ochronie mniejszości, pozostające pod
kontrolą międzynarodową.

•

w latach osiemdziesiątych szacowano, że na terytorium

Europy (wliczając Turcję i europejską część

ówczesnego ZSRR) zamieszkiwało około

70-75 mln

osób należących do mniejszości narodowych, religijnych

lub językowych, tj. około

16-17 proc.

ludności na tym

terytorium nie identyfikowało się z większością w ich
kraju osiedlenia.

•

W połowie lat dziewięćdziesiątych szacowano, że w

Europie zamieszkiwało

288 grup

mniejszościowych

obejmujących około

100 mln

osób należących do

mniejszości, tj.

13-14 proc.

mieszkańców tego

kontynentu. Wzrost liczby osób należących do

mniejszości spowodowany został zmianami terytorialno-

politycznymi na mapie Europy na początku lat

dziewięćdziesiątych i powstaniem nowych państw.

I

STOTNE

DLA

ZAKREŚLENIA

KRĘGU

PERSONALNEGO

GRUP

ETNICZNYCH

JEST

KRYTERIUM

PRZYNALEŻNOŚCI

DO

TAKIEJ

GRUPY

. J

UŻ

W

OKRESIE

MIĘDZYWOJENNYM

TRWAŁ

SPÓR

O

TE

KRYTERIA

. D

ADZĄ

SIĘ

TU

WYRÓŻNIĆ

DWIE

PODSTAWOWE

KONCEPCJE

:

•

obiektywna

, uznająca, że o przynależności do danej

grupy etnicznej decydują czynniki niezależne od woli

osoby fizycznej, zwłaszcza jej pochodzenie,

wychowanie w określonym duchu narodowym lub też

wychowanie w danym kręgu kulturowym;

•

subiektywna

, uznająca, że przynależność do danej

grupy etnicznej wynika wyłącznie z woli osoby fizycznej i

jest niezależna od kryterium obiektywnego, aczkolwiek

kryterium to może być przesłanką takiej woli. Za

decydujący czynnik przynależności narodowej osoby
fizycznej zwolennicy owej teorii uznawali jej stan

świadomości narodowej i jej wolę identyfikacji z

określonym narodem (grupą etniczną). Zgodnie z tą

koncepcją przynależność narodowa jednostki, jako

wynik jej subiektywnej identyfikacji, mogła być zmienna.

•

W okresie międzywojennym widoczne było także

zróżnicowanie wśród poszczególnych mniejszości
narodowych w zakresie preferowania jednej z wymienionych

koncepcji (odnosiło się to również do ich narodów
macierzystych).

•

Kryterium obiektywne popierały narody słabsze, o wyraźnie

mniejszej sile przyciągania osób z innych grup etnicznych, a

jednocześnie narażone na utratę członków własnej grupy lub

poddane polityce wynaradawiania, co wiązało się z zazwyczaj

słabszą pozycją ekonomiczną tych grup.

•

Kryterium subiektywne preferowały natomiast narody silne,

zdolne do przyciągania osób innej narodowości i prowadzące

często politykę wynaradawiania narodów słabszych.

Kryterium obiektywne popierały m.in. mniejszości polskie,

natomiast kryterium subiektywne mniejszości niemieckie,

akceptujące zasadę, iż Minderheit ist wer will (mniejszością
jest, kto chce).

•

Po drugiej wojnie światowej przeważał raczej

pogląd, że przy określaniu przynależności

narodowej osoby fizycznej, należy brać pod uwagę

zarówno kryterium obiektywne, jak i subiektywne,

albowiem świadomość narodowa jednostki winna

wynikać z jej pochodzenia etnicznego lub
wychowania w duchu danego narodu.

•

W ostatnim okresie zauważalne jest preferowanie w

stosunkach międzynarodowych kryterium
subiektywnego, na kontynencie europejskim

zaczęto akcentować prawo każdej osoby do

określenia swojej przynależności narodowej -

zwłaszcza w dokumentach KBWE/OBWE oraz
Rady Europy.

W

IELOKULTUROWOŚĆ

V

.

INTEGRACJA

•

W okresie powojennym wypracowano kilka teorii

odnoszących się do stosunków etnicznych i mających

wpływ na politykę mniejszościową państw osiedlenia.

•

Wśród teorii etnicznych widoczne jest zróżnicowanie

między koncepcjami amerykańskimi i europejskimi.

•

Wynika to przede wszystkim z innej struktury

społeczeństw obu kontynentów oraz ich doświadczeń
historycznych.

•

W Stanach Zjednoczonych, podobnie jak w Kanadzie

oraz Australii, dominujący charakter mają koncepcje

bazujące na idei wielokulturowości czy wieloetniczności.

•

W koncepcjach europejskich preferuje się raczej ideę
integracji, aczkolwiek idea pluralizmu kulturowego ma

także swoich zwolenników, m.in. w Szwecji.

W

IELOKULTUROWOŚĆ

•

Wielokulturowość, określana także pojęciem pluralizmu

kulturowego, charakteryzuje państwa, które powstały na

bazie dawnych kolonii, przy wyraźnej dominacji ludności

białej.

•

Ludność tych państw ma nie tylko różne pochodzenie

etniczne, ale również rasowe.

•

Pluralizm kulturowy w Stanach Zjednoczonych wyparł

rozwiniętą na przełomie XIX i XX wieku koncepcję
anglokonformizmu

, będącą ideologią dominującej grupy

anglosaskiej.

•

Anglokonformizm

zakładał wyzbycie się przez

imigrantów ich własnej kultury i języka oraz zastąpienie

ich kulturą anglosaską. Mniejszości odpowiedziały na to

propagowaniem w latach międzywojennych koncepcji

pluralizmu kulturowego, poprzedzonej powstałą w końcu

XIX wieku ideologią tygla (melting pot).

M

ELTING

POT

•

Koncepcja tygla odrzucała ideę asymilacji z grupą
anglosaską.

•

Proces ewolucji społeczeństwa amerykańskiego
widziała w powstaniu nowego Homo Americanus,
wykształconego w wyniku wymieszania w
mitycznym tyglu i stopienia się w nim na równych
prawach wszystkich grup etnicznych istniejących w
tym społeczeństwie.

•

Z najlepszych elementów kultur poszczególnych
grup miała powstać nowa kultura amerykańska,
charakteryzująca się nowymi wartościami i
wzorami.

P

LURALIZM

KULTUROWY

•

Poddana krytyce koncepcja tygla wyparta została przez

ideę pluralizmu kulturowego, której zaczątków można

się doszukiwać jeszcze w latach pierwszej wojny

światowej.

•

Głównym założeniem pluralizmu kulturowego było

odrzucenie istnienia jednolitego narodu

amerykańskiego, przy jednoczesnym uznawaniu

wspólnoty politycznej (państwa) wszystkich

Amerykanów.

•

Uważano, że ewolucja społeczeństwa amerykańskiego

nie prowadzi ani do stopienia się w mitycznym tyglu ras i

kultur, ani też do wyłącznego przyjęcia kultury i wartości

anglosaskich (co głosili zwolennicy anglokonformizmu).

Zmierzała ona natomiast do zachowania odrębności i

własnej tożsamości poszczególnych grup etnicznych.

•

Uznawano jednocześnie, że dążenie do unifikacji
społeczeństwa amerykańskiego byłoby sprzeczne z
demokratycznymi ideałami i zasadą równości
wszystkich ludzi.

•

Tym samym zakładano, że istniejące różnice
kulturowe między poszczególnymi grupami
etnicznymi są godne kultywowania, albowiem
wnoszą one pozytywne wartości do amerykańskiej
kultury i demokracji.

K

ONCEPCJA

ASYMILACJI

M

ILTONA

G

ORDONA



Teoria powstała na bazie pluralizmu kulturowego,



powstała w latach sześćdziesiątych i zaliczana jest
do pluralizmu strukturalnego,



Jego zdaniem proces ewolucji poszczególnych
grup etnicznych zmierza w kierunku większych grup
religijnych i rasowych, które w końcowej fazie
tworzą odrębne społeczności

A

SYMILACJA

STRUKTURALNA

V

.

