8. Polityka fiskalna i monetarna w gospodarce zamkniętej – omów keynesistowskie i monetarystyczne ujęcie ekspansywnego wariantu obu polityk. Wskaż na występujące różnice pomiędzy oboma modelami

Warto zwrócić uwagę na różnice stanowisk w kwestii skuteczności polityki fiskalnej i pieniężnej między przedstawicielami ekonomi keynesistowskiej oraz monetarsystami. Keynesiści twierdzą, że ekspansywna polityka fiskalna jest bardziej efektywna niż ekspansywna polityka pieniężna (Kwiatkowski, 2006: 488). Ich przekonanie, co do większej skuteczności ekspansywnej polityki fiskalnej wynika stąd, iż zakładają oni, iż krzywa LM jest dosyć płaska. Dopuszczają oni możliwość wystąpienia keynesowskiej pułapki płynności, czyli poziomej krzywej LM. Keynesiści twierdzą, że krzywa IS jest względnie stroma, czyli popyt inwestycyjny jest mało wrażliwy na zmiany stopy procentowej.

Monetaryści stoją natomiast na stanowisku, że to ekspansywna polityka pieniężna jest bardziej skuteczna niż ekspansywna polityka fiskalna. W odróżnieniu od keynesistów, moteratyści zakładają, że krzywa LM jest dosyć stroma, natomiast krzywa IS dosyć płaska. Czyli innymi słowy, według monetarystów, popyt spekulacyjny jest mało wrażliwy na zmiany na zmiany stopy procentowej, natomiast inwestycje stosunkowo silnie reagują na zmiany stopy procentowej. W takich warunkach ekspansywna polityka pieniężna powoduje dużo większy przyrost dochodu narodowego w porównaniu do ekspansywnej polityki fiskalnej.

Podsumowując, ekspansywna polityka fiskalna w gospodarce zamkniętej przy dodatnio nachylonej krzywej LM i ujemnie nachylonej krzywej IS jest efektywna, ponieważ prowadzi do wzrostu dochodu. Prowadzi ona również do wzrostu stopy procentowej. Skuteczność ekspansywnej polityki fiskalnej zależy od nachylenia krzywej IS oraz od nachylenia krzywej LM. Również ekspansywna polityka pieniężna, w przypadku typowej krzywej IS oraz typowej krzywej LM, w gospodarce zamkniętej jest efektywna. Wzrost podaży pieniądza prowadzi do wzrostu dochodu i obniżenia stopy procentowej. Skuteczność ekspansywnej polityki pieniężnej zależy od nachylenia krzywej IS oraz od nachylenia krzywej LM.

Przyjrzyjmy się skutkom polityki fiskalnej i pieniężnej w gospodarce zamkniętej. Polityka fiskalna polega na wykorzystaniu wydatków budżetowych i podatków w celu stabilizacji sytuacji gospodarczej oraz realizacji innych celów społeczno-ekonomicznych (Krajewska, 2006: 329). W zależności od kierunku zmian wydatków państwa i podatków możemy wyróżnić: ekspansywną politykę fiskalną i restrykcyjną politykę fiskalną. Ekspansywna polityka fiskalna polega na zwiększaniu wydatków państwa i/lub ograniczaniu podatków. Celem ekspansywnej polityki fiskalnej jest poprawa koniunktury gospodarczej, a w szczególności wzrost dochodu narodowego i zatrudnienia. Restrykcyjna polityka fiskalna polega na zmniejszaniu wydatków państwa i/lub podnoszeniu podatków. Celem restrykcyjnej polityki fiskalnej może być redukcja deficytu budżetowego długu publicznego. Restrykcyjna polityka fiskalna może być wykorzystywana również do chłodzenia koniunktury gospodarczej.

Polityka pieniężna polega natomiast na zmianie podaży pieniądza. W zależności od kierunku zmian ilości pieniądza możemy wyróżnić: ekspansywną politykę pieniężną i restrykcyjną politykę pieniężną. Ekspansywna polityka pieniężna polega na zwiększaniu ilości pieniądza w obiegu przez bank centralny. Celem ekspansywnej polityki pieniężnej jest poprawa koniunktury w gospodarce. Restrykcyjna polityka pieniężna polega na zmniejszaniu ilości pieniądza w obiegu przez bank centralny Celem restrykcyjnej polityki pieniężnej jest zaś ograniczanie inflacji. Inflacja to stały i nieodwracalny wzrost ogólnego poziomu cen w gospodarce.

