Erich Fromm- Mieć czy być?

Erich Fromm był niemieckim filozofem, socjologiem, psychologiem i psychoanalitykiem. Urodził się 23.03.1900 roku we Frankfurcie nad Menem, a zmarł 18.03.1980 r. Wychował się w religijnej rodzinie żydowskiej. Studiował na wydziale filozofii uniwersytetu frankfurckiego, a także w Monachium, w Heidelbergu, gdzie w 1922 r. otrzymał tytuł doktora nauk filozoficznych. Pierwsza książka, która przyniosła międzynarodową sławę E. Frommowi to „Ucieczka od wolności”, która powstała w 1941 roku. Inne ważniejsze dzieła Fromma to "Niech się stanie człowiek" (1947), "Psychoanaliza a religia" (1950), "Zdrowe społeczeństwo" (1955), "O sztuce miłości" (1956), później pojawiły się dwie książki, które zyskały wielki rozgłos "Rewolucja nadziei" (1968), oraz "Mieć czy być?" (1976).

(Ciekawostka: Jest wymieniony w piosence zespołu Myslovitz Mieć czy być, w wersie: mieć czy być/czy Erich Fromm wiedział jak żyć? Nawiązania też w piosence Kultu i Kazika na żywo)

Ericha Fromm w książce „Mieć czy być?” krytykuje współczesny świat. Podkreśla, że człowiek dąży do posiadania jedynie rzeczy materialny, całkowicie zaniedbując swoje potrzeby duchowe. Autor dotyka tu prawie każdego aspektu życia, moralnego, materialnego, emocjonalnego.

Swoje rozważania Erich Fromm, rozpoczyna od zdefiniowania cywilizacji. Według autora cywilizacja rozpoczęła się w trakcie przejmowania kontroli przez rasę ludzką nad przyrodą. Kontrola ta jednak była ograniczona aż do epoki przemysłowej. To właśnie wtedy( gdy rozpoczęła się epoka przemysłowa) doszło do zastąpienia energii zwierząt i energii ludzkiej na energie mechaniczną oraz zastąpienia ludzkiego umysłu komputerem. Wszystko to prowadziło do przeświadczenia, że wiedza i nieograniczona produkcja prowadzi nas do nieograniczonej konsumpcji.

Erich Fromm przedstawia dwa rodzaje państwa: Państwo Boże i Państwo Postępu. Drugie miało zastąpić pierwsze. Czyli potrzeby duchowe miały zastąpić zaspokojenie potrzeb posiadania, ludzie w państwie postępu dążą do posiadania coraz większej ilości rzeczy. Społeczeństwo przemysłowe charakteryzuje się cechami takimi jak egoizm, egotyzm i chciwość. W społeczeństwie, w którym takich cech brakuje obecnie uważane jest za prymitywne a ich przedstawiciele za dziecinnych. Społeczeństwo przemysłowe, nie zwraca uwagi na to, że zasoby natury są ograniczone, wykorzystując ją ( brutalnie?). Cenioną sobie tylko wytwory produkcji przemysłowej. Ludzie przyzwyczajeni są do wygody i luksusu, przestaje im przeszkadzać fakt kontroli życia przez system. Ludzie nie lubią już z niczego rezygnować, nawet jeśli miało przynieść to lepszy skutek.

Autor poddaje analizie dwa rodzaje modus(modi): modus bycia i modus posiadania.

Modus posiadania

Zorientowany jest na posiadanie i gromadzenie coraz to nowych rzeczy. Możliwość nabywania, posiadania i osiągania zysku to święte i niezbywalne prawa jednostki w społeczeństwie industrialnym(przemysłowym). Obecnie ludzie po przez nabywanie i poszerzanie swojego majątku spełniają swoje namiętności. W dzisiejszych czasach wartością jest konsumpcja, kupujemy rzeczy by zaraz je wyrzucić i kupić nowe. Szybko się nudzimy, więc musimy kupić nowe rzeczy z modniejszym wzorem. Fromm twierdzi że hasło dzisiejszego społeczeństwa może brzmieć „ Nowe jest piękne”, a jako przykład podaje kupowanie nowego samochodu. Człowiek kupuje nowy samochód nie dla tego, że stary się zepsuł, ale dla tego że nowy jest ładniejszy, a starym już się znudził. ( Zmiana stosunku człowiek do choroby, przychodzi do lekarza i mówi mam depresje). W owym modus liczy się tylko nabywanie własności i nieograniczone prawo do zatrzymania tego, co zdobyłem. Modus posiadania nie wymaga żadnego dalszego wysiłku ze strony posiadacza nakierowanego na utrzymanie własności lub uczynienie twórczego użytku z niej. Posiadanie własności lepiej niż cokolwiek innego zaspokaja łaknienie nieśmiertelności i stąd wywodzi się właśnie siła nastawienia na posiadanie.

