Podstawowe zjawiska, ruch ludności, struktury demograficzne
Reprodukcja ludności – odtwarzanie (w czasie) liczby i struktury ludności pod wpływem ruchu naturalnego i ruchu wędrówkowego (migracyjnego); jeden z podstawowych procesów demograficznych. W węższym znaczeniu odtwarzanie stanu i struktury ludności według wieku w wyniku strumienia urodzeń i zgonów.
Do opisu reprodukcji ludności są stosowane specjalne mierniki syntetyczne lub modele formalne. Najbardziej popularne mierniki to: współczynnik przyrostu naturalnego oraz współczynnik reprodukcji netto. Pierwszy z nich należy do typowych miar natężenia rzeczywistych zjawisk demograficznych i wyraża stosunek przyrostu naturalnego (różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów) w ciągu roku kalendarzowego do średniej w tymże roku liczby ludności (zwykle pomnożony przez 1000). Drugi miernik jest miarą hipotetyczną i wyraża średnią liczbę żywo urodzonych córek, które dożyją wieku, w jakim były ich matki, gdy je urodziły, przypadającą na jedną hipotetyczną, potencjalną matkę. Współczynnik reprodukcji netto stanowi popularną miarę zastępowalności pokoleń.
Model reprodukcji ludności
Piramida w kształcie trójkąta równoramiennego obrazuje typ struktury progresywnej, odpowiadającej modelowi reprodukcji ludności o wysokiej rozrodczości i umieralności oraz względnie dużym udziałem dzieci i względnie małym udziałem ludzi starych w całej populacji. Reprodukcja ludności odpowiadająca progresywnej strukturze według wieku nazywa się reprodukcją tradycyjną (rozrzutną). Populacja, w której występuje ten typ reprodukcji odznacza się dużą dzietnością, krótkim przeciętnym trwaniem życia oraz młodym przeciętnie wiekiem.
Piramida w kształcie dzwonu ilustruje typ struktury stacjonarnej, której odpowiada reprodukcja ludności charakteryzująca się niską rozrodczością i umieralnością oraz stosunkowo małym udziałem dzieci i stosunkowo dużym udziałem ludzi starych w całej populacji. Reprodukcja odpowiadająca strukturze stacjonarnej nazywa się reprodukcją nowoczesną (oszczędną). Populacja, w której występuje ten typ reprodukcji odznacza się niewielką dzietnością, długim przeciętnym trwaniem życia i starym przeciętnie wiekiem.
Do podstawowych cech mechanizmu reprodukcji ludności należą: adaptacyjność względem otoczenia (m.in. stan przyrody, warunki ekonomiczne, porządek społeczny) oraz dążenie do sekularnej równowagi między liczbą urodzeń i zgonów.
Struktury demograficzne – odnosi się do tak czy inaczej zdefiniowanego zasobu ludnościowego i jego wybranych cech w określonym momencie, zwykle na początku czy końcu okresu kalendarzowego i w momencie krytycznym określonego badania sondażowego (w tym spisu ludności).
W badaniach demograficznych najczęściej wyróżnianą cechą populacji jest wiek. Jest on cechą ciągłą o dużym rozstępie. Najprostszym narzędziem pomiaru struktury populacji według wieku jest frakcja (wskaźnik struktury), niekiedy wyrażona w odsetku populacji. Bardzo często do analizy używa się narzędzi opisu statystycznego, opartych na momentach zwykłych i centralnych rozkładu cechy, a także miarach pozycyjnych. Ważną rolę odgrywa też graficzny instrument analizy – piramida wieku, która uwzględnia również inną cechę populacji – płeć. Piramida wieku jest kombinacją dwóch przylegających do siebie histogramów (specyficzny wykres słupkowy) rozkładu wieku, skonstruowanych oddzielnie dla subpopulacji kobiet i mężczyzn. Najniżej położone słupki przylegające z obu stron do osi rzędnych (oś pionowa) odzwierciedlają proporcję najmłodszych kobiet i mężczyzn odpowiednio do stanu obu subpopulacji. Kolejne, przylegające do siebie, coraz wyżej położone obrazują proporcje coraz starszych grup obu subpopulacji.