ASYMILACJA

KULTURALNA

•

Gordon rozróżniał asymilację kulturalną i
asymilację strukturalną.

•

Asymilacja kulturalna polegała na odchodzeniu od
kultury własnej grupy etnicznej i przyjmowaniu
wzorów kulturowych grupy dominującej w
społeczeństwie

•

Asymilacja strukturalna oznaczała proces
wchodzenia asymilujących się osób do
poszczególnych elementów struktur społecznych
grupy dominującej, a zwłaszcza do grup
nieformalnych (kręgów towarzyskich i klubów) nie
związanych z własną grupą etniczną.

A

KULTURACJA

•

W dalszej kolejności występował proces zawierania
małżeństw międzygrupowych, utożsamiania się ze
społeczeństwem asymilującym, braku po obu
stronach uprzedzeń i dyskryminacji.

•

Asymilacja kulturalna poprzedzona była zazwyczaj
akulturacją, tj. procesem odchodzenia od kultury
macierzystej grupy etnicznej pod wpływem kultury
grupy dominującej.

•

Zdaniem Gordona pluralizm strukturalny zastępuje
pluralizm kulturowy.

P

LURALIZM

ETNICZNY

MOŻE

MIEĆ

CHARAKTER

INDYWIDUALNY

(

LIBERALNY

)

BĄDŹ

GRUPOWY

(

KORPORACYJNY

).

•

Pluralizm indywidualny zakładał akceptację

zróżnicowania kulturowego i etnicznego

poszczególnych jednostek - przy jednoczesnym

nieakceptowaniu tożsamości grupowej osłabiającej

wspólnotę narodową.

•

Przy takim rozumieniu pluralizmu przynależność do

grup etnicznych i kultywowanie tożsamości

grupowej (kultury, języka, religii) uznawano za

indywidualną sprawę każdej jednostki.

•

Jednocześnie państwo nie było zainteresowane

prowadzeniem polityki zmierzającej do segregacji
rasowej, etnicznej czy religijnej. Z drugiej strony, nie

prowadzono znajdującej się na przeciwstawnym
biegunie polityki integracji.

P

LURALIZM

INDYWIDUALNE

V

.

KORPORACYJNY

•

Pluralizm korporacyjny uznawał natomiast

zróżnicowanie etniczne całych grup, przyznając im jako

poszczególnym narodowościom prawo do kultywowania

własnej tożsamości.

•

Pluralizm indywidualny stanowi podstawę polityki

etnicznej Stanów Zjednoczonych, aczkolwiek w

ostatnich latach w polityce władz tego kraju zaczęto

uwzględniać także problemy całych grup etnicznych.

•

Pluralizm grupowy charakterystyczny jest dla Kanady,

gdzie politykę państwa oparto na idei mozaiki, tj.

poczynaniach zmierzających do stworzenia wspólnych

wartości i wzoru ogólnego poprzez zachowanie

własnego charakteru i cech tożsamości grupowej

różnych grup etnicznych.

•

W ostatnich latach w polityce Australii i Kanady

pluralizm korporacyjny pojawił się w nowej postaci.

Państwa te przyznają jednakowe prawa społeczne i

kulturowe wszystkim grupom etnicznym, zakładając

jednocześnie suwerenność tożsamości grupowej w

ramach wspólnej tożsamości całego

społeczeństwa.

•

Taka polityka przewiduje stosowanie

zasady

parytetu

(m.in. przy zatrudnianiu i dostępie do

oświaty), polegającego na zapewnieniu każdej
grupie reprezentowanej w kraju stosownej liczby

miejsc w różnych sferach życia społecznego,
proporcjonalnie do ich stanu liczbowego

I

DEA

INTEGRACJI

•

Odmienną politykę preferują kraje europejskie,

gdzie za podstawową uznano ideę integracji.

•

W większości z nich społeczeństwa mają charakter
jednorodny etnicznie, natomiast grupy o innym

pochodzeniu etnicznym stanowią niewielki procent.

Jeszcze mniejszą grupę stanowią osoby należące
do innych ras.

•

Przez wiele lat polityka państw europejskich

zmierzała w kierunku zniwelowania różnic

etnicznych i stworzenia jednolitego społeczeństwa.

•

wyraźnie asymilacyjna polityka niekoniecznie

musiała oznaczać wynaradawianie obcych
etnicznie grup.

A

SYMILACJA

(

DOBROWOLNA

,

PRZYMUSOWA

)

•

Asymilacja bowiem, tj. proces przyswajania sobie
kultury i cech innego narodu, może przybierać
zarówno formę dobrowolną, jak i przymusową.

•

W pierwszym przypadku proces odchodzenia od
własnej grupy etnicznej zależny jest od woli danej
osoby (zgodnie z zasadą subiektywnego kryterium
określania przynależności narodowej);

•

w drugim mamy do czynienia z procesem
wynaradawiania odzwierciedlanym w polityce
państwa i jego praktyce prawnej.

A

SYMILACJA

ŻYWIOŁOWA

V

.

STEROWANA

•

Asymilacja może przybrać również formę żywiołową lub też
asymilacji kierowanej (sterowanej).

•

Asymilacja żywiołowa polega na braku ingerencji państwa w

postępujący proces odchodzenia od tożsamości własnej
grupy etnicznej.

•

przy asymilacji kierowanej mamy do czynienia z wyraźnym

zainteresowaniem państwa takim procesem, który sterowany

jest poprzez politykę oświatową, kulturalną, socjalną czy też

mass media (prasę, radio, telewizję).

•

Przy tej formie asymilacji istotna rola przypada polityce

osiedlenia i zatrudnienia, zwłaszcza gdy mamy do czynienia z

napływem ludności obcej.

•

Unikanie w polityce państwa powstawania gett dla imigrantów

stanowiło i stanowi nadal istotny element asymilacji
kierowanej.

I

NTEGRACJA

A

TZW

.

NOWE

MNIEJSZOŚCI



Państwa realizujące asymilację kierowaną niechętnie

posługują się tym określeniem, zastępując je pojęciem
integracji.



Polityka taka widoczna jest zwłaszcza w przypadku tzw.

nowych mniejszości, powstałych na przełomie lat

pięćdziesiątych i sześćdziesiątych w wyniku importu siły
roboczej.



Polityka integracji w największym stopniu realizowana

jest przez Niemcy, borykające się z najliczniejszymi w

Europie skupiskami robotników cudzoziemskich i

członków ich rodzin.



Na drugim biegunie można umieścić Szwecję, której

polityka wobec imigrantów w największym stopniu

zbliżona jest do zasad pluralizmu kulturalnego.

P

OJĘCIE

„

INTEGRACJA

”

•

Takie rozumienie integracji przez rządy części krajów

europejskich pozostaje w sprzeczności z jej
rzeczywistym znaczeniem.

•

Integracja oznacza bowiem (zwłaszcza w

społeczeństwach wieloetnicznych)

proces wzajemnego

przenikania i łączenia się w jedną złożoną, ale mniej lub

bardziej zharmonizowaną całość kultury

mniejszościowych grup etnicznych (lub jej elementów) z

kulturą grupy większościowej.

•

Podstawą koncepcji integracji jest dwustronność

procesów oddziaływania między grupą mniejszościową i

większościową, przy czym integrującą jest kultura grupy

większościowej, a integrowaną kultura grupy

mniejszościowej. Proces ten ma wymiar grupowy

I

NTEGRACJA

W

WYMIARZE

INDYWIDUALNYM

•

W wymiarze indywidualnym integracja stanowi etap
wstępny do asymilacji jednostki.

•

Proces integracji w wymiarze indywidualnym
przebiega między dwoma biegunami:

od monizmu

etnocentrycznego

(polegającego na pozostawaniu

w kręgu kultury własnej grupy), poprzez

pluralizm

kulturowy

(w którym zachowując kulturę własnej

grupy dana osoba przyswaja sobie cechy kulturowe
grupy większościowej), aż do

asymilacji

powodującej utratę cech kulturowych własnej grupy
na rzecz kultury grupy większościowej.