Fromm wspomina również o takim zjawisku jak inkorporacja, czyli wcielanie lub przyswajanie rzeczy, np. jedzenie lub picie jest archaiczną formą ich zawłaszczania. W pewnym okresie swego rozwoju niemowlę usiłuje wkładać do ust rzeczy, których pragnie. Jest to niemowlęca forma przywłaszczania rzeczy na etapie, na którym jego rozwój nie pozwala na zawłaszczenie rzeczy w inny sposób. Fromm podaje również jako przykład inkorporacji zjawisko kanibalizmu( zjadając drugiego człowieka wchodzimy w posiadanie jego siły).

Modus bycia:

Modus bycia wymaga rezygnacji z egoizmu i egocentryzmu. Bycie wymaga pustki i ubóstwa. Fromm w swojej książce „ Mieć czy być” by wytłumaczyć Modus bycia posłużył się takim przykładem: „Modus bycia można najpewniej opisać symbolem, który podsunął mi Max Hunziger - niebieskie szkło wydaje się niebieskie, kiedy obserwujemy je pod światło, gdyż absorbuje wszystkie kolory prócz niebieskiego. Czyli nazywamy szkło "niebieskim" dokładnie dlatego, że nie zatrzymuje częstotliwości światła, które odpowiadają wrażeniu niebieskiego koloru. Nazwa pochodzi więc nie od tego, co stanowi jego własność, lecz przeciwnie - od tego, co nie zostaje zatrzymane, ale wyemitowane.” .Aby być musimy przeciwstawić się sfałszowanemu obrazowi świata. Dlatego też każdy wysiłek powiększenia obszaru bycia pogłębia jednocześnie wgląd w rzeczywistość własnego oraz otaczającego nas świata.

Człowiek mimo obecnej dominacji modus posiadania, w głębi chce rozwijać modus bycia. Jednak egoizm i lenistwo spycha go jedynie do zaspokojenia potrzeb posiadania. Fromm twierdzi, że jedynie cierpienie i wojny mogą zmusić ludzi do poświęcenia się, natomiast czas pokoju promuje jedynie egoizm. Jednak podkreśla, że obecnie można znaleźć również jednostki zdolne do poświęceń np. wśród pielęgniarek, lekarzy czy zakonnic.

Fromm uważa, że konsumpcja uwalnia od niepokoju. Nabyte przedmioty zaspokajają nasze pragnienia lecz bardzo szybko tracą na wartość, dlatego człowiek musi nabywać kolejne przedmioty w celu zaspokojenia. Obecny konsument uważa że jest tym co posiada.

Eric Fromm wskazuje na przejaw konsumpcjonizmu w najprostszych( najpopularniejszych) sferach naszego życia takich jak nauka, pamięć miłość, wiara, autorytet, czytanie, rozmowa.

Przejaw konsumpcji w życiu:

Nauka:

W tej strefie życia autor podaje, sposób zdobywania wiedzy przez studentów. Obecnie studenci nie robią notatek oraz nie przychodzą na zajęcia dla samego posiadania tej wiedzy i wykorzystania jej w swoim życiu lub do zmiany postrzegania swojego życia. Rozumieją co się do nich mówi jednak, wiedze z wykładu , wykorzystują tylko do tego by zdać egzamin. W taki sposób urzeczywistniają cel jakim jest właśnie zdanie egzaminu. Kieruje nimi modus posiadania.

Studenci, którymi kieruje modus bycia, całkowicie inaczej wykorzystują wiedze zdobytą na wykładzie. W ich umysłach budzą się nowe pytania, nowe pomysły, otwierają się nowe horyzonty. Udział w wykładzie staje się w ten sposób aktem pełnym życia. Wiedza przyswajana w ten sposób porusza i przemienia - po wykładzie każdy jest kimś innym niż był wcześniej.

Pamięć:

Pamięć może występować zarówno w modus bycia, jak i posiadania. Tym, co w decydujący sposób określa różnicę między tymi dwoma postaciami zapamiętywania, jest rodzaj związków, jakie tworzą. Według Fromma w modus bycia pamięć jest aktywnym przypominaniem słów, idei, widoków, obrazów, muzyki, tj. łączeniem pojedynczych danych, które chce się zapamiętać, z wielością innych z tamtymi powiązanych. Natomiast modus posiadania pamięci polega na przypominaniu sobie twarzy, określenia w sposób w jaki większość ludzi ogląda fotografię. Zdjęcie służy ich pamięci wyłącznie jako pomoc w identyfikacji osoby albo przedstawionej sceny i zazwyczaj wywołuje reakcje w rodzaju: "Tak, to on" czy "Tak, byłem tam". Drugim rodzajem takiej pamięci, jest rodzaj zapisywanych informacji. Po zapisaniu danej informacji, nie musimy męczyć mózgu, aby ją pamiętał, gdyż cały czas ją posiadamy zapisaną. Jednak gdy zgubimy kartkę z taką zapisaną informacją, jest tak jakbyśmy stracili pamięć, zdolność zapamiętywania. Notes z zapiskami staje się rodzajem naszej zewnętrznej pamięci. Zatem zapisywanie osłabia naszą zdolność zapamiętywania przykładem może być telefon komórkowy, z wgraną książką telefoniczną. Mało koto pamięta już numer telefonów do bliskich osób. Fromm podaje też jako przykład sprzedawców, którzy obecnie nie potrafią wykonywać w pamięci prostych obliczeń.