Przyjrzyjmy się skutkom ekspansywnej polityki fiskalnej w gospodarce zamkniętej. Ilustrację graficzną omawianego przypadku przedstawiono na rysunku 1. Zakładamy, iż początkowo gospodarka znajdowała się w stanie równowagi, czyli w punkcie E. W celu poprawy koniunktury gospodarczej rząd zdecydował się na podwyższenie wydatków państwa. Należy zwrócić uwagę, iż wzrost wydatków państwa prowadzi zazwyczaj do podniesienia deficytu budżetowego, który jest finansowany poprzez emisję obligacji. Wzrost wydatków państwa powoduje zwiększenie agregatowego popytu i dochodu narodowego przy danym poziomie stopy procentowej. Co oznacza, że krzywa IS₀ przesunie do położenia IS₁. Nowym punktem równowagi będzie punkt przecięcia się nowej krzywej IS z krzywą LM, czyli punkt E^’. Na skutek wzrostu wydatków państwa, dochód w równowadze wzrośnie z Y^E do poziomu Y^E’, rośnie również stopa procentowa do poziomu r^E’. Ekspansywna polityka fiskalna, przy dodatnio nachylonej krzywej LM i ujemnie nachylonej krzywej IS jest efektywna, gdyż prowadzi do wzrostu dochodu narodowego. Wzrost wydatków państwa powoduje również wzrost stopy procentowej.

Rys. 1. Ekspansywna polityka fiskalna w gospodarce zamkniętej

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Kwiatkowski, 2006: 486.

Z rysunku 1 wynika, że gdyby stopa procentowa nie uległa zmianie, tzn. pozostała na poziomie r^E’, to gospodarka po wzroście wydatków państwa znalazłaby się w punkcie A, któremu odpowiada wyższy poziom dochodu narodowego niż w punkcie E^’. Punkt A znajduje się jednak na krzywej IS oraz na prawo od krzywej LM. Jak już wspomniano w module drugim, punkty na prawo od krzywej LM charakteryzują się nadwyżką popytu nad podażą pieniądza. Nadwyżka popytu na rynku pieniężnym prowadzi do wzrostu stopy procentowej, a to oznacza, że stopa procentowa nie może pozostać na wyjściowym poziomie. Wzrost stopy procentowej powoduje spadek inwestycji i dochodu narodowego. Stopa procentowa będzie rosła tak długo dopóki gospodarka nie znajdzie się w punkcie E’.

W przypadku ekspansywnej polityki fiskalnej mamy do czynienia z efektem wypychania inwestycji (Kwiatkowski, 2006: 487). Efekt wypychania polega na tym, że wzrost wydatków państwa prowadzi do wzrostu stopy procentowej i tym samym ograniczenia inwestycji sektora prywatnego. Siła efektu wypychania, czyli tym samym efektywność ekspansywnej polityki fiskalnej, zależy od nachylenia krzywej IS i krzywej LM.

Wpływ zmiany wydatków państwa na dochód w równowadze możemy określić algebraicznie wykorzystując równanie dochodu narodowego w równowadze wyprowadzone w module trzecim (zob. równanie 4a):

(1)

Różniczkując równanie 1 względem wydatków państwa otrzymujemy:

(2)

gdzie: dY – przyrost dochodu narodowego w równowadze; dG₀ – przyrost wydatków państwa.

W ten sposób wyznaczyliśmy mnożnik wydatków rządowych w modelu IS–LM. Należy jednak zwrócić uwagę, iż w odróżnieniu od zwykłego mnożnika wydatków rządowych, który przyjmował wartości większe od 1, mnożnik wydatków rządowych w modelu IS–LM może przyjmować wartości większe bądź równe zero. Z równania (2) wynika, iż wielkość zmiany dochodu na skutek zmiany wydatków rządowych zależy od wartości wszystkich parametrów wpływających na nachylenie krzywej IS i LM. Niech:

(3)

Badając monotoniczność równania (3) względem wszystkich parametrów wpływających na nachylenie krzywych IS i LM otrzymujemy:

(4)

gdzie: m_g – mnożnik wydatków rządowych; „minus” oznacza zależność różnokierunkową, „plus” oznacza zależność jednokierunkową.

Ze wzoru (4) wynika, iż im wyższa krańcowa skłonność do konsumpcji lub współczynnik wrażliwości popytu spekulacyjnego na pieniądz na zmiany stopy procentowej, tym wyższa wartość mnożnika, czyli tym bardziej skuteczna będzie ekspansywna polityka fiskalna polegająca na zwiększaniu wydatków rządowych. Z drugiej strony, im wyższy współczynnik wrażliwości inwestycji na zmiany stopy procentowej, im wyższa stopa podatkowa oraz im wyższy jest współczynnik wrażliwości popytu transakcyjnego na pieniądz na zmiany dochodu, tym niższą wartość ma mnożnik wydatków rządowych. Niższa wartość mnożnika oznacza mniejszą skuteczność ekspansywnej polityki fiskalnej.