Wiek jest ważną cechą nie tylko zasobu demograficznego, ale i różnych strumieni generowanych przez zjawiska demograficzne, a więc odgrywa rolę zarówno w analizie statystycznej, jak i dynamicznej. Osobnicy należący do określonych przedziałów wieku charakteryzują się silnie zróżnicowaną, a przy tym dość systematyczną skłonnością do określonych zachować demograficznych, co powoduje, że takie zjawiska jak: małżeńskość, rozrodczość, umieralność oraz mobilność przestrzenna są wyraźnie selektywne ze względu na wiek.
Płodność osobników w tzw. wieku prokreacyjnym nie jest stała, lecz na ogół z wiekiem początkowo rośnie, a następnie maleje i wykazuje w tym przedziale dużą zmienność. W miarę jak wiek kobiety, która osiągnęła 35. rok życia, zbliża się do typowego wieku menopauzy, gwałtownie maleje jej szansa na macierzyństwo, by około 50. roku życia osiągnąć poziom bliski zera.
Inne cechy demograficzne, czyli np. powodujące selektywność zjawisk demograficznych, to m.in. płeć, stan cywilny, rodzaj, charakter lub typ miejsca zamieszkania, poziom wykształcenia, afiliacja państwowa lub etniczna, dotychczasowa dzietność, stan zdrowia, dochód, poziom zamożności, zawód czy pozycja społeczna itd. Wśród tych cech tylko płeć odgrywa podobnie uniwersalną rolę i zarazem oddziałuje podobnie silnie jak wiek. Na przykład struktura noworodków według płci stanowi bodaj najbardziej stabilną w czasie i najmniej zróżnicowaną terytorialnie prawidłowość demograficzną.
Struktura populacji według wieku i płci jest integralnie związana z reprodukcją ludności; stanowi jej element, ulega bowiem odtworzeniu z czasem, podobnie jak stan (liczebność) populacji i pod wpływem tych samych zjawisk: rozrodczości, umieralności oraz migracji.
Ruch naturalny ludności – to część szerszego pojęcia – ruch ludności, oznaczającego fizyczne przemieszenia ludzi lub zmiany w czasie liczby i struktury demograficznej ludności. Te zmiany w szerokim sensie następują na skutek ruchu wędrówkowego oraz urodzeń i zgonów, będących podstawowymi komponentami ruchu naturalnego ludności. Ruch naturalny ludności to tradycyjnie również zdarzenia powodujące zmiany stanu cywilnego: małżeństwo, rozwód, separacja czy unieważnienie związku małżeńskiego. Zdarzenia ruchu naturalnego ludności w przypadku większej populacji podlegają ciągłej rejestracji. Zajmują się tym z reguły urzędy stanu cywilnego.
Znajomość ruchu naturalnego ludności ma kluczowe znaczenie dla sporządzania bilansów ludności i oceny jej stanu oraz reprodukcji, a więc z jednej strony dla administrowania państwem i jego wyodrębnionymi jednostkami terytorialnymi, z drugiej zaś – dla analiz demograficznych. Organizacje międzynarodowe, zwłaszcza ONZ, podejmują próby systematyzacji, jednolitego definiowania i rejestracji podstawowych zdarzeń należących do ruchu naturalnego ludności, jak również regularnie publikują dane dotyczące tego zjawiska w poszczególnych krajach.
Globalne liczby urodzeń żywych i zgonów w ciągu roku służą do ustalenia przyrostu naturalnego ludności, który jest podstawą do oceny rzeczywistego przyrostu ludności. Te same liczby zdegradowane według płci noworodków oraz płci i wieku zmarłych umożliwiają określenie struktury ludności według wieku i płci na początek i koniec roku. Pomocniczą rolę odgrywają liczby zawartych małżeństw oraz wiek i stan cywilny nowożeńców, przede wszystkim ze względu na ich wpływ na liczbę urodzeń.
Stan cywilny – stanowi w demografii ważną cechę jednostek populacji. Cecha ta pozwala na rozróżnienie między sobą osób dorosłych ze względu na rodzaj związku partnerskiego, w jakim te osoby pozostają.