P

ŁASZCZYZNY

INTEGRACJI

•

W warunkach społeczeństw wieloetnicznych
pojawiła się także teoria uznająca nadrzędność
procesów integracji nad innymi procesami przemian
osobowości i w sferze kultury tych społeczeństw.
Zwolennikiem takiego ujęcia integracji był W. S.
Landecker

, który wyróżniał cztery jej płaszczyzny:

•

normatywną

, oznaczającą proces lub stan, w

którym wartości, normy i wzory zachowań grupy
mniejszościowej i większościowej zostały
zharmonizowane w jedną zgodną całość, zarówno
w skali osobowości (jednostki), jak i w makroskali
(grup);

P

ŁASZCZYZNY

INTEGRACJI

C

.

D

.

•

funkcjonalną

, oznaczającą stan i stopień, w jakim

członkowie grupy mniejszościowej zaangażowani

zostali w strukturę i organizację całego

społeczeństwa, tj. w zakresie zajmowania pozycji i

stanowisk adekwatnych do tych, jakie zajmują

członkowie grupy większościowej;

•

kulturalną

, odnoszącą się do stanu i stopnia

zharmonizowania kultury obu grup;

•

komunikacyjną

, polegającą na powszechnej

znajomości języka grupy większościowej i

rozpowszechnieniu języka grupy mniejszościowej

oraz uczestnictwie członków różnych grup w

organizowaniu i korzystaniu z masowych środków
przekazu kultury.

S

KUTKI

W

PRAKTYCE

•

Stosowanie tych koncepcji w polityce państw niesie ze

sobą efekty zarówno pozytywne, jak i negatywne.

•

pluralizm

kulturowy w wymiarze grupowym, opierający

się na zasadzie równości grupowej i stosujący w polityce
zatrudnienia quota

grupowe, charakteryzuje się

preferowaniem dwujęzyczności, tj. nauczaniem języka

społeczeństwa większościowego przy jednoczesnym

zachowaniu języka macierzystego.

•

Korzyścią takiej polityki jest zachowanie tożsamości

etnicznej poszczególnych grup i ich wewnętrznej

spoistości.

•

Do

skutków niekorzystnych zaliczyć należy wzmocnienie

podziałów etnicznych, sprzyjających tworzeniu

zamkniętych wewnętrznie grup społecznych, co w

warunkach ewentualnych napięć społecznych może

sprzyjać konfliktom narodowościowym.

•

Pluralizm kulturowy w wymiarze indywidualnym
oraz polityka integracji, opierające się na zasadzie
równości indywidualnej i unikające preferencji
etnicznych przy zatrudnianiu, przewidują nauczanie
w języku większości, dwujęzyczność zaś traktują
jako okres przejścia do tego języka.

•

Pozytywną stroną takiej polityki jest unifikacja
różnorodnych grup etnicznych, a także
preferowanie zasad wolności indywidualnej (w
krajach demokratycznych), negatywną natomiast -
zanik lub osłabienie tożsamości etnicznej
poszczególnych grup.

•

Z kolei procesy integracji mogą przebiegać od
izolacji danej grupy narodowościowej (getta
etnicznego), poprzez procesy akomodacji i
adaptacji, do grupy większościowej, aż do integracji
z grupą większościową.

•

Ostatnią fazą procesu integracji z grupą
większościową może stać się dezintegracja, czyli
zanik integrowanej grupy etnicznej, która zdolna
jest już do pełnej identyfikacji z grupą
większościową.

•

Oba procesy (izolacji i integracji) niosą określone
konsekwencje.

•

Przy izolacji mamy do czynienia z zachowaniem

tożsamości kulturowo - etnicznej danej grupy, ale

jednocześnie pojawić się może zjawisko

nacjonalizmu

, i

to z obu stron -

tj. grupy izolowanej i izolującej

(większościowej).

•

Zazwyczaj

grupa izolowana zajmuje pozycję obywateli

drugiej kategorii.

•

Odnosi

się to zarówno do samoizolacji danej grupy, jak i

celowych działań izolacyjnych podejmowanych przez

większość.

•

Drugi proces stwarza co prawda formalne

równouprawnienie wszystkich jednostek oraz grup, ale
w konsekwencji grozi jednostkom lub grupom
integrowanym wynarodowieniem.

P

OLITYKA

SEGREGACJI

•

We współczesnych stosunkach interetnicznych nie
występuje natomiast jako forma polityki
mniejszościowej państwa segregacja zakładająca
wyższość jednej z kultur (np. reprezentowanej
przez większość etniczną) nad innymi kulturami
(np. mniejszości).

•

segregacja ma na celu niedopuszczenie do
łączenia się z kulturą dominującą kultur
znajdujących się na niższym poziomie celowo
ukształtowanej hierarchii. W praktyce polityka
segregacji występowała w państwach głoszących
teorie rasistowskie (np. w III Rzeszy).

A

PARTHEID

•

Najbardziej znaną polityką segregacji był apartheid
(rozdzielenie) w Republice Południowej Afryki .

•

Taka forma polityki państwa spotkała się z
potępieniem społeczności międzynarodowej.
Rezolucją 3068 (XXVIII) z 30 listopada 1973 r.
Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych
przyjęło Międzynarodową Konwencję o Zwalczaniu
i Karaniu Zbrodni Apartheidu.

„N

OWA

ETNICZNOŚĆ

”

•

W praktyce, na szczeblu lokalnym mamy różne
formy oddzielania się grup etnicznych.
W latach sześćdziesiątych naszego stulecia
pojawiło się w działalności grup etnicznych nowe
zjawisko.

•

Polegało ono na wyraźnym wzroście aktywności
grup dotąd pasywnych. Zjawisko to, określane jako
nowa etniczność, odrodzenie etniczne lub
ożywienie etniczne, wystąpiło w tym samym czasie
w Stanach Zjednoczonych i w Europie Zachodniej.

•

W Stanach Zjednoczonych znalazło wyraz w

działalności ludności czarnoskórej, wśród której

wyraźnie wzrosła świadomość grupowa, poczucie

wartości własnej grupy i jej pochodzenia.

•

Symbolem

tych przewartościowań była zmiana

samookreślenia z Negro, mającego negatywne

znaczenie zarówno w odczuciu grupy murzyńskiej,

jak i białej większości, na black; wyrazem tego były

slogany w rodzaju "czarna siła", "czarne pantery"

czy też "czarny kolor jest piękny".

•

ruch ten akcentował odrębność swej grupy oraz

domagał się odpowiedniego dostępu do władzy i

dystrybucji dóbr.

A

FROCENTRYZM

•

w mniejszym stopniu podkreślano, iż ludność

czarnoskóra w Stanach Zjednoczonych to tacy sami

Amerykanie jak ludność biała. Wyrazem tych działań był

serial filmowy "Korzenie", wyraźnie akcentujący dumę z

afrykańskiego pochodzenia ,

•

Ruch ten w części przybrał formę afrocentryzmu,

negującego wszelkie wartości nie wywodzące się z

Czarnego Lądu. Sukcesy tego ruchu spowodowały

aktywizację innych grup: meksykańskiej, indiańskiej czy

wywodzących się z Europy, m.in. polskiej, włoskiej,
irlandzkiej.

•

W odradzaniu się tożsamości grupowej oraz dumy z

własnego pochodzenia można doszukiwać się źródeł

częściowej modyfikacji polityki władz amerykańskich i

wprowadzania, obok pluralizmu indywidualnego, także

elementów pluralizmu grupowego.

O

ŻYWIENIE

ETNICZNE

W

E

UROPIE

•

Ożywienie etniczne w Europie wystąpiło prawie
wyłącznie wśród mniejszości zamieszkałych na
własnym terytorium (w swoim kraju ojczystym) i
używających własnego, wyróżniającego je języka

•

Wysuwane żądania dotyczyły w zasadzie dwu
zasadniczych kwestii: wprowadzenia języka danej
mniejszości do szkół publicznych, mass mediów i
życia publicznego oraz uzyskania pewnej formy
autonomii pozwalającej na wyraźne
samookreślenie się grupy.

