DETERMINIZM- uważano, że każde zjawisko ludzkiej rzeczywistości jest uwarunkowane przez zespół czynników, oznacza to, że jest zdeterminowane, bo ?determino? znaczy ?ograniczam