Rysunek 2a. Ekspansywna polityka fiskalna w gospodarce zamkniętej w przypadku keynesowskiej pułapki płynności

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Snowdon, Vane, Wynarczyk, 1998: 114.

Przyjrzyjmy się, jaka będzie skuteczność ekspansywnej polityki fiskalnej w przypadku keynesowskiej pułapki płynności oraz w przypadku keynesowskiej pułapki inwestycji. W module pierwszym mówiliśmy o keynesowskiej pułapce inwestycji, zaś w drugim o keynesowskiej pułapce płynności.

W sytuacji keynesowskiej pułapki płynności popyt spekulacyjny na pieniądz jest doskonale elastyczny względem stopy procentowej, czyli współczynnik wrażliwości popytu spekulacyjnego na pieniądz na zmiany stopy procentowej jest równy: w_s = +∞. Jak już wspomniano w module drugim, krzywa LM w przypadku keynesowskiej pułapki płynności jest poziomą linią prostą. Ilustrację graficzną omawianego przypadku przedstawiono na rysunku 2a. Jak z niego wynika, wzrost wydatków państwa prowadzi do wzrostu dochodu narodowego w stanie równowagi z Y^E do Y^E’. Jednakże w tym przypadku stopa procentowa pozostaje na wyjściowym poziomie. A to oznacza, że w przypadku keynesowskiej pułapki płynności efekt wypychania nie występuje, czyli ekspansywna polityka fiskalna jest w tej sytuacji najbardziej efektywna.

Rys. 2b. Ekspansywna polityka fiskalna w gospodarce zamkniętej w przypadku keynesowskiej pułapki inwestycji

Źródło: opracowanie własne.

W drugim krańcowym przypadku – keynesowskiej pułapce inwestycji – inwestycje są niewrażliwe na zmiany stopy procentowej, czyli krzywa IS jest pionową linią prostą. Ilustrację graficzną wpływu ekspansywnej polityki fiskalnej na produkcję i stopę procentową przedstawiono na rysunku 2b. Podobnie jak poprzednio zakładamy, że początkowo gospodarka znajdowała się w stanie równowagi (punkt E). Wzrost wydatków państwa przesuwa krzywą IS równolegle w prawo do położenia IS₁. Nowym punktem równowagi będzie punkt E’. A zatem, skutkiem ekspansywnej polityki fiskalnej będzie wzrost dochodu i wzrost stopy procentowej. Jednak w przypadku keynesowskiej pułapki płynności wzrost stopy procentowej nie powoduje zmniejszenia inwestycji, czyli nie występuje tutaj efekt wypychania inwestycji sektora prywatnego. A zatem, w przypadku keynesowskiej pułapki inwestycji ekspansywna polityka fiskalna jest równie skuteczna, jak w przypadku keynesowskiej pułapki płynności. Te same wnioski możemy wysnuć na podstawie równania (2). Dla i = 0 oraz w_s = +∞ równanie (2) przyjmuje tą samą wartość:

(5)

Restrykcyjna polityka fiskalna prowadzić będzie do spadku dochodu na rodowego w równowadze oraz spadku stopy procentowej. Mechanizm oddziaływania restrykcyjnej polityki fiskalnej na dochód i stopę procentową uczestnicy e-kursu powinni być w stanie prześledzić samodzielnie.

Rys. 3. Ekspansywna polityka pieniężna w gospodarce zamkniętej

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Kwiatkowski, 2006: 486.

Przyjrzyjmy się teraz skutkom ekspansywnej polityki pieniężnej w gospodarce zamkniętej. Ilustrację graficzną omawianego przypadku przedstawiono na rysunku 3. Zakładamy, iż początkowo gospodarka znajdowała się w stanie równowagi, czyli w punkcie E. Wzrost podaży pieniądza przesuwa krzywą LM równolegle w prawo do położenia LM₁. Nowym punktem równowagi będzie punkt E’ charakteryzujący się wyższym poziomem dochodu narodowego (Y^E’) i niższym poziomem stopy procentowej (r^E’). Ekspansywna polityka pieniężna w gospodarce zamkniętej jest efektywna, ponieważ prowadzi do wzrostu dochodu narodowego. Wzrost podaży pieniądza obniża stopy procentowe, gdyż tylko przy niższej stopie procentowej możliwy jest wzrost popytu na pieniąc, co umożliwia wchłonięcie dodatkowej ilości pieniądza (Kwiatkowski, 2006: 487). Spadek stopy procentowej prowadzi do wzrostu inwestycji i poprzez działanie mechanizmów mnożnikowych wzrostu dochodu narodowego.