A

NALIZUJĄCY

TEN

PROCES

FIŃSKI

SOCJOLOG

E

RIK

A

LLARDT

WYRÓŻNIŁ

NASTĘPUJĄCE

CECHY

WSPÓLNE

OMAWIANEGO

OŻYWIENIA

ETNICZNEGO

:

•

pojawiło się ono w tym samym czasie (koniec lat

sześćdziesiątych);

•

w jego ramach doszło do odrodzenia poczucia odrębnej

świadomości etnicznej także wśród grup dawniej pasywnych

(m.in. u Lapończyków, Romów);

•

wzrastająca aktywność grup etnicznych uległa znacznej

profesjonalizacji i strukturalizacji, co przejawiało się w
powstawaniu nowych organizacji oraz partii politycznych, przy
jednoczesnym przejmowaniu ich kierownictwa przez osoby

legitymujące się wyższym wykształceniem, mające

ugruntowane poczucie wartości własnej grupy ;

•

większość tych ruchów etnicznych miała w owym czasie

oblicze wyraźnie lewicowe;

•

wydatnemu zwiększeniu uległa zdolność władz państwowych

do reagowania na żądania mniejszościowych grup etnicznych.

•

Gotowość władz państwowych do reagowania na
żądania mniejszościowych grup etnicznych i
uwzględnianie w polityce państwa interesów także
mniejszości stanowiły przejście od pierwszego etapu
stosunków między grupą dominującą a mniejszościową,
czyli okresu dyskryminacji, do etapu drugiego, jakim
była walka o uznanie.

•

Ta ewolucja wynikała zarówno z demokratyzacji
stosunków politycznych w danych państwach,
popularności idei integracji europejskiej, jak i wzrostu
świadomości społecznej członków grup
mniejszościowych, które dążyły do uczestniczenia w
procesach politycznych i społecznych z pozycji równego
- jedynie mniejszego, a nie gorszego i zacofanego.

•

Powyższe procesy nie wystąpiły w owym czasie w krajach

tzw. obozu socjalistycznego, w których ograniczano, mimo

oficjalnych deklaracji, możliwość kultywowania tożsamości

grup mniejszościowych.

•

Mogły one rozwijać swą działalność tylko w ramach ściśle

określonych przez państwo.

•

Ceną za możliwość kultywowania tożsamości własnej grupy

była rezygnacja przez te mniejszości z celów narodowych i

włączenie się w proces budowy społeczeństwa
socjalistycznego.

•

Ożywienie etniczne wśród mniejszości narodowych tego

regionu Europy wystąpiło dopiero po Jesieni Narodów w 1989
r.

•

W

niektórych przypadkach przejawiło się dążeniami

separatystycznymi, których celem było utworzenie własnego

państwa narodowego, niekiedy przybierało wynaturzoną,

nacjonalistyczną formę zwalczania innych grup etnicznych czy

też nawet czystek etnicznych

T

EORIA

MOBILIZACJI

ETNICZNEJ

W

ILLIAMA

R.

B

EERA

.

•

Zakreślił on trzy warunki jej pojawienia się w Europie:

•

wystąpienie po drugiej wojnie światowej zjawiska

osłabiania instytucji państwa, spowodowane
powstaniem wielkich organizacji ponadnarodowych
(NATO, EWG);

•

modernizacja terenów uprzednio zacofanych tzw. kolonii

wewnętrznych, zamieszkanych najczęściej przez

mniejszości, i ich integracja z centrum przemysłowym
kraju;

•

wzrost mobilności społeczno-politycznej elit

wywodzących się z grup mniejszościowych, które - jeśli

nie zostały wchłonięte przez elity grupy dominującej -

stawały się głównym inicjatorem wzrostu aktywności

mniejszości.

•

Do istotnych czynników mobilizacji etnicznej należałoby
zaliczyć również proces integracji europejskiej, zarówno
politycznej, jak i gospodarczej.

•

Ważnym elementem osłabiającym relację obywatel -
państwo jest powstanie instytucji paneuropejskich (m.in.
Parlamentu Europejskiego, Rady Europy, Europejskiego
Trybunału Sprawiedliwości i Europejskiego Trybunału
Praw Człowieka) oraz możliwość odwołania się do nich
w przypadku konfliktu między jednostką (obywatelem) a
państwem.

•

Określony wpływ miały także: upadek autorytetu
państwa jako gwaranta bezpieczeństwa, rozwój
systemów komunikacyjnych i procesy globalizacji.

C

ENTRUM

-

PERYFERIE

•

relacja między centrum a tzw. koloniami

wewnętrznymi została szeroko rozwinięta w
koncepcjach skandynawskiego socjologa i
politologa Steina Rokkana.

•

Wszelkie procesy państwowo- i narodotwórcze w

nowożytnej Europie zostały przez S. Rokkana, a

później Dereka Urwina, oparte na relacji centrum

— peryferie.

•

Analiza konkretnych zjawisk, prowadzona według

tej relacji, wymagała równoczesnego stosowania
dwojakiej perspektywy: geograficznej i

interakcyjnej. W obu przypadkach peryferie są

elementem przestrzeni podporządkowanym władzy
centrum.

•

W pierwszej perspektywie peryferie

są oddalone

geograficznie od centrum, ale znajdują się w
zasięgu jego oddziaływania jako ośrodka władzy.

•

Peryferie są zacofane ekonomicznie, natomiast ich
kultura wykazuje się marginalnością wobec kultury
centrum.

•

Brak im zunifikowanych i wyróżniających je
instytucji. Mają one mały wpływ na swe losy oraz
niewielkie możliwości obrony swej tożsamości.

•

W drugiej perspektywie centrum

jest zespołem

kluczowych decydentów interakcji, zaś peryferie
tylko zespołem jej uczestników o minimalnym
wpływie

•

Podstawowe cechy terytoriów peryferyjnych to:

•

• oddalenie od centrum;

•

• uzależnienie ekonomiczne, polityczne i kulturowe;

•

• dyferencjacja, tj. stopień zróżnicowania w
stosunku do centrum.

•

Za istotny katalizator procesu równouprawnienia
lub uniezależniania się peryferiów Rokkan i Urwin
uznali Wielką Rewolucję Francuską z jej hasłami
równości i suwerenności.

•

W dalszej kolejności wystąpiły: rewolucja
przemysłowa, dyfuzja zasad i struktur
demograficznych, upadek autorytetu państwa jako
gwaranta bezpieczeństwa, modyfikacje kapitalizmu
i uzyskiwanie przez niego ludzkiego wymiaru w
postaci welfare state,

rozwój systemów

komunikacyjnych i powstanie

światowej wioski.

•

Prowadziło to do przyjmowania przez peryferia
różnej strategii w walce o swoje prawa.

•

Jakkolwiek zgłaszane żądania sprowadzały się do
trzech głównych elementów: życia w swoim kraju,
mówienia swoim językiem i bycia niezależnym, to
jednakże podejmowane działania tworzyły dość
rozległą skalę.

•

Jej krańce wyznaczają; z jednej strony, dążenie do
nie

zależności od centrum, zaś z drugiej, pełna

integracja z centrum.

S

KALĘ

TYCH

DZIAŁAŃ

(

I

OCZEKIWANE

EFEKTY

)

MOŻNA

ZAKREŚLIĆ

NASTĘPUJĄCO

:



• separatyzm i irredentyzm (pełna niezależność lub

transfer terytorium peryferialnego do sąsiedniego

państwa);



• konfederalizm (autonomia regionalna z władzą

centralną wyłącznie do regulowania problemów

międzyregionalnych);



• federalizm (podział władzy między rząd centralny a
regiony peryferialne);



• autonomia regionalna (status autonomiczny dla

każdego regionu peryferialnego);



• regionalizm (ochrona kulturowych cech populacji
peryferii);



• protest peryferialny (zgłaszanie żądań peryferii w
jednostkach centralnego systemu politycznego);



• tworzenie tożsamości peryferialnej
(akcentowanie unikalnego charakteru danego
terytorium i populacji, dążenie do ochrony tego
charakteru i jego przejawów - istnienie prowincji
państwa bez odrębnej tożsamości kulturowej).



Jest rzeczą oczywistą, że konflikt między centrum a
peryferiami będzie silniejszy w sytuacji
zamieszkiwania na terytorium peryferialnym
mniejszości narodowych o wykształconej
tożsamości grupowej.