Stan cywilny wynika głównie z relacji między ludźmi o charakterze społecznym czy ekonomicznym i jest regulowany przez normy prawne lub zwyczajowe; cecha ta ma charakter społeczny,
Podział:
Stan wolny (osoby samotne)
Osoby spoza grup wolnych
Podział:
Stan małżeński
Stan pozamałżeński
Do stanu wolnego zalicza się osoby niebędące w związku, które wcześniej nie pozostawały w stanie małżeńskim (kawalerowie i panny) oraz te, których związek został rozwiązany. Wśród tych ostatnich wyróżnia się osoby, których związek ustał na skutek rozwodu albo na skutek zgonu partnera. Osoby stanu pozamałżeńskiego są definiowane na podstawie pozostawania we wspólnocie małżeńskiej, niezależni od tego, czy zawarły formalny związek małżeński czy nie.
Ze względu na status prawny wyróżniamy związki: małżeństwo prawne oraz konkubinat. Związki nieformalne cechuje na ogół, podobnie jak małżeństwo prawne, wspólnota gospodarstwa domowego, natomiast różni je często niepełność praw i obowiązków partnerów.
Spoiwem związku LAT jest głównie więź emocjonalna między partnerami; partnerów nie łączy natomiast wspólnota gospodarstwa domowego ani zamieszkiwania.
Odrębną kategorią stanu cywilnego jest separacja, stan, w którym partnerzy nie mają prawa wstępowania w nowy związek małżeński, pomimo że ich wspólnota została uchylona.
Małżeńskość – Kompleksowy proces składający się ze zjawisk demograficznych wywołujących zmiany w strukturze populacji według stanu cywilnego, głównie jednak ze strumienia małżeństw i rozwodów. Jego znaczenie z perspektywy demografii wynika przede wszystkim z wpływu na tworzenie i rozpad rodziny, a pośrednio na rozrodczość.
Do pomiaru małżeńskości są używane głównie miary natężenia małżeństw i rozwodów. Są to przede wszystkim miary surowe i cząstkowe współczynnika małżeństw i rozwodów.
Istotną charakterystyką małżeńskości jest wiek, w jakim są zawierane i w jakim rozpadają się związki, a także rozkład małżeństw i rozwodów według wieku. Jest prawidłowością, że w pierwszy związek wstępuje się przed ukończeniem 30. roku życia; w wielu populacjach ma to z reguły miejsce przed ukończeniem 25. roku, natomiast rozwody i dalsze w kolejności związki małżeńskie następują z reguły w znacznie późniejszym wieku.
Inną poniekąd paradoksalną cechę stanowi różnica wieku między partnerami małżeństwa; zwykle partnerka jest młodsza od partnera, często o kilka lat. Paradoks tej różnicy bierze się stąd, że kobiety żyją dłużej niż mężczyźni, średnio o kilka lat. A zatem kobiety wdowieją znacznie częściej niż mężczyźni, i to wdowienie następuje z reguły w stosunkowo wczesnym okresie trwania związku.
Ważnym instrumentem analizy małżeńskości jest tablica eliminacji, zwana wielostanową tablicą małżeńskości, która umożliwia śledzenie procesu starzenia się generacji hipotetycznej. W jego trakcie populacja początkowa, składająca się wyłącznie z kawalerów i panien, od osiągnięcia przez jej osobników pewnego wieku podlega z upływem czasu eliminacji nie tylko ze względu na zgony, ale również ze względu na zawarcie małżeństwa. Z kolei utworzona przez ten proces populacja osób pozostających w pierwszym związku małżeńskim, początkowo silnie rosnąca pod wpływem wysokiego natężenia małżeństw, ulega redukcji ze względu na zgony i rozwody. Wreszcie powstająca w ten sposób populacja osób rozwiedzionych jest eliminowana przez zgony i ponowne małżeństwa.
Ten instrument pozwala na oszacowanie, przy przyjętych w celach analitycznych założeniach, średniego czasu pozostawania w określonym stanie cywilnym przez osoby określonej płci i będące w określonym wieku.
Pomimo opóźniania małżeństw i upowszechnienia rozwodów średnia długość życia w stanie małżeńskim rośnie. Powodem tego jest spadek natężenia zgonów i wydłużenie przeciętnego trwania życia.
