Zabytki języka polskiego
Nazwy polskie występują w następujących tekstach epoki przedpiśmiennej:
- Geograf bawarski  (VIII w.) – kilka nazw plemion polskich
- Dagome iudex (koniec X w.) – dokument Mieszka I oddający jego państwo pod opiekę Rzymu; występują pojedyncze nazwy własne (np. imiona Mieszka i Bolesława)
- kronika biskupa Thietmara (XI w.) – kilka nazw plemion, rzek i grodów
Zabytki doby staropolskiej:
-Bulla gnieźnieńska (1136 r.) – 410 polskich nazw miejscowych (grody, wsie, imiona osadników); otwiera epokę piśmienną, najstarsze obszerne źródło do badań języka polskiego
-Bulla wrocławska (1155) – ok. 80 nazw osobowych i miejscowych Śląska, ma podobny charakter do Bulli gnieźnieńskiej
- Przywilej trzebnicki  (1204) – ok. 230 nazw polskich własnych
- Księga henrykowska  (ok. 1270) – autorem Piotr, opat klasztoru Cystersów w Henrykowie, który opisał w swoim dziele dzieje swojego klasztoru; przytoczył ok. 120 nazw miejscowych i osobowych, niektóre nawet objaśnił etymologicznie; zawiera osławione pierwsze polskie zdanie: Oto życie kurewskie, które tak często przeklinasz
- Bogurodzica (wg Ewy Ostrowskiej – XI/XII w, wg Stanisława Urbańczyka – XIV w.) – pierwszy hymn, ma bardzo duże wartości estetyczne i jest arcydziełem (m.in. układ stroficzny z refrenem, rytmika i rymy zewnętrzne i wewnętrzne, określenia synonimiczne)
- Kazania świętokrzyskie (połowa XIV w., jest kopią starszego oryginału) – jedno kazanie w całości i pięć w urywkach; A. Bruckner w odnalazł Kazania Petersburgu w postaci 18 pasków, użytych do oprawy innej księgi
- Psałterz floriański (przełom XVI/XV w. ) – przekład Psałterza Dawidowego, powstał w klasztorze na Śląsku jako dar dla królowej Jadwigi; zawiera tekst psałterza w językach łacińskim, polskim i niemieckim; odnaleziony w 1825 r. w bibliotece opactwa w Sankt Florian (nazwa!) w Austrii; piękny i bogato ilustrowany
-roty przysiąg sądowych – zabytek świeci; najstarsze z końcówki XVI w.; zeznania stron i świadków składane pod przysięgą; zbliżone do ówczesnej mowy potocznej
-Kazania gnieźnieńskie  (początek XV) – 10 polskich kazań na wespół z 95 łacińskimi
- Kodeks Świętosławowy – statut prawny z połowy XV w. , charakter świecki
- inne zabytki religijne: Biblia królowej Zofii, Legenda o świętym Aleksym, Dialog mistrza Polikarpa…, Psałterz puławski, Rozmyślania przemyskie,
- inne zabytki świeckie: np. Kodeks działyński, Kodeks dzikowski, Wiersz o chlebowym stole, Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego, Satyra na leniwych chłopów, kilka wierszy miłosnych (np. Pieśń o wybieraniu żony)


Miejsce języka polskiego wśród jezyków europy
- językiem Polskiem posługuje się w Europie grubo ponad 40 mln ludzi; choć nie należy do najpopularniejszych języków (np. jak angielski, hiszpański czy francuski i rosyjski), to poza Polską naszym ojczystym językiem posługują się też obywatele Litwy, Białorusi, Ukrainy czy Czech (co wynika oczywiście z historii)
- Języki słowiańskie należą do grupy językowej, którą nauka określa mianem wspólnoty praindoeuropejskiej. Należały tu cała Europa i Azja. Podobieństwo języków słowiański  świadczy o istnieniu ich wspólnego przodka – prasłowiańskiego (kiedyś Słowianie porozumiewali się ze sobą bez problemów, później – w wyniku przemieszczania się ludów – więzy między plemionami osłabły)
-język polski należy do grupy języków słowiańskich, konkretnie zachodniosłowiańskich. Wygląda to tak:
grupa wschodniosłowiańska – rosyjski, ukraiński, białoruski
grupa południowosłowiańska – serbski, chorwacki, bułgarski, macedoński, słoweński
grupa zachodniosłowiańska – czeski, polski, słowacki
-inne grupy językowe występujące w Europie to np. bałtycka (łotewski, litewski), germańska (niemiecki, angielski, holenderski), romańska (włoski, hiszpański, francuski), celtycka ( irlandzki, szkocki) czy helleńska (nowogrecki, cypryjski)


Periodyzacja dziejów polszczyzny
1. Epoka przedpiśmienna – do ok. 1136 r. – Bulla gnieźnieńska (pierwszy duży zestaw słów w języku polskim – ponad 400 nazw osobowych i imiennych; był to dokument Innocentego II ustalający arcybiskupstwo pod przewodnictwem arcybiskupa Jakuba; A. Bruckner nazwał ją „złotą bullą”)
2. Epoka piśmienna:
Doba staropolska – od 1136 do końca XV wieku
Doba średniopolska – od początku XVI wieku do ok. 1780 r.