Wpływ zmiany podaży pieniądza możemy określić algebraicznie różniczkując równanie (1) względem podaży pieniądza (M):

(6)

gdzie: dY^E – przyrost dochodu narodowego w równowadze; dM – przyrost podaży pieniądza.

Z równania (6) wynika, że zmiana dochodu narodowego w równowadze na skutek zmiany podaży pieniądza zależy od wartości wszystkich parametrów wpływających na nachylenie krzywej IS oraz krzywej LM. Podobnie jak w przypadku ekspansywnej polityki fiskalnej przyjmujemy, że miarą efektywności ekspansywnej polityki pieniężnej jest przyrost dochodu narodowego.

Z badania monotoniczności równania (6) względem wszystkich współczynników wpływających na nachylenie i położenie krzywych IS i LM wynika, że ekspansywna polityka pieniężna będzie tym bardziej skuteczna, im wyższa będzie wartość: współczynnika wrażliwości inwestycji na zmiany stopy procentowej, krańcowej skłonności do konsumpcji oraz współczynnika wrażliwości popytu transakcyjnego na pieniądz na zmiany dochodu narodowego. Z badania monotoniczności równania (6) wynika ponadto, że ekspansywna polityka pieniężna będzie tym mniej efektywna, im wyższa będzie wartość stopy podatkowej oraz współczynnika wrażliwości popytu spekulacyjnego na pieniądz na zmiany stopy procentowej. Na podstawie powyższych rozważań możemy stwierdzić, że ekspansywna polityka pieniężna będzie tym bardziej skuteczna, im bardziej płaska będzie krzywa IS oraz im bardziej będzie stroma krzywa LM, ponieważ obie krzywe rysujemy w odwróconym układzie współrzędnych.

Ekspansywna polityka pieniężna jest nieefektywna w sytuacji keynesowskiej pułapki płynności, gdyż w przypadku, gdy krzywa LM jest poziomą linią prostą, wzrost podaży pieniądza nie powoduje zmiany położenia krzywej LM, czyli tym samym nie powoduje obniżenia stopy procentowej. Również w przypadku keynesowskiej pułapki inwestycji, co przedstawiono na rysunku 4, wzrost podaży pieniądza nie spowoduje zmiany dochodu narodowego, czyli ekspansywna polityka pieniężna jest nieskuteczna.

Rys. 4. Skutki ekspansywnej polityki pieniężnej w przypadku poziomej krzywej IS

Źródło: opracowanie własne.

Ekspansywna polityka pieniężna jest najbardziej efektywna, gdy krzywa IS jest pozioma linią prostą, tzn., gdy popyt inwestycyjny jest doskonale elastyczny względem stopy procentowej. Ilustrację graficzną omawianego przypadku przedstawiono na rysunku 5. Jedynym pozytywnym skutkiem dla gospodarki jest zmniejszenie stopy procentowej w równowadze.

Rys. 5. Skutki ekspansywnej polityki pieniężnej w przypadku keynesowskiej pułapki inwestycji

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Snowdon, Vane, Wynarczyk, 1998: 114.

Z uwagi na fakt, iż polityka fiskalna i pieniężna są realizowane przez państwo jednocześnie, ważne znaczenie ma właściwa koordynacja obu polityk. Jednoczesne zastosowanie ekspansywnej polityki fiskalnej i ekspansywnej polityki pieniężnej powoduje zmniejszenie efektu wypychania inwestycji sektora prywatnego. Jest to przypadek właściwej koordynacji polityki fiskalnej i pieniężnej. Jednak w przypadku jednoczesnego zastosowania ekspansywnej polityki fiskalnej i restrykcyjnej polityki pieniężnej będziemy mieć do czynienia ze znacznym wzrostem stopy procentowej, czyli tym samym osłabieniem koniunktury gospodarczej. Jest to przykład braku złej koordynacji obu polityk.

Przyjrzyjmy się teraz skutkom restrykcyjnej polityki pieniężnej. Zakładamy, że gospodarka początkowo znajdowała się w stanie równowagi (punkt E na rysunku 6). Bank centralny w celu ograniczenia inflacji zdecydował się na zmniejszenie podaży pieniądza poprzez np. podniesienie stopy rezerw obowiązkowych, stopy redyskontowej lub operacje otwartego rynku polegające na sprzedaży obligacji i bonów skarbowych. W rezultacie tych działań maleje podaż pieniądza. Spadek podaży pieniądza przesuwa krzywą LM równolegle w lewo do położenia LM₁. Nowym punktem równowagi będzie punkt E’. Skutkiem zastosowania restrykcyjnej polityki pieniężnej jest spadek dochodu narodowego i wzrost stopy procentowej.

Rys. 6. Skutki restrykcyjnej polityki pieniężnej w gospodarce zamkniętej

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Kwiatkowski, 2006: 486.