ZUS – ORGANY, ZAKRES DZIAŁANIA,
FUNKCJE KONTROLNE
1. ZUS - organy i ich zadania
1). Zakład ubezpieczeń społecznych jest państwową jednostką organizacyjną, posiadającą osobowość prawną. Nadzór nad zgodnością jego działań sprawuje Prezes Rady Ministrów. ZUS działa na podstawie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz innych ustaw, które reguluję jego zakres działania.
W skład ZUS wchodzą:
- centrala,
- terenowe jednostki organizacyjne.
Statut ZUS określa m.in. jego: strukturę organizacyjną, zakres rzeczowy działań centrali i terenowych jednostek organizacyjnych, tryb funkcjonowania oraz kompetencje organów Zakładu.
2). Organami zakładu są:
- Prezes Zakładu,
- Zarząd (którego przewodniczącym jest Prezes ZUS),
- Rada Nadzorcza Zakładu.
Prezesa powołuje i odwołuje Prezes Rady Ministrów (na wniosek właściwego ministra), natomiast pozostałych członków Rada Nadzorcza ZUS (na wniosek Prezesa). Rada Nadzorcza ZUS jest powoływana przez Prezesa Rady Ministrów na 5-letnią kadencję.
3). Prezes ZUS kieruje działalnością ZUS i reprezentuje Zakład na zewnątrz, a także:
- kieruje pracami Zarządu,
- koordynuje współpracę z urzędami administracji rządowej, np. KNF,
- tworzy, przekształca i znosi jednostki terenowe,
- powołuje kierowników jednostek organizacyjnych,
- nadzoruje orzecznictwo lekarskie dla celów ZUS,
- przyznaje świadczenia w drodze wyjątków,
- zatwierdza projekty związane z administrowaniem środkami Funduszu Rezerwy Demograficznej (FRD).
4). Zarząd ZUS kieruje działaniem w zakresie niezastrzeżonym dla Prezesa ZUS. Jego zadaniami są przede wszystkim:
- bieżące zarządzanie funduszami, których dysponentem jest ZUS,
- przygotowanie projektów dotyczących administrowania środków FRD,
- prowadzenie gospodarki finansowej ZUS,
- opracowywanie rocznych sprawozdań z działalności ZUS,
- opracowywanie informacji o pracy ZUS oraz projektu rocznego planu finansowego FUS i FRD.
- sporządzanie prognoz wydatków i dochodów funduszu emerytalnego.
5). Zadaniami Rada Nadzorczej ZUS jest w szczególności:
- uchwalanie regulaminu działania Zarządu ZUS,
- ustalanie wynagrodzenia członków Zarządu (oprócz Prezesa),
- okresową ocenę pracy ZUS,
- opiniowanie projektów planu finansowego FUS i FRD oraz sprawozdań z jego wykonania,
- zatwierdzenie projektu rocznego planu finansowego ZUS, sprawozdania z jego wykonania i rocznego sprawozdania z działalności ZUS,
- opiniowanie projektów aktów prawnych z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz projektu statutu Zakładu,
- wybór biegłego rewidenta badającego roczne sprawozdania finansowe ZUS, FUS, FRD.
2. Zakres działania ZUS
Do zakresu działania ZUS należy realizacja przepisów o ubezpieczeniach społecznych poprzez:
- stwierdzanie i ustalanie obowiązku ubezpieczeń społecznych,
- ustalanie uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych oraz wypłacanie tych świadczeń (chyba, że robią to płatnicy składek),
- wymierzanie i pobieranie składek na ubezpieczenie: społeczne, zdrowotne, Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych (FGŚP),
- prowadzenie rozliczeń z płatnikami składek z tytułu należnych składek
i wypłacanych przez nich świadczeń podlegających finansowaniu z funduszy ubezpieczeń społecznych i innych źródeł,
- prowadzenie indywidualnych kont ubezpieczonych i kont płatników składek,
- orzekanie uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych przez lekarzy orzeczników ZUS oraz komisji lekarskich ZUS,
- dysponowanie środkami finansowymi funduszy ubezpieczeń społecznych oraz opracowywanie aktuarialnych analiz i prognoz w zakresie ubezpieczeń społecznych.
ZUS sporządza prognozę sytuacji finansowej na najbliższy rok obrotowy dla każdego funduszu (emerytalnego, rentowego, chorobowego, wypadkowego), a dla kolejnych 5-iu lat uproszczony rachunek ubezpieczeń.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych uzyskuje przychody z odpisów z funduszy wysokości ustalonej corocznie w ustawie budżetowej, dotacji z budżetów państwowych, oprocentowania środków ZUS na rachunkach bankowych, wpływów z tytułu wykonywania innych zadań zleconych ZUS.