Do podstawowych tworzyw tożsamości grupowej
zaliczyć można następujące warunki i czynniki ją
wzmacniające:

•

posiadanie własnego terytorium stanowiącego dla
danej grupy jego kraj rodzinny (znaczenie militarne
i ekonomiczne tego tery

torium, jego wielkość,

odległość od centrum, koszty komunikacji między
centrum a peryferium, koszty rezygnacji przez
centrum z dominacji);

•

• kultura danej grupy (własna religia, język i inne

cechy ją wyróżniające, posiadanie instytucji

podtrzymujących odrębność grupową, np.

specjalnych praw, stowarzyszeń, systemu

oświatowego);

•

• ekonomia (posiadanie własnego systemu
ekonomicznego, jego sto

pień rozwoju i

uzależnienia od centrum, baza surowcowa).



Powyższe teorie wskazują wyraźnie na wzrost
znaczenia we współczesnym świecie problemów
mniejszościowych.



Cechą charakterystyczną tego procesu jest, z
jednej strony, dążenie grup mniejszościowych do
ich upodmiotowienia w polityce poszczególnych
państw, z drugiej zaś - gotowość wielu państw do
akceptowania, w różnym co prawda stopniu, tego
zjawiska.



Wykład II Mniejszości

narodowe i etniczne

–

zagadnienia

terminologiczne cz. 2.

W

SPÓŁCZEŚNIE

W

E

UROPIE

WYRÓŻNIĆ

MOŻNA

PIĘĆ

SYSTEMÓW

ZWIĄZANYCH

ZARÓWNO

Z

OCHRONĄ

PRAW

CZŁOWIEKA

,

JAK

I

MNIEJSZOŚCI

.

•

system ochrony praw człowieka funkcjonujący w
ramach ONZ;

•

system ochrony realizowany w ramach Rady
Europy;

•

ochrona praw człowieka wynikająca z porozumień
helsińskich (KBWE/OBWE);

•

ochrona wynikająca z innych porozumień
wielostronnych;

•

ochrona mniejszości wynikająca z układów
dwustronnych.



Istniejące uregulowania międzynarodowe
występują przy tym w dwu podstawowych formach:



jako wyraz woli państw sygnatariuszy (np.
deklaracje ONZ);



jako obowiązujące po ratyfikacji normy prawa
międzynarodowego (np. konwencje ONZ, Rady
Europy).

•

Na ukształtowanie się różnorodnych systemów

ochrony mniejszości wpływ miały przemiany

społeczno-polityczne we współczesnym świecie.

•

W

XIX wieku państwa mogły traktować własnych

obywateli według swojego uznania, chyba że

wiązały je zobowiązania traktatowe lub też groziła

im ingerencja potężniejszego sąsiada.

•

W

wieku XX szereg państw traktuje nadal sprawę

mniejszości jako ich wewnętrzny problem, ale

istniejąca powszechna wola przestrzegania praw

człowieka sprawiła, że w większości przypadków

dążą one do wykazania, iż na ich terytorium prawa

takie nie są naruszane.

G

ENEZA

MNIEJSZOŚCI

•

Samo pojęcie mniejszość narodowa znane było
od dawna, aczkolwiek początkowo oznaczało ono
przede wszystkim grupy, których głównym
kryterium wyróżniania była religia.

•

Ochronę mniejszości religijnych zapewniały m.in.
ustalenia pokoju westfalskiego z 1648 roku,
gwarantujące równouprawnienie wyznawcom religii
protestanckiej i katolickiej na terenie Niemiec, czy
też wcześniejsze układy tolerancyjne w Polsce
(ugoda sandomierska z 1570 r. i konfederacja
warszawska z 1573 r.)

•

Zwiększone zainteresowanie mniejszościami,
rozumianymi już raczej jako mniejszości narodowe,
dało się zauważyć po pierwszej wojnie światowej.

•

Powstałe w jej wyniku nowe państwa miały
charakter wielonarodowościowy.

•

Obawy

przed dyskryminacją mniejszości

narodowych spowodowały narzucenie przez
główne państwa Ententy, dodatkowych zobowiązań
dla tych nowych państw w zakresie ochrony i
przestrzegania praw mniejszościowych.



Wśród przyczyn powstawania
mniejszości narodowych wymienia się
najczęściej trzy:



historyczną,



polityczną,



socjologiczną.

•

Przyczyna historyczna

wiąże się bezpośrednio z

powstawaniem państw, które najczęściej
ukształtowały się na zasadzie terytorialno—
etnicznej.

•

Państwa te przechodziły różne etapy swego
rozwoju.

•

Często narody okazywały się trwalsze niż ich
państwa (np. Serbołużyczanie, Fryzowie, czy też w
pewnym okresie Polacy).

•

Podboje

terytorialne oraz średniowieczne migracje

kolonizacyjne spowodowały wykształcenie się
mniejszości narodowych.

P

RZYCZYNA

HISTORYCZNA

•

Przyczyna historyczna

wiąże się bezpośrednio z

powstawaniem państw, które najczęściej
ukształtowały się na zasadzie terytorialno—
etnicznej.

•

Państwa te przechodziły różne etapy swego
rozwoju.

•

Często narody okazywały się trwalsze niż ich
państwa (np. Serbołużyczanie, Fryzowie, czy też w
pewnym okresie Polacy).

•

Podboje terytorialne oraz średniowieczne migracje
kolonizacyjne spowodowały wykształcenie się
mniejszości narodowych.

P

RZYCZYNA

POLITYCZNA



Podstawową przyczynę polityczną stanowią
decyzje międzynarodowe podejmowane najczęściej
po zakończeniu konfliktów międzynarodowych.



W trakcie konferencji pokojowych oraz ustaleń
międzynarodowych wyznaczano granice różnych
państw lub kolonii, z pominięciem granic etniczno-
językowych (m.in. w traktacie wersalskim).



Częściowo problemy te zostały rozwiązane po
drugiej wojnie światowej, aczkolwiek pozostało
jeszcze szereg terytoriów spornych o wyraźnym
zróżnicowaniu etnicznym, jak np. Szlezwik, Górna
Adyga, Kosowo.



Czynnik polityczny widoczny jest współcześnie w
państwach powstałych na byłych terytoriach
kolonialnych, których granice wytyczane zgodnie z
interesem państw kolonizujących, nie uwzględniały
podziałów etnicznych.



W największym stopniu jest to widoczne w krajach
afrykańskich. Dążenie do oparcia granic państwowych o
granice etniczno-

plemienne doprowadziłoby do stanu

stałych walk w całej Afryce.



Stąd też, Organizacja Jedności Afrykańskiej, która
powstała w 1963 r., jako podstawową zasadę stosunków
wzajemnych przyjęła nienaruszalność granic,
pozostałych w spadku po okresie kolonialnym.

P

RZYCZYNA

SOCJOLOGICZNA

•

Przyczyna socjologiczna wynika, przede wszystkim, z

masowych migracji w końcu XIX i w XX wieku
spowodowanych procesami industrializacji i urbanizacji.

•

Masowe migracje przełomu XIX i XX wieku, mające

podłoże ekonomiczne, spowodowały powstanie w wielu

krajach skupisk ludności obcej etnicznie.

•

Kolejne

wędrówki ludów, o podłożu pozaekonomicznym,

miały miejsce w latach pierwszej i drugiej wojny

światowej.

•

Wtórną migrację ekonomiczną przyniósł okres po

drugiej wojnie światowej.

•

Decydującą przyczyną był szybki rozwój części krajów

Europy Zachodniej oraz powiększające się różnice w

poziomie życia i rozwoju cywilizacyjnego

poszczególnych regionów Europy.

F

ORMY

MIGRACJI

•

Wśród form migracji, czyli przemieszczania się
danej osoby z dotychczasowego jej miejsca pobytu,
możemy wyróżnić:

• emigrację, czyli opuszczenie dotychczasowego

miejsca pobytu;

• imigrację, czyli napływ do danego kraju migrantów;
• reemigrację, czyli powrót emigrantów do ich kraju

ojczystego, względnie kraju będącego miejscem ich
poprzedniego zamieszkania;

F

ORMY

MIGRACJI

C

.

D

.