Postawy i zachowania prokreacyjne – preferencje albo skłonność rozrodcza par małżeńskich. Pojęcie to jest wykorzystywane do objaśniania rozrodczości za pomocą koncepcji różnic kulturowych.
Na obserwowaną w społeczeństwie rozrodczość wpływają: postawy i zachowania prokreacyjne oraz regulacja urodzeń.
Postawy prokreacyjne można wyrazić za pomocą pożądanej przez parę liczby potomstwa oraz pożądanego kalendarza urodzeń. Prokreacyjne zachowania znajdują natomiast wyraz w rzeczywistej liczbie potomstwa (dzietności) i rzeczywistym kalendarzu urodzeń.
Postawy prokreacyjne oraz regulacje urodzeń, a w konsekwencji zachowania, są silnie zróżnicowane kulturowo i zależą od przynależności pary do określonej grupy społecznej. W efekcie rzeczywista rozrodczość ludności kształtuje się pod wpływem uwarstwienia społecznego (lub zróżnicowania kulturowego) i zachowań prokreacyjnych.
Empirycznych miar postaw i zachowań prokreacyjnych nie można uzyskać ze standardowych źródeł statystycznych (rejestracja ruchu naturalnego). Są do tego konieczne specjalne badania, zwane badaniami płodności.
Regulacja urodzeń – działalność zmierzająca do realizacji pożądanej przez potencjalnych rodziców liczby potomstwa. Termin ten ewoluował od świadomego macierzyństwa czy świadomego rodzicielstwa do planowania rodziny.
Poziom dzietności przy braku ograniczania rozrodczości określa się jako płodność naturalną.
Upowszechnienie i utrwalenie płodności naturalnej przy obecnej niskiej umieralności groziłoby szybką katastrofą cywilizacyjną, ponieważ oznaczałoby wzrost demograficzny w tempie około 3-4% rocznie, a zatem podwajanie się populacji co 15-20 lat.
Środkiem zmniejszania rozrodczości stała się regulacja urodzeń, a źródłem tego ostatniego zjawiska – obniżenie się społecznej normy rozrodczości i, ostatecznie, pożądanej przez potencjalnych rodziców liczby urodzeń. Podstawowym źródłem tej zmiany był spadek umieralności, związany z unowocześnieniem społeczeństwa. W XX w. w krajach wysoko rozwiniętych regulacja urodzeń stała się zjawiskiem niemal powszechnym.
W drugiej połowie XX wieku dynamika przemian demograficznych wywołanych przez spadek umieralności była tak duża, że w krajach słabo rozwiniętych powstało zjawisko nazwane – eksplozją ludnościową. Stało się to impulsem dla tworzenia programów planowania rodziny, czyli społecznej regulacji urodzeń. Niektóre państwa podejmowały wówczas działania zachęcające lub zmuszające pary małżeńskie do ograniczania rozrodu.
Regulacja urodzeń odbywa się za pomocą zapobiegania poczęciu i aborcji. Wśród sposobów zapobiegania poczęciom największą rolę odgrywają współczesne środki antykoncepcyjne (do innych sposobów zalicza się abstynencję seksualną, stosunek przerywany, naturalne sposoby zapobiegania poczęciom, wykorzystujące występowanie okresu bezpłodnego w cyklu owulacyjnym oraz sterylizację).
W ubogich społeczeństwach programy planowania rodziny obejmowały: przyspieszone programy kształcenia młodych kobiet dotyczące zdrowia, prokreacji i macierzyństwa, akcje informacyjne dotyczące sposobów regulacji urodzeń, dostępności środków regulacji urodzeń i metod ich stosowania, efektywną dystrybucję środków antykoncepcyjnych oraz świadczeni usług w zakresie sterylizacji lub aborcji, subsydiowanie lub rozdawnictwo środków zapobiegania poczęciom, a niekiedy również nakazy dotyczące regulacji urodzeń (przymus).
Rozrodczość i płodność
Rozrodczość - oznacza strumień urodzeń w określonej populacji w jednostce czasu. Jest to jeden z najważniejszych czynników przyrostu ludności oraz zmian jej struktury według wieku. Podstawową kategorią rozrodczości jest urodzenie żywe – wydobycie z ustroju matki żywego płodu po ciąży trwającej co najmniej 28 tygodni.