Rozmowa:

Różnicę między modus bycia oraz posiadania można łatwo zaobserwować, porównując dwa rodzaje konwersacji. Rozważmy mianowicie typową debatę między dwiema osobami, w której osoba A posiada poglądy XYZ, natomiast rozmówca B posiada poglądy PQR. Każdy z nich utożsamia się ze swoim własnym zdaniem. Dla każdego ważne jest jedynie znalezienie lepszych, tzn. mocniejszych argumentów na poparcie swojej tezy. Z kolei żaden z nich nie spodziewa się, iż w wyniku dyskusji zmianie ulegnie jego własna opinia lub opinia towarzysza dyskusji. Zarówno osoba A, jak i osoba B obawiają się zmiany poglądów, gdyż traktują je jak swoją własność, a każda zmiana zdania jest przecież równoznaczna z jego odrzuceniem, a więc oznaczać musi stratę.

Po przeciwnej stronie znajdują się ludzie, którzy do sytuacji konwersacyjnej podchodzą bez uprzedniego przygotowania, bez wcześniejszego uzbrojenia własnego aparatu psychicznego. Zamiast tego reagują spontanicznie i twórczo na wszystko, co może ich spotkać. Zapominają o sobie, o własnej wiedzy, o posiadanym statusie. Wówczas ich ja usuwa się w cień i to właśnie umożliwia rozwinięcie pełni komunikacji z drugą osobą oraz prezentowanymi przez nią ideami. W ten sposób rodzą się nowe idee, gdyż nikt nie trzyma się kurczowo pojęć już istniejących.

Czytanie:

Powinno być rozmową pomiędzy autorem a czytelnikiem. Jeśli jednak tak nie jest, a tekst jest mało interesujący dla czytelnika, nie staje się inspiracją dla twórczego myślenia. Jest połykany beznamiętnie jak chipsy w trakcie oglądania telewizji.

Autorytet:

Podstawowa różnica modus bycia a posiadania, autorytetu można wyjaśnić na przykładzie rodziców. Każdy w swoim życiu jest dla kogoś autorytetem, rodzice z racji pełnienia funkcji wychowawczych są takim autorytetem dla swoich dzieci. Są jednak czynniki, które mogą spowodować degradacje autorytetu. Wpływ na to mogą mieć wiek czy kłopoty zdrowotne. Tak osoba może już przestać być postrzegana za autorytet.

Wiara:

Rozważane w religijnym, politycznym czy osobowym sensie pojęcie wiary może mieć dwa całkowicie odmienne znaczenia, zależnie czy rozumiane jest ono

w modus posiadania, czy bycia. Wiara, rozumiana w modus posiadania, jest protezą dla tych, którzy poszukują pewności, którzy szukają odpowiedzi na pytanie jak żyć, a nie mają dosyć odwagi, aby odnaleźć ją samodzielnie. Wiara, jak ją definiuje modus bycia, nie stanowi, w pierwszym rzędzie, przekonania o prawdziwości. pewnych idei (chociaż tym może być również), lecz wewnętrzną orientację, nastawienie. Dlatego, aby być bardziej precyzyjnym, należałoby mówić, iż jest się [pogrążonym) w wierze, niźli że ma się wiarę.

Miłość:

Miłość również ma dwa znaczenia zależne od tego, czy mówi się o niej w modus posiadania, czy

w modus bycia. "Miłość" ogólnie rozumiana jest abstrakcją, rodzajem bogini, z którą kłopot polega na tym, że nikt jej jeszcze nigdy nie widział. To, co ludzie nazywają miłością jest w istocie rezultatem niewłaściwego użytku czynionego ze słowa, pomyłki, której celem jest ukrywanie realności braku miłości. Według Fromma ludzie łączą się w pary tylko po to by gromadzić dobra materialne i tym samym coraz więcej posiadać.