•

repatriację, czyli zorganizowany przez dane państwo

powrót jego obywateli (jeńców, osób internowanych,

przesiedlonych, uchodźców) z obcego terytorium (np. po

zakończeniu konfliktu zbrojnego);

•

przesiedlenie (transfer), czyli przemieszczenie przez

dane państwo w ramach jego granic lub też poza

granice grup ludności -w tym przypadku przesiedlenie

poza granice kraju może wynikać z ustaleń

międzynarodowych;

•

deportację, czyli przymusowe przemieszczenie danej
osoby czy

:

grupy osób, najczęściej w wyniku wyroku

sądowego albo decyzji administracyjnej, na peryferia

danego państwa lub poza jego granice (w odróżnieniu

ód przesiedlenia przymusowego, które obejmuje całe

grupy ludności, deportacja ma często charakter
indywidualny).

D

O

PRZYCZYN

MIGRACJI

ZALICZYĆ

MOŻNA

NASTĘPUJĄCE

•

ekonomiczne, spowodowane poszukiwaniem lepszych

warunków życia i pracy;

•

polityczne,

spowodowane prześladowaniem lub zagrożeniem

prześladowania z powodu działalności politycznej;

•

narodowościowe, spowodowane poczuciem zagrożenia ze

strony innej grupy etnicznej albo prześladowaniem z powodu

przynależności do jakiejś grupy etnicznej;

•

religijne,

spowodowane działaniem j.w.;

•

ekologiczne,

spowodowane zagrożeniem ekologicznym

(suszą i innymi klęskami żywiołowymi oraz działalnością

człowieka, np. awaria elektrowni atomowej w Czernobylu);

•

inne przyczyny

stanowiące częstokroć związki

przyczynowo

— skutkowe w/w przyczyn (np. migracje z

powodu prześladowań religijno-narodowościowych).

W

ZALEŻNOŚCI

OD

CZASU

TRWANIA

MIGRACJI

MOŻEMY

WYRÓŻNIĆ

MIGRACJĘ

:

•

wahadłową polegającą na systematycznym

przemieszczaniu się osoby migrującej między terytorium

zamieszkania a terytorium, na które przybywa, np.

występujące na pograniczu państw zjawisko

codziennego przekraczania granicy związane z

zatrudnieniem w sąsiednim państwie;

•

sezonową mającą charakter krótkotrwały i związaną

najczęściej z wykonywaniem prac sezonowych w

rolnictwie (rzadziej w przemyśle);

•

czasową występującą wtedy, gdy dana osoba wyjeżdża
ze swej ojczyzny z zamiarem powrotu do niej po ustaniu

przyczyn, dla których zdecydowała się na wyjazd, np. po

dorobieniu się na obczyźnie, zmianie ustroju w kraju
ojczystym;

•

stałą podejmowaną z zamiarem pozostania na

obczyźnie na stałe lub przez bliżej nieokreślony czas.

K

RYTERIUM

WARUNKI

MIGRACJI

•

dobrowolną wynikającą z samodzielnej decyzji
osoby migrującej;

•

przymusową, przy której mamy do czynienia z
decyzją administracyjną władz państwowych (np.
przymusowe przesiedlenie ludności polskiej przez
okupanta w czasie II wojny-

światowej), wyrokiem

sądowym (banicja lub deportacja), względnie z
przymusem sytuacyjnym.

•

Przymus migracji może również wynikać z ustaleń

międzynarodowych (przymusowe przesiedlenie ludności

niemieckiej z Polski, Węgier i Czechosłowacji w wykonaniu
decyzji Konferencji Poczdamskiej).

•

Specyficznym jest przymus sytuacyjny, przy którym nie mamy
w zasadzie do czynienia z przymusem administracyjnym czy

też sądowym, zaś sama migracja wynika pozornie z woli

osoby wyjeżdżającej.

•

Jednakże przy przymusie sytuacyjnym, przybierającym często

postać zagrożenia życia, zdrowia, majątku czy wolności,
stosowanym w wielu przypadkach przy aprobacie lub nawet

czynnym poparciu instytucji państwowych, pierwszoplanową

rolę spełnia stwarzane zagrożenie, a jego konsekwencją jest

podjęcie decyzji o emigracji.

•

Ze stanem przymusu sytuacyjnego mamy do czynienia

najczęściej w warunkach wojny domowej, przy konfliktach

rasowych, narodowościowych lub religijnych.

P

RZYMUS

MIGRACJI

,

PSYCHOZA

MIGRACJI

•

W związku z tym pojawia nam się określenie: przymus
migracji,

który może wystąpić jako przymus subiektywny albo

obiektywny.

•

Pod

pojęciem subiektywnego przymusu migracji rozumieć

można wewnętrzne przekonanie osoby emigrującej, że

zaspokojenie jej aspiracji możliwe jest tylko poza krajem

ojczystym, lub też jej wewnętrzne poczucie zagrożenia z

przyczyn politycznych, narodowościowych, rasowych,

religijnych czy nawet ekonomicznych, łączące się z

przekonaniem, że uniknięcie tego zagrożenia jest możliwe

tylko poprzez emigrację.

•

Obiektywnym przymusem migracji

będzie natomiast

istniejący administracyjny, sądowy lub sytuacyjny przymus
emigracji danej osoby z w/w przyczyn.

•

Przy omawianiu obu rodzajów przymusu migracji należy mieć

na względzie także psychozę emigracji, która powstaje w

określonych warunkach i sprzyja rozszerzaniu się kręgu osób

opuszczających dotychczasowe miejsce ich pobytu.



Stosując kryterium kierunku

migracji

możemy wyróżnić:



• migrację wewnętrzną

odbywaną w ramach danego
państwa;



• migrację zewnętrzną

odbywającą się z przekroczeniem
granic danego państwa.



W ramach migracji zewnętrznej
wyróżniamy:



• migrację kontynentalną
odbywającą się w ramach danego
kontynentu;



• migrację zamorską odnoszącą się
do przemieszczeń międzykon-
tynentalnych.



Jedną z głównych przyczyn
współczesnych migracji, obok
konfliktów zbrojnych, jest
nierównomierny rozwój gospodarczy
poszczególnych regionów. Powoduje
to przemieszczanie się ludności z
regionów słabo rozwiniętych do
regionów (krajów) o wysokim stopniu
rozwoju i stopie życia.

W

ZWIĄZKU

Z

TYM

MOŻNA

WYRÓŻNIĆ

NASTĘPUJĄCE

FORMY

MIGRACJI

EKONOMICZNEJ

:

• migrację kwalifikowaną obejmującą wysoko

kwalifikowanych pracowników (tzw. drenaż mózgów),

realizowaną najczęściej przez państwo docelowe w

formie importu specjalistów - występuje zarówno z

terenów o niższym poziomie rozwoju ekonomicznego,

jak i z terenów o poziomie porównywalnym, a nawet

wyższym;

• migrację zarobkową obejmującą przemieszczanie się

siły roboczej z terenów mających jej nadwyżkę lub też z

terenów o niższym poziomie rozwoju ekonomicznego -

może być także prowadzona w formie importu siły
roboczej, realizowanego w wyniku

umów bilateralnych.



Wyróżnia się też czasami jako formę migracji
zarobkowej

migrację z biedy występującą z terenów

zacofanych ekonomicznie i zazwyczaj zwalczaną przez

państwa docelowe.

•

Analizując przyczyny i przebieg migracji należy
uwzględniać także dwie grupy czynników:

•

• czynniki wypychające z kraju dotychczasowego
pobytu (prze

śladowania, realność istniejącego

zagrożenia, brak perspektyw, trudna sytuacja
ekonomiczna, wyobcowanie ze społeczeństwa,
wojna domowa i inne);

•

• czynniki przyciągające do kraju docelowego
(atrakcyjność tego kraju, dobra koniunktura
gospodarcza, wysoki poziom życia, zorganizowany
import siły roboczej, demokratyczność ustroju i
stosunków panujących w kraju docelowym i inne).



Wzajemne relacje między czynnikami
przyciągającymi i wypychającymi szerzej
przedstawił w trakcie Światowej Konferencji
Ludnościowej w 1961 roku w teorii pull-
push Donald Boque.