Doba nowopolska – od ok. 1780 r. do 1939 r.
- Okres drugiej wojny światowej jest fazą przejściową, natomiast najnowsze dzieje polszczyzny zaczynają się w roku 1945.


Czynniki kształtujące język polski w dobie staropolskiej i średniopolskiej
1. w dobie staropolskiej:
powstanie państwa i przyjęcie chrztu w 966 roku
2. w dobie średniopolskiej
rozwój miast – mieszczaństwo stało się ważną grupą społeczną, Kraków i Gdańsk liczyły po 20 tys. mieszkańców, do rozwoju miast przyczynili się Włosi i Francuzi; miasta przeżywały rozkwit w XVI wieku, za to następny wiek był czasem regresu
demokracja szlachecka – reformy i przestrzeganie prawa, egzekucja praw, przestrzeganie ustaw, rozwój sztuki oratorskiej (dyskusje, wzrost liczby pism i broszur politycznych); rozkwita głownie za czasów Zygmunta Starego i jego syna; 1543 – pierwsza uchwała w j. polskim
drukarstwo – głównym ośrodkiem Kraków, choć pierwsze drukarnie we Wrocławiu; 1503 – drukarnia Jana Hallera w Krakowie, w 1506 roku w tej samej drukarni pojawia się Bogurodzica; w 1513 r. drukarnia Floriana Ungera drukuje pierwszą polską książkę – Raj duszny Biernata; drukarnie mieli też Jan Januszowski, Hieronim Wietort, Maciej Wierzbięta; drukarnie istniały także w Królewcu, Wilnie, Kokluszu i Brześciu n. Odrą
reformacja i kontrreformacja – protestanci wygłaszają kazania po polsku, rozwija się słownictwo synonimiczne i abstrakcyjne, rozwija się szkolnictwo i drukarnie poza Krakowem, rozpoczyna się rywalizacja o przekłady Pisma Świętego: w 1556 przekład protestancki Stanisława Murzynowskiego, następnie w 1556 katolicki przekład Marcina Bielskiego; w 1561 powstaje Biblia lopolity katolicki przekład księdza Nicza spisany z Wulgaty, zaś w 1563 kalwiński przekład z języków oryginalnych; w Nieświeżu powstaje ariański przekład  Szymona Brudnego – tzw. Biblia nieświeska; w 1599 ukazuje się biblia Jakuba Wujka ocenzurowana po jego śmierci, natomiast w Gdańsku powstaje protestancka Biblia gdańska, która obowiązuje do dziś
kultura humanizmu – rozwój języków narodowych wraz z umiłowaniem greki i łaciny, rozkwit literatury w j. polskim – Rej, Kochanowski
rozwój nauki i oświaty – choć dominowała łacina, zaczęły pojawiać się pierwsze dzieła naukowe ze wszystkich dziedzin po polsku (np. Marcina Bielskiego Kronika wszytkiego świata 1551, Górnickiego dzieje w Koronie Polskiej 1637, Marcina Siennika Lekarstwa doświadczone 1564, Mateusza Cygńskiego Myślistwo ptasze 1584)
rozwój szkolnictwa – nowe akademie: wileńska i zamojska (XVI w.), lwowska (XVII w.); rywalizacja wyznaniowa rozwija już istniejące szkoły i prowadzi do powstawania nowych, powstają pierwsze słowniki i podręczniki gramatyczne


Geneza i rozwój słownictwa polskiego − dziedzictwo prasłowiańskie i późniejsze przemiany zasobu leksykalnego oraz zmiany semantyczne. Zapożyczenia z innych języków.