Poziom rozrodczości mierzy się za pomocą
Współczynnika urodzeń – liczby urodzeń żywych w jednostce czasu kalendarzowego przypadającej na 1000 mieszkańców
Współczynnika płodności – ilorazu liczby urodzeń żywych w danej populacji w ciągu jednego roku kalendarzowego oraz średniej liczby kobiet będących w wieku rozrodczym
Współczynnika dzietności – średniej liczby żywo urodzonych dzieci przypadającej na jedną kobietę w ciągu jej życia rozrodczego
Tablice płodności
Podstawowym miernikiem tych tablic jest „prawdopodobieństwo”, że kobieta w określonym wieku i o określonej dotychczasowej dzietności urodzi następne dziecko w określonym przedziale czasu. Tablice te pozwalają m.in. na śledzenie dzietności kobiet poszczególnych generacji wyłącznie w zależności od ich wieku lub innych wyróżnionych zmiennych.
Modele rozrodczości
Społeczeństwo przed przejściem demograficznym (o tradycyjnej reprodukcji ludności) charakteryzuje się: dużą i względnie stabilną rozrodczością (współczynnik dzietności zwykle w przedziale 5-6), stosunkowo małym zróżnicowaniem płodności według wieku rozrodczego, relatywnie wczesnym tworzeniem rodzin, dużą stabilnością rodzin, długimi odstępami między kolejnymi urodzeniami, długim okresem aktywności prokreacyjnej, niewielką powszechnością praktyk regulacji urodzeń, niewielkim społecznym zróżnicowaniem prokreacyjnych postaw i zachowań.
W trakcie przejścia demograficznego następuje obniżenie rozrodczości oraz różnicowanie zwyczajów matrymonialnych, postaw i zachowań prokreacyjnych, oraz powszechności i form regulacji urodzeń.
W społeczeństwie po przejściu (o nowoczesnej reprodukcji ludności) występuje mała i względnie stabilna rozrodczość (współczynnik dzietności z reguły około 2), stosunkowo silne zróżnicowanie płodności według wieku rozrodczego, względnie wczesne i dość powszechne tworzenie rodzin o mało zróżnicowanych formach, duża lub umiarkowana stabilność rodziny, krótkie odstępy między kolejnymi urodzeniami, krótki okres aktywności prokreacyjnej, duża powszechność i skuteczność praktyk regulacji urodzeń (planowanie rodziny), niewielkie lub umiarkowane społeczne zróżnicowanie postaw i zachowań prokreacyjnych.
Płodność – rozrodczość rozważana w specyficznym sensie, tj. jako natężenie (w jednostce czasu) i dynamika urodzeń w populacji kobiet (lub mężczyzn) wystawionej na ryzyko rodzicielstwa (będącej w wieku fizjologicznej zdolności do prokreacji). Ogólnie płodność to zdolność kobiety do rozrodu, zarówno potencjalna (maksymalnie możliwa), jak i faktycznie zrealizowana.
Płodność dotyczy urodzeń żywych (nie obejmuje urodzeń martwych ani poronień) i z reguły odnosi te urodzenia do populacji potencjalnych matek (nie ojców), co pozwala na miarodajne porównanie w czasie i przestrzeni, ponieważ w tych dwóch wymiarach można zastosowań takie samo kryterium, tj. przedział wieku kobiety od menarchy do menopauzy (przedział między 15. a 50. rokiem życia).
Natężenie płodności początkowo z wiekiem silnie i szybko rośnie, a następnie (z reguły przed ukończeniem 35. roku życia) zaczyna się systematycznie obniżać.
Płodność wyraża się za pomocą miary zwanej dzietnością rzeczywistą (średnia liczba żywo urodzonych dzieci w określonej generacji kobiet w ciągu całego ich życia). Jej poziom nie jest jednak niezmienny, zależy bowiem od uwarunkowanych społecznie: małżeńskości oraz stanu zdrowia w tej generacji.