ZUS gospodaruje swoim mieniem oraz prowadzi samodzielną gospodarkę finansową w ramach posiadanych środków (koszty pokrywa z przychodów). Ponadto prowadzi prewencję rentową obejmującą:
- rehabilitację leczniczą,
- prowadzenie we własnym zakresie lub zlecanie innym podmiotom badań i analiz przyczyn niezdolności do pracy.
Powinien także realizować umowy i porozumienia międzynarodowe w dziedzinie ubezpieczeń społecznych, wydawać ,,Biuletyn Informacyjny”, a także popularyzować wiedzę o ubezpieczeniach społecznych.
3. Funkcje kontrolne
1). Wykonywanie zadań i obowiązków w zakresie ubezpieczeń społecznych przez płatników składek badają inspektorzy kontroli ZUS.
Kontrola jest badaniem zgodności stanu faktycznego ze stanem założonym. Kontrola powinna być:
- bezstronna,
- fachowa,
- efektywna.
Nadzór jest połączeniem kontroli (badania działalności jednostki organizacyjnej)
z możliwością modyfikacji tej działalności (organizacyjnie lub funkcjonalnie).
Głównego inspektora kontroli ZUS powołuje Prezes ZUS (po zasięgnięciu opinii Rady Nadzorczej ZUS), powołuje on także inspektorów ZUS ale na wniosek głównego inspektora. Główny inspektor ZUS oraz upoważnieni przez niego inspektorzy kontroli ZUS zarządzają kontrole płatników składek.
2). Kontrola może obejmować:
- zgłaszanie do ubezpieczeń społecznych,
- prawidłowość i rzetelność obliczania, potrącania i opłacania składek i innych wpłat do ZUS,
- ustalanie uprawnień do świadczeń, ich wypłacanie oraz dokonywanie rozliczeń
z tego tytułu,
- prawidłowość i terminowość rozpatrywania wniosków o świadczenia emerytalne
i rentowe,
- wystawianie zaświadczeń lub zgłaszanie danych dla celów ubezpieczeń społecznych,
- oględziny składników majątku płatników składek zalegających z opłatą należności dla ZUS.
3). Inspektor może rozpocząć kontrolę u płatnika składek po okazaniu legitymacji służbowej doręczeniu upoważnienia do przeprowadzenia kontroli. Płatnik składek albo osoba przez niego wyznaczona może brać udział w czynnościach kontrolnych.
Czynności kontrolne mogą być prowadzone w siedzibie płatnika składek. Wtedy inspektor kontroli zakładu może poruszać się po terenie siedziby płatnika oraz miejsc prowadzenia działalności, bez potrzeby okazywania przepustki (podlega przepisom BHP danego zakładu). Gdy kontrola przeprowadzona jest w innym miejscu w sytuacji braku warunków oraz gdy charakter czynności tego wymaga. Płatnik składek ma obowiązek wydać właściwe dokumentna żądanie inspektora kontroli Zakładu (ale na okres nie dłuższy niż 3 tygodnie).
Podczas przeprowadzenia kontroli inspektor kontroli ZUS wykorzystuje informacje znajdujące się na kontach ubezpieczonych i na kontach płatników składek. Ma także prawo:
- badać dokumenty finansowo-księgowe i osobowe oraz inne,
- zabezpieczać zebrane dowody,
- dokonywać oględzin i spisu z majątku płatników składek zalegających z opłatą należności,
- przesłuchiwania świadków oraz żądać udzielenia informacji przez płatnika składek
i ubezpieczonego,
- legitymować osoby.
4). Wszystkie ustalenia kontroli opisuje się w protokole kontroli, który sporządza się w dwóch egzemplarzach. Protokół ten powinien zawierać :
- informacje o wpisie do książki kontroli,
- zakres kontroli,
- oznaczenie terytorialnej jednostki organizacyjnej ZUS oraz kontrolowanego płatnika składek, a także inspektorów kontroli ZUS,
- czas trwania kontroli,
- opis dokonanych ustaleń,
- przedstawienie dowodów,
- pouczenie o prawie złożenia roszczeń,
- pieczęć i podpis inspektora kontroli ZUS.
Płatnik składek ma prawo w terminie 14 dni od otrzymania protokołu złożyć pisemne zastrzeżenia do ustaleń w protokole, a inspektor ma obowiązek je rozpatrzyć.
Inspektor ZUS jest zobowiązany zachować w tajemnicy informacje, które uzyskał
w związku z wykonywanie obowiązków służbowych. Organy kontroli, rewizji i inspekcji są zobowiązani do udostępniania na wniosek ZUS wyników kontroli.
BIBLIOGRAFIA
Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, tekst jednolity (Dz.U. 1998 nr 137 poz. 887).
Zofia Kluszczyńska, Systemy ubezpieczeń społecznych: zagadnienia podstawowe, Warszawa: LexisNexis, 2011, s 68-77.