-dziedzictwo prasłowiańskie – ponad 1000 rzeczowników, 400 czasowników, 170 przymiotników, 80 innych wyrazów
-grupy tych wyrazów dzielą się na dwa podstawowe: wyrazy odnoszące się do świata duchowego, moralnego i religijnego (np. wiara, bóg, dusza, prawda, wina, miłość, pamięć, dobry, zły) oraz wyrazy odnoszące się do świata materialnego, z bardzo wielu dziedzin (np. matka, ziemia, węgiel, kosa, chudy, łokieć, gęba, płakać, wilk)
-neosemantyzmy – wyrazy zmieniające swoje znaczenie (np. piekło – kiedyś smoła, dziś miejsce potępienia, albo święty – kiedyś mocny, potężny, dziś kanonizowany za cnoty)
-ok. 15 tys. wyrazów w słowniku staropolskim, przyrost nowych leksemów związanych z rozrostem państwa
-proces wymierania wyrazów – 1/3 słownictwa staropolskiego uległa zapomnieniu
-proces zmiany znaczenia – wiele wyrazów zmieniło znaczenie, np. zboże (kiedyś majątek) czy bydło (kiedyś istnienie)
-przyrost wyrazów synonimicznych i wpływy obce
-zapożyczenia w dobie staropolskiej
łacińskie – dotyczące religii (pośrednie z niemieckiego) i innych dziedzin życia (bezpośrednie)
czeskie – fonetyczne (np. h zamiast g – hańba/gańba, dyspalatalizacja czyli odmiękczenie – śmiertelny zamiast śmiercielny) oraz leksykalne(np. kulawy, świątynia)
niemieckie (, nazwy  miejsce, imiona, dotyczące organizacji miejskich, sądownictwa, np. ratusz, rynek, burmistrz)
- w dobie średniopolskiej ok. 50 tys. wyrazów, część wyrazów zanika, nadal postępuje neosemantyzacja (np. grzeczny – kiedyś ładny, stosowny, albo przytomny – kiedyś naoczny świadek, czy też ciekawy – kiedyś szybki, prędki); niektóre wyrazy zmieniają barwę uczuciową, jak dziad (przodek-stary niedołęga — żebrak) czy kobieta
-przyrost ilościowy – rozwój specjalistycznego, abstrakcyjnego, potocznego słownictwa, rozwój wulgaryzmów, pojawia się słownictwo środowiskowe, pojawiają się pierwsze próby terminów gramatycznych
-wpływy języków obcych w średniopolskiej:
łacina – elitarny język pisany i mówiony, dominujący w kościele, rozwija się w placówkach oświatowych, jaj znajomość świadczy o inteligencji; w urzędach zaczyna przeważać polski, a w poł. XVI w. wieku łacina przestaje dominować w literaturze i retoryce; łacina największe wpływy wywierała w wieku XVII (zapożyczenia : dekret, apelacja, mandat, rzeczpospolita)
czeski – miał przede wszystkim charakter pisany, był pierwszym językiem, którego znajomość nobilitowała, zapożyczenia to bohemizmy (spolegliwy, mięsopust, czyhać, pawlacz)
niemiecki – plaster, drut, stempel, szuflada, glejt
włoski – krótki żywot od czasu przyjazdu Bony (1518), dotyczył sztuki, architektury, malarstwa (np. nazwy warzyw, fontanna)
turecki – łączy się z handlem i wojnami (np. buława, wielbłąd, jasyr)
węgierski – związany z osobą Batorego, słownictwo obozowo-wojskowe (dobosz, giermek, hajduk)
ruskie (rutenizmy) – ukraińskie i białoruskie – wiąże się z ekspansją Jagiellonów na wschód; terminy obozowo-wojskowe, najczęściej pejoratywne (np. morda, czerep, hałastra)
francuskie (galicyzmy) – związane z dworkami i architekturą (np. abażur, fryzjer), ich ekspansja łaczy się z jezuickim nauczaniem tego jezyka
-wpływy obce w dobie nowopolskiej
łacina – jej rola ciągle zmniejszana, dziś język elitarny, naukowy, znają go humaniści (hahaha żart), w liturgii stosowany do lat 60-tych XX w. dziś ok. 10 tys. wyrazów
francuski – silny w czasach stanisławowskich, związany z historią (podróże, Wielka Emigracja, kampania napoleońska, ponadto francuski językiem dyplomacji, dziś słownictwo związane najczęściej z życiem dworskim, techniką, handlem i publicystyką