Na skutek upowszechnienia regulacji urodzeń we współczesnym świecie rzadko spotyka się populacje, w których całkowite potomstwo generacji, czyli dzietność rzeczywista przekracza 5, w wieku jest ona niższa od 3, a nawet od 2.
Zachorowalność i śmiertelność – obejmują kompleks zagadnień związanych ze strumieniem zachorowań i zgonów na określone choroby. Analiza tych zjawisk umożliwia lepsze zrozumienie prawidłowości – umieralności według przyczyn zgonów. Zdecydowana większość przyczyn zgonów jest związana ze złym stanem zdrowia, czyli chorobami.
Zachorowalność – nasilenie zachorowań z powodu określonej choroby odniesione do populacji, według wybranych cech, np. cech demograficznych i społecznych osób chorych
Śmiertelność – nasilenie zgonów z powodu określonej choroby odniesionej do subpopulacji osób dotkniętych przez daną chorobę, również według wybranych cech
Zapadalność na określoną chorobę w dłuższym czasie znajduje odzwierciedlenie w chorobowości, czyli pewnej mierze stanu chorych w populacji, a nasilenie zgonów w subpopulacji chorych stanowi miarę śmiertelności.
W praktyce badanie zachorowalności i śmiertelności jest utrudnione, przede wszystkim z powodu niedostatku informacji statystycznych.
Zarówno zachorowalność, jak i śmiertelność są silnie zróżnicowane ze względu na cechy demograficzne i społeczno-ekonomiczne jednostek, przede wszystkim wiek, ale także płeć, stan cywilny, pozycję społeczną, zamożność i inne.
Podstawowym instrumentem pomiaru i analizy są współczynniki ogólne i cząstkowe.
Mobilność przestrzenna – stanowi element szerszego pojęcia mobilności (ruchliwości) społecznej; oznacza przesunięcie pozycji ludzi na skali charakteryzującej ich cechy społeczne, takie jak przynależność do grupy społecznej, grupy zawodowej czy jednostki osiedleńczej; jest także określana jako mobilność geograficzna lub terytorialna.
Mobilność przestrzenna obejmuje migrację i cyrkulację, czyli fizyczne przemieszczenia ludzi, jakim towarzyszy transfer z jednej jednostki (przestrzeni) społecznej do innej, przy czym podstawowa różnica między migracją i cyrkulacją polega na tym, że pierwsza z nich prowadzi do trwałej lub względnie trwałej zmiany miejsca zamieszkania, druga – nie.
Pojęcie to nie uwzględnia więc rutynowego, fizycznego ludzi w przestrzeni, jaki odbywa się w obrębie tak samo zdefiniowanej jednostki (przestrzeni) społecznej (np. wędrówka do sklepu lub spacer do parku w pobliżu miejsca zamieszkania).
Mobilność przestrzenna jest procesem czasowo-przestrzennym, niekiedy wieloetapowym i o dużej złożoności; w przypadku niektórych ludzi trwa przez całe ich życie.
Współcześnie zdecydowana większość ludzi prowadzi osiadły tryb życia, a mobilność przestrzenna jest dla nich jedynie doraźnym środkiem realizacji celów, takich jak zamieszkanie, nauka, praca, założenie rodziny, odwiedziny, zwiedzanie, bezpieczeństwo, itd.
Umieralność – strumień zgonów w danej populacji w jednostce czasu (np. w ciągu roku), wraz z rozrodczością i migracjami determinuje przyrost ludności oraz zmiany jej struktury według wieku i płci. Podstawową kategorię umieralności stanowi zgon, tj. trwały nieodwracalny zanik wszelkich oznak życia. Zgon jest zdarzeniem biologicznym, jednak jego uwarunkowania są zarówno biologiczne, jak i społeczne.
Poziom umieralności najczęściej mierzy się za pomocą współczynnika zgonów, oznaczającego liczbę zgonów w okresie jednostkowym podzieloną przez średnią liczbę ludności w tym okresie.
Do oceny poziomu umieralności służy również często tablica wymieralności, a zwłaszcza jedna z jej charakterystyk liczbowych – przeciętne dalsze trwanie życia w momencie narodzin, symbolicznie: e(0), uznawane za podstawowy syntetyczny miernik umieralności, szeroko stosowany do porównań międzynarodowych; im większa jest umieralność, tym mniejsza wartość e(0) i odwrotnie.