Tak naprawdę to kultura decyduję jaki modus ( bycia czy posiadania) w nas się zakorzeni. Człowiek wychowujący się w takiej kulturze, ma oczywiście wolność wyboru, jeżeli chodzi o modus bycia czy posiadania. Jednak jest duże prawdopodobieństwo, że wybierze modus posiadania, gdyż będzie sterowany przez resztę społeczeństwa.

Modus bycia istnieje tylko tu i teraz natomiast modus posiadania przejawia się w czasie przeszłym , teraźniejszym i przyszłym. Modus posiadania przywiązuje nas do tego co posiadamy: pieniędzy, dzieci, wspomnień. Wracamy do wspomnień i uczuć z przeszłości dla tego jesteśmy tym czy byliśmy. W modus posiadania wskrzeszamy przeszłość i nią żyjemy, jest to rodzaj utopijnego myślenia. Czas wpisany jest w nasze życie cielesne. Walczymy z nim, chociażby próbując na silę zatrzymać młody wygląd. Nie potrafimy organizować sobie czasu wolnego, nie umiemy odpoczywać gdyż mimo, że mamy wolny wybór czas wolny organizujemy tak jak czas pracy. W modus bycia czas przestaje być bóstwem władającym naszym życiem.

Nowy człowiek i nowe społeczeństwo:

Według Ericha Fromm nowe społeczeństwo , może tak naprawdę powstać jedynie, kiedy nastąpi głęboka zmiana w ludzkich sercach. A tak stać się może tylko wtedy gdy nowy przedmiot uczuć religijnych zastąpi obecny. Zaznacza jednak, że słowa „religia” nie używa w sensie systemu, który musi zawierać Boga. Jest to słowo określający system myślowy i etyczny dla pewnej grupy ludzi. W tak szerokim rozumieniu, rzecz jasna, nie istnieje żadna kultura teraźniejsza czy przeszła, a jak się wydaje również przyszła, która mogłaby nie zawierać

religii. Religia jest w stanie decydować o rozwoju lub destrukcyjności, o miłości, dominacji lub solidarności, może stymulować rozwój zdolności myślowych albo paraliżować je. Człowiek religijny może sobie uświadamiać specyfikę własnego systemu myślowego w jego zasadniczej, religijnej odrębności od doktryn świeckich.

Nowy człowiek ma być wykreowany przez nowe społeczeństwo. Ma być istotą, która porzuci wszystkie pragnienia posiadania, a będzie chciał tylko być. Nastawiony na chęć dzielenia się i dzielenia trosk. Ma posiadać miłość i szacunek do życia i czerpać radość z miłość i pomagania innym. Nowy człowiek musi zredukować negatywne cechy takie jak złość chciwość i egoizm do minimum. Musi też wiedzieć, że zło i destrukcja są konsekwencjami porażki rozwoju.

Pierwszy warunek, jaki należy spełnić celem zbudowania nowego społeczeństwa, to zdanie sobie sprawy z tych prawie nieprzezwyciężonych trudności, które staną przed takim usiłowaniem. Ludzi nie powinni żyć w ubóstwie, ale jednocześnie nie można ich zmuszać by stawali się „homo consumens” czyli człowiekiem, który coraz więcej kupuje i spożywa. Aby zaprzestać niezdrowej i nadmiernej konsumpcji, potrzebna jest radykalna zmiana w systemie gospodarczym. Musi powstać nowa zdrowa gospodarka, która będzie służyć ludziom i ich zdrowiu.

By nowa zdrowa gospodarka mogła powstać trzeba uświadomić ludziom, że tak są przeciwni nadmiernej konsumpcji( nawet podświadomie) oraz że posiadają odpowiednią siłę by zmienić gospodarkę, wystarczy tylko dobra organizacja. Fromm wskazuje tu że taki ruch ze strony społeczeństwa byłbym prawdziwym przejawem demokracji. Poszczególne jednostki wpłyną aktywnym uczestnictwem na zmianę rozwoju społeczeństwa. Wszystkie zmiany będą oparte na ich doświadczeniu a nie na hasłach politycznych. Takie zachowanie pozwoliło by wyzbyć się modus posiadania.

Powstanie nowego społeczeństwa jest możliwe tylko wtedy gdy stare przekonanie o gromadzeniu coraz to większego bogactwa zastąpi się nowymi wartościami takimi jak bycie, dzielenie się oraz zrozumienie innych. Jeżeli Państwo Ziemskie i Państwo Boże wzajemnie się wykluczają, jedynym rozwiązanie dla powstania nowego społeczeństwa jest powstanie Państwa Bycia. Obecnie jednak wszystko przypomina wieże Babel, która runie, a wszyscy zginą pod jej ruinami.

Bibliografia:

Erich Fromm, Mieć czy być. Duchowe podstawy nowego społeczeństwa, tł. J. Miziński, Warszawa 1989.