rosyjski (rusycyzmy) – oczywiście z przyczyn politycznych (zabory, czasy zniewolenie po IIWŚ, tak zwane historyzmy (np. gułag, kołchoz, kibitka, bojar, duma, ukaz)
niemiecki – zabory pruski i austriacki, dziś ma wpływ na styl urzędowy
angielski – związany ze wzrostem znaczenia Wlk Brytaniii, techniki i stylem życia
warto wspomnieć także o zapożyczeniach włoskich (np. pizza) a także egzotyzmach (np. harakiri, kamikadze)

Traktaty ortograficzne w XV i XVI wieku
- Jakub Parkoszowic – połowa XV wieku, około 1440–pierwszy traktat ortograficzny, próba ujednolicenia zasad pisowni polskiej, z niego pochodzi właśnie Obiecadło (m.in. odróżnił spółgłoski twarde i miękkie, samogłoski krótkie i długie)
- ok. 1513 –Stanisław Zaborowski – pierwszy drukowany traktat po łac. dotyczący polskiej ortografii; oparta na systemie kropek i kresek; jest pierwszą próbą uporządkowania ortografii w dobie średniopolskiej
- 1551 –Ortografia polska S. Murzynowskiego – kreskował głoski miękkie przed samogłoskami, jotę zaznaczał jako „i”, kreskował pochylone „e” oraz „o”
-1594 – Nowy karakter polski Jana Januszowskiego (karakter – kształt pisma) – zestawił ortografię swoją, Kochanowskiego i Górnickiego’ o dziwo, najbliższa dzisiejszej ortografii jest ta drukarza

Słowniki od XVI do XX wieku
-pierwsze słowniki miały charakter średniowieczny (np. Jana Murmeliusza z 1526 r. czy Franciszka Mymera z 1528 r.)
-w XVI w. najbardziej popularne słowniki wielojęzyczne, najbardziej znany to łacińsko – grecki Ambrożego Calepina
-słownik łacińsko-polski Jana Mączyńskiego wydany 1564 w Królewcu, pierwszy wielki słownik łacińsko-polski, ok. 20. Tys. haseł polskich, Mączyński korzystał z innych języków i dzieł Kochanowskiego, zastosował po raz pierwszy układ alfabetyczny; jest to największy słownik XVI wieku, a Jan Kochanowski napisał o nim fraszkę
-Grzegorza Knapskiego „Słownik polsko-łacińsko-grecki”, wydany w 1621 roku w Krakowie, drugie wydanie 1 643; pierwszy słownik, w którym polska część stoi na pierwszym miejscu, słownik, który miał służyć wychowaniu młodzieży zawierał 50 tys. haseł, brak archaizmów, unikanie zapożyczeń, w cytatach wykorzystywanie dzieł Kochanowskiego, Skargi, Wujka, największy słownik XVII wieku.
-Michała Abrahama Trotza „Nowy słownik francusko-niemiecko-polski”, dwa tomy wydane w Lipsku w 1744 i 1747, trzeci tom pod nową nazwą w 1764, nieznana dokładna liczba haseł, ale było ich więcej niż w poprzednich, słownik Trotza był podstawą dla Lindego
-pierwszy słownik języka polskiego – „Słownik języka polskiego” Samuela Bogumiła Lindego (wydawany 1807-1814); słownik przeznaczony dla wykształconych. Liczył 6 tomów i ok. 60 tys. haseł, pierwszy słownik historyczny – etymologia wyrazu, oparty na tekstach drukowanych, układ alfabetyczno-gniazdowy, hasło zawiera informację gramatyczną, objaśnienie znaczeń i przykłady użycia dokładnie zlokalizowane
-Słownik wileński (1861) – przeznaczony dla przeciętnego użytkownika, dwa tomy, ok. 110 tys. haseł, praca zbiorowa, dla której podstawą był zasób haseł Lindego, dodano za to wyrazy specjalistyczne i zapożyczenia
-Słownik warszawski (1900-1927) Jana Karłowicza, Antoniego Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego, 8 tomów, ok. 280 tys. haseł, brak lokalizacji cytatów, dodano za to wyrazy gwarowe, nowe zapożyczenia
-Słownik ilustrowany języka polskiego Michała Arcta, 1916
-Słownik etymologiczny języka polskiego A. Brucknera, Kraków 1927