Technika tablic wymieralności jest często stosowana do analizy wpływu eliminacji różnych przyczyn zgonów (np. zwalczania określonej choroby) na przeciętne trwanie życia.
Zgon człowieka następuje po pewnym czasie od momentu jego narodzin; po przeżyciu swoistego krytycznego okresu noworodkowego, podczas którego ryzyko zgonu jest stosunkowo wysokie, ryzyko to zmniejsza się w miarę dojrzewania, osiągając minimum około 10. roku życia, po czym rośnie. Zdecydowanie podwyższona, nadal wzrastająca z wiekiem, umieralność występuje wśród ludzi starych.
Oprócz odmienności ze względu na wiek i płeć umieralność jest silnie zróżnicowana pod względem przyczyny zgonu, a w mniejszym stopniu także z uwagi na inne cechy, np. rodzaj miejsca zamieszkania, stan cywilny, sytuację zawodową lub ekonomiczną, poziom zamożności.
Przed przejściem demograficznym w populacjach występuje duża i na ogół bardzo niestabilna umieralność, bardzo krótka długość życia, bardzo wysoka umieralność niemowląt i wysoka umieralność dzieci, przeważają zgony wywołane chorobami zakaźnymi i pasożytniczymi, choroby układu oddechowego oraz różnego rodzaju urazy. Nieznaczna część dzieci dożywa starości.
W trakcie przejścia umieralność się obniża, większa poprawa następuje wśród dzieci niż ludzi w wieku średnim i starym. Sukcesywnie zmniejsza się liczba zgonów z powodu większości chorób zakaźnych i pasożytniczych oraz szczególnie wyraźnie z powodu chorób układu oddechowego.
Po przejściu demograficznym umieralność jest bardzo niewielka i względnie stabilna, a trwanie życia ludzkiego z reguły przekracza 70 lat. Długość życia kobiet przewyższa długość życia mężczyzn. Umieralność dzieci jest znikoma, a w innych grupach stosunkowo niska, większość ludzi dożywa starości. Wśród przyczyn zgonów przeważają choroby układu krążenia, następne miejsce zajmują nowotwory.
Ruch wędrówkowy (migracje) – forma mobilności przestrzennej, oznaczają one przemieszczenia terytorialne związane ze względnie trwałą zmianą miejsca zamieszkania. Migracjami są przemieszczenia się osoby z danej jednostki terytorialnej do innej na czas nie krótszy niż z góry ustalony. W różnych krajach najczęściej ów minimalny okres przebywania w nowej jednostce zamieszkania wynosi 3 miesiące.
Migracje dzielą się według kilku kryteriów: rodzaju lub administracyjnego statusu jednostki terytorialnej lub osiedleńczej (miasto - wieś, wewnętrzne-zagraniczne, wewnątrzregionalne -międzyregionalne); długości okresu przebywania w nowej jednostce terytorialnej (krótko- lub długookresowe); statusu prawnego osoby migrującej (legalne - nieudokumentowane); jednostki terytorialnej obserwacji migracji (odpływ-napływ); stopnia dobrowolności (dobrowolne - przymusowe); podstawowego motywu migracji (osiedleńcze, pracownicze, rodzinne, uchodźcze, itd.).
W badaniach ruchów wędrówkowych ludności bierze się pod uwagę:
Obszar, na którego terenie przemieszcza się ludność (określany granicami jednostek administracyjnych)
Czas pobytu w nowym lub czas nieobecności w poprzednim miejscu
Cel zmiany miejsca zamieszkania (miejsca pobytu)
Na ruchy zewnętrzne składają się imigracja (zbiorowość osób przybywających z zagranicy na stałe) oraz emigracja (zbiorowość osób wyjeżdżających za granicę na stałe)
Reemigranci – emigranci powracający do kraju ojczystego
Repatriacja – powrót osób poprzednio deportowanych, uchodźców i przesiedleńców, mający formę zorganizowanej akcji powrotnej
Ruch wędrówkowy wewnętrzny – ruchy wędrówkowe wewnątrz kraju
Napływ wędrówkowy
Odpływ wędrówkowy
Rodzaje wędrówek wewnętrznych
Wędrówki ze wsi do miast, wynikające z przechodzenia części ludności rolniczej do zajęć pozarolniczych (zmiana źródeł utrzymania) i związanej z tym zmiany miejsca zamieszkania oraz z miast na wieś
Przenoszenie się ludności do miejsc, w których występuje duży popyt na siłę roboczą, lub opuszczanie obszarów o nadwyżce siły roboczej
Ruch wewnętrzny dzieli się na wędrówki między jednostkami tego samego stopnia administracyjnego i ruch wewnątrz danej jednostki.