Problemy

definicyjne

•

Współcześnie brak jest legalnej, tj. powszechnie
uznawanej definicji mniejszości narodowych - mimo że
istnieje dość zbliżony pogląd co do zakresu cech
charakteryzujących tę grupę społeczną.

•

Szczególnie dużo miejsca poświęcano problemom
definicyjnym mniejszości narodowych w nauce
niemieckiej.

•

W stosowanych definicjach wyróżnić można dwa
stanowiska. Jedno z nich definiuje mniejszość narodową
poprzez umiejscowienie jej wobec większości etnicznej,

•

drugie, mające charakter rozszerzający, dąży, oprócz
takiego umiejscowienia mniejszości, do jej bliższej
charakterystyki.

•

W literaturze polskiej posługiwano się definicją
autorstwa Józefa Byczkowskiego, który stwierdzał:

Terminem „mniejszości narodowe" określać

będziemy wszystkie grupy etniczne i
narodowościowe i odłamy narodowe nie
posiadające na obszarze omawianego państwa
własnej państwowości, a charakteryzujące się
rozwiniętym poczuciem odrębności etniczno-
grupowej i dążące do jej zachowania, co znajduje
swój wyraz w pielęgnowaniu języka, tradycji,
wierzeń oraz w różnych formach czynnego
podkreślania i demonstrowania tej odrębności.

•

Opartą na kryterium relacji większość - mniejszość
definicję proponował Krzysztof Kwaśniewski, który
określał obie kategorie poprzez możliwość realizacji ich
celów uznając, iż:

•

Mniejszość stanowi zatem kategoria lub podgrupa danej
całości (grupy) społecznej, wyodrębnionej na podstawie
wyraźnego kryterium (często terytorialnego), która ze
względu na swoją liczebność nie może wytyczać celów i
środków działania owej całości w sposób głównie przez
siebie uznawany za najsłuszniejszy. Natomiast
większość to taka kategoria lub podgrupa całości, która
ze względu na swą liczebność może wytyczać i
realizować cele oraz przyjmować środki działania
uznawane przez nią za najsłuszniejsze.

•

Powyższe definicje posługiwały się pojęciem
mniejszość narodowa.

•

Jednakże w latach sześćdziesiątych dużą
popularność w literaturze naukowej i działalności
politycznej zaczęło zdobywać nowe określenie:
grupa etniczna (narodowościowa).

•

Pojęcie to znane było już w niemieckiej literaturze
naukowej okresu międzywojennego jako Volks-
gruppe.

Odpowiednikami tego pojęcia w języku

angielskim stała się ethnic group,

•

Po wojnie przeważał pogląd, że o charakterze
danej grupy decyduje jej samokategoryzacja. E.
Allardt

, który wyróżnił w swej teorii cztery kryteria

etniczności:

•

1.

samokategoryzacja;

•

2.

odrębność pochodzenia;

•

3.

swoiste cechy kulturowe (język, religia,

tradycje, itd.);

•

4.

posiadanie własnej organizacji społecznej.

•

Pojęcie grupa etniczna.

•

Za Ewą Nowicką można ją określić jako grupę:

•

(...) której członkowie uważają siebie za odrębnych i za
takich

uważani są przez innych.

•

Odrębność ta dotyczy:

•

a) kultury -

języka, religii, obyczajów;

:

•

b) genealogii historycznej postrzeganej w kategoriach

wspólnoty dziejów lub wspólnoty biologiczno-rasowej;

‘

•

c

) czasami cech osobowości;

•

d) zajmowanego mniej -

w przypadku ludów

nomadycznych, lub bardziej -

w przypadkach ludów

osiadłych - określonego terytorium.

M

NIEJSZOŚĆ

ETNICZNA

•

Tym samym definicja ta odnosić się może zarówno
do narodów już w pełni ukształtowanych, do grup
aspirujących, do statusu narodowego (narodów in
statu nascendi). czy

nawet do społeczności

plemiennych.

•

W odniesieniu do stosunków mniejszościowych z
definicji tej wynika kolejne pojęcie: mniejszość
etniczna

tworzona przez grupę etniczną, którą z

mającą pozycję dominującą inną grupą etniczną
łączą stosunki podporządkowania w zakresie
statusu prawnopolitycznego lub ekonomicznego

•

W przytoczonych definicjach wyróżnić można

elementy wspólne charakteryzujące nam

definiowaną grupę.

•

Tymi elementami wspólnymi będą:

•

istnienie pewnej grupy społecznej, mającej odrębne

pochodzenie etniczne w stosunku do większości

zamieszkałej w danym państwie ludności,

•

wykazywanie się przez nią odrębnymi cechami

odróżniającymi ją w sposób wyraźny lub

dorozumiany od reszty społeczeństwa,

•

pozostawanie w wyraźnej mniejszości, nietworzenie

na terenie swego zamieszkania własnej

państwowości.

•

W odniesieniu do cech wyróżniających mniejszości

narodowe najczęściej podkreśla się: kulturę, tradycje,

język oraz religię.

•

Cechy te mogą być kultywowane w sposób celowy, tzn.

zmierzający do podkreślenia odrębności grupy, lub też

jako forma życia danej grupy, tzn. kultywowane tradycje,

obyczaje, język lecz nie są traktowane jako

demonstracja odrębności grupy, mimo że w sposób

dorozumiany o takiej odrębności świadczą.

•

Istotną współcześnie cechą grupy jest jej
samokategoryzacja

, tzn. uznawanie się za grupę

odrębną od reszty ludności w państwie i tym samym

świadome dążenie do uzyskania lub respektowania

przez większość etniczną (państwo) praw

mniejszościowych.

•

Mając powyższe na względzie, można pod
pojęciem mniejszości narodowej rozumieć:

•

każdą grupę etniczną, pozostającą w wyraźnej
mniejszości w stosunku do reszty ludności w
państwie, nie tworzącą na terenie swego
zamieszkiwania własnej państwowości,
charakteryzującą się dążeniem do kultywowania
swojej kultury, tradycji, języka bądź religii jako
podstawowych cech decydujących o odrębności
etnicznej i odróżniających jej członków w sposób
wyraźny lub dorozumiany od pozostałej ludności w
tym państwie.

Klasyfikacja

D

OBROWOLNOŚĆ

-

PRZYMUS

•

Klasyfikację mniejszości przeprowadzić można przy użyciu wielu

kryteriów. Jednym z nich staje się kryterium wyboru czy raczej

dobrowolności przynależenia do danej grupy. Stosując to

kryterium możemy, za Krzysztofem Kwaśniewskim, wyróżnić

następujące typy mniejszości (według relacji: dobrowolność -
przymus):

•

• mniejszości wyróżniane ze względu na poglądy ich członków w

związku z rozumieniem celów dążeń danej całości społecznej,

zwłaszcza w dziedzinie politycznej lub gospodarczej - przynależność

do takiej mniejszości jest całkowicie dobrowolna i zależy od

swobodnej decyzji każdego z członków danej grupy (np.

przynależność do organizacji politycznych lub społecznych);

•

• mniejszości wyróżnione ze względu na poglądy lub całe ideologie

odziedziczone po przodkach, ale wymagające zaakceptowania także

przez samych członków tej mniejszości (np. mniejszości religijne, do

których przynależność jest już zazwyczaj mniej dobrowolna i wynika

ona z wychowania w określonym kręgu kultowym - mimo możliwości
zmiany religii nie jest to zjawisko powszechne);

•

mniejszości wyróżniające się odrębną od większości

kulturą, a zwłaszcza językiem i mające ugruntowaną

świadomość tej odrębności (mniejszości narodowe lub

językowe);

•

• mniejszości, których kryterium wyróżniania stanowią

cechy fizyczne ich członków, społecznie uznawane za

ważne i różnicujące (mniejszości rasowe, do których

przynależność jest najbardziej przymusowa i trwała, co

wynika z niemożności pozbycia się cech świadczących

o związkach z taką grupą.

•

Uznanie

w danym społeczeństwie jakichś cech

fizycznych za różnicujące rasowo oznacza, że

posiadający je ludzie zostają zaliczeni do mniejszości

rasowej także wtedy, gdy pod żadnym względem nie

czują się odrębni i wręcz nimi nie chcą być).

K

RYTERIUM

RODZAJU

MNIEJSZOŚCI

•

narodowe,

charakteryzujące się odrębnym pochodzeniem

etnicznym, językiem, kulturą i formami jej kultywowania;

•

rasowe,

charakteryzujące się posiadaniem cech fizycznych

stanowiących, zdaniem ogółu społeczeństwa, istotne cechy

wyróżniające; ,

•

religijne,

wyodrębnione od większości społeczeństwa

wyznawaną

religią;

•

językowe, tworzone przez osoby należące do danego

narodu, lecz używające innego niż jego większość języka (np.

Szwajcarzy używający języka retroromańskiego czy też
francuskiego; Kanadyjczycy

frankojęzyczni);

•

społeczne, do których zalicza się osoby mające odmienną

sytuację w społeczeństwie (np. inwalidzi, chorzy na AIDS czy

na hemofilię, osoby odbywające karę pozbawienia wolności);

•

• inne (np. polityczne, do których zalicza się opozycję

pozaparlamentarną).

M

NIEJSZOŚCI

JĘZYKOWE

•

Interesującą grupę stanowią mniejszości językowe powstałe przede
wszystkim w wyniku procesu historycznego.

•

W jego wyniku np. naród szwajcarski tworzony jest przez 4 grupy
językowe: większościową grupę niemieckojęzyczną (75%
społeczeństwa szwajcarskiego), frankojęzyczną (20%),
włoskojęzyczną (4%) i retroromańską (1%).

•

W dwujęzycznym narodzie belgijskim większość stanowią używający
języka flamandzkiego (ok. 66%), zaś mniejszość języka francuskiego
(ok. 34%).

•

Nowym zjawiskiem są dążenia grup, stanowiących we własnym
narodzie mniejszości językowe, do tworzenia struktur
ponadnarodowych z mniejszościami tego samego języka;

•

w kwietniu 1971 r. miała miejsce w Genewie pierwsza konferencja
mniejszości etnicznych języka francuskiego (Conferences des
rninorites

etniąue de langue frangaise), w której wzięli udział

delegaci ruchów autonomicznych ludności francuskojęzycznej z
Belgii, Szwajcarii, Włoch i Kanady.

K

RYTERIUM

STATUSU

PRAWNEGO

•

• mniejszości de facto, których status nie jest
określony jednoznacznie, zaś fakt istnienia danej
mniejszości może być nawet negowany przez
państwo stosujące własną kategoryzację grup
etnicznych; państwo może zwalczać daną
mniejszość lub, w ramach ogólnych praw
obywatelskich tolerować jej działalność.

•

W najlepszym przypadku mniejszości narodowe
mogą, w ramach przepisów prawa, prowadzić swą
działalność uzyskując w poszczególnych
przypadkach subwencje finansowe ze strony
państwa;

•

mniejszości de iure, których status określony jest
w drodze ustawodawstwa wewnętrznego państwa
lub też wynika z ustaleń międzynarodowych.

•

W ich wyniku uzyskują mniejszości narodowe (lub
dana mniejszość) określone prawa i obowiązki,
czego najpełniejszym wyrazem jest uzyskanie
samorządu terytorialnego, autonomii terytorialno-
narodowościowej lub autonomii personalnej.



Nowym zjawiskiem, które w powojennej Europie
może mieć wpływ na status mniejszości
narodowych, jest, w związku z tendencjami
integracyjnymi, powstawanie

euroregionów, które

w części mogą obejmować zamieszkałą w różnych
państwach mniejszość narodową.



Wpływ na status mniejszości narodowych ma
posiadane przez nie obywatelstwo. Na podstawie
tego kryterium wyróżniamy:



• mniejszości posiadające obywatelstwo państwa
ich zamieszkania;



• mniejszości nie posiadające obywatelstwa kraju
ich osiedlenia i przebywające w danym kraju na
statusie cudzoziemców.

•

Zbliżony charakter ma klasyfikacja oparta o
kryterium czasu pobytu

mniejszości w danym

kraju, na podstawie którego wyróżniamy:

•

• mniejszości historyczne, tj. grupy etniczne
osiadłe od dawna w danym państwie i legitymujące
się obywatelstwem tegoż kraju;

•

• mniejszości napływowe powstałe w wyniku
niedawnej emigra

cji, głównie o charakterze

zarobkowym, przebywające w danym kraju na
statusie cudzoziemców i określane współcześnie
pojęciem nowych mniejszości.

•

W niemieckiej literaturze wyróżnia się także dwa

typy mniejszości narodowych w oparciu o kryterium
ich bytu narodowego:

•

• Eigengruppe (grupa samoistna) tworzona przez
mniejszo

ści nie będące odłamem innego narodu, a

zamieszkałe w swoim kraju rodzinnym, poddanym

obcemu władztwu państwowemu (np. Fryzowie,

Serbołużyczanie, Katalończycy, Baskowie);

•

• Aussengruppe (grupa o wsparciu

zewnętrznym) stanowiąca odłam jakiegoś narodu,

a zamieszkała w swoim kraju rodzinnym na
pograniczu z narodem macierzystym (np. Polacy na

Zaolziu) lub poza nim, tj. na wychodźstwie (np.
Polacy we Francji).

•

Dosłowne przetłumaczenie obu powyższych pojęć

jest dość trudne, aczkolwiek można, zgodnie z

przyjętym wcześniej nazewnictwem, typ pierwszy
(Eigengruppe

) określić mianem grupy

autotelicznej,

zaś typ drugi (Aussengruppe)

mianem grupy heterotelicznej.

•

W literaturze polskiej można czasami spotkać

zbliżony podział na:

•

• grupę narodowościową, która w powyższym
podziale odpowiada Eigengruppe;

•

• grupę narodową stanowiącą odłam jakiegoś

narodu i odpowiadającą w powyższym podziale
Aussengruppe.

M

IEJSCE

ZAMIESZKANIA

•

• autochtoniczne, tj. mniejszości zamieszkałe w
swoim kraju rodzinnym, poddanym obcemu

władztwu państwowemu;

•

• wychodźcze zamieszkałe poza swoim krajem

rodzinnym i powstałe w wyniku migracji
dobrowolnej lub przymusowej.

•

Zwrócić należy przy tej klasyfikacji uwagę, że

opuszczenie przez część członków mniejszości
autotelicznej ich kraju rodzinnego i zamieszkanie

na wychodźstwie powoduje zaliczenie ich do grupy

heterotelicznej, gdyż jako członkowie emigracji

stanowić będą odłam swej grupy etnicznej

zamieszkałej w ich kraju rodzinnym.

H

ERMETYCZNOŚĆ

GRUPY

•

• mniejszości tworzące getto;

•

• mniejszości tworzące zwarte skupiska;

•

• mniejszości żyjące w rozproszeniu.

•

Współcześnie niewiele mniejszości tworzy getto
będące skupiskiem o dużej hermetyczności i
niewielkim kontakcie ze społeczeństwem
większościowym. W tej formie żyły mniejszości
wychodźcze w pierwszych latach ich pobytu na
obczyźnie.

•

Lata pobytu na obczyźnie sprzyjały procesom
akulturacji i asymilacji.

•

W

ich wyniku ulegała rozluźnieniu hermetyczność

grupy, która zachowując jeszcze zwarty charakter,

w coraz większym stopniu integrowała się ze

społeczeństwem większościowym.

•

Procesy te w końcowej fazie powodowały
rozproszenie grupy, przy czym to rozproszenie

mogło mieć charakter terytorialny (wynikający z

wtórnych migracji w poszukiwaniu pracy, lepszych

warunków życia, itp.), bądź też personalny

(wynikający z procesów asymilacji i „wypadania" z

danej grupy etnicznej części jego członków).

•

Przedstawione wyżej problemy definicyjne i
typologia mniejszości narodowych wskazują na
złożoność tego zjawiska etnicznego.

•

Przyjąć należy, że współcześnie nie jest możliwym
wypracowanie jednolitego aparatu pojęciowego, jak
również nie jest możliwe jednoznaczne
umiejscowienie mniejszości w strukturach
społeczeństwa większościowego, które nie zawsze
jest zainteresowane istnieniem na terytorium ich
władztwa państwowego obcych etnicznie grup.