Jednym ze źródeł danych o ruchu wędrówkowym ludności są spisy powszechne zawierające pytania na temat miejsca urodzenia lub miejsca poprzedniego zamieszkania,
Źródłami danych o ruchu wędrówkowym są także: bieżąca rejestracja graniczna (paszportowa) oraz bieżąca rejestracja meldunkowa. W przypadku przekroczenia granicy państwa fakt wędrówki jest rejestrowany jeden raz, a w przypadku ruchu wewnątrz kraju – dwukrotnie: zameldowanie w nowym miejscu pobytu oraz wymeldowanie z poprzedniego miejsca pobytu.
Dane o ruchach wędrówkowych można uzyskać na drodze badań ankietowych i monograficznych, przeprowadzanych na niewielkich zbiorowościach.
Metody badawcze
Bezpośrednia – stosuje się je w przypadku posiadania informacji statystycznych o ruchu migracyjnym, pochodzące z rejestracji, spisów lub reprezentatywnych badań ankietowych
Pośrednia – stosowana w przypadku posiadania informacji tylko o zmianach w liczbie ludności zamieszkałej na danym obszarze administracyjnym
Przedmiotem analiz demograficznych są jedynie „ruchy długotrwałe”, określane pojęciami: pobyt czasowy i pobyt stały.
Ruchy wahadłowe – powtarzające się okresowo przejazdy między miejscem zamieszkania i miejscem pracy lub nauki
Rozmiary migracji określa przede wszystkim bezwzględna liczba wędrujących. Przy migracjach zewnętrznych będzie to liczba emigrantów. Duże znaczenie ma saldo migracji stanowiące różnicę między liczbą osób, które przybyły do kraju na stałe, a liczbą osób, które wyjechały na stałe.
Podstawowymi miernikami natężenia ruchu wędrówkowego są
współczynniki napływu wędrówkowego – stosunek liczby osób, które przybyły na stałe do liczby ludności jednostki administracyjnej, na której obszar napłynęła ludność i pomnożony przez 1000
odpływu wędrówkowego – stosunek liczby osób, które wyjechały na stałe do liczby ludności jednostki administracyjnej, na której obszar napłynęła ludność i pomnożony przez 1000
Ubytek wędrówkowy – wielkość odpływu przewyższa wielkość napływu
Efektywność migracji – im jej wartość jest bliższa 0, tym ruchy migracyjne są mniej efektywne
U podstaw migracji międzypaństwowych, zewnętrznych leży wiele przyczyn, głównie natury gospodarczej, społecznej i politycznej. Może przy tym wchodzić również w rachubę siła przyciągania kraju imigracji lub siła odpychania kraju emigracji.
Wędrówki wewnętrzne można sklasyfikować pod kątem:
trwałości ich następstw
zasięgu terytorialnego
charakteru administracyjnego miejscowości napływu i dopływu
Zmiana miejsca zamieszkania – wędrówka, której celem jest osiedlenie się na stałe w nowej miejscowości, a tym samym opuszczenie na stałe poprzedniego miejsca stałego pobytu
Czasowa zmiana miejsca pobytu – wędrówka, której celem jest ograniczony w czasie pobyt w jednej i nieobecność w innej miejscowości
Pobyt okresowy – czasowe zmiany miejsca zamieszkania, powodujące dłuższą niż dwa miesiące nieobecność w stałym miejscu zamieszkania
Zmiana adresu – wędrówki, które następują w obrębie jednego miasta, osiedla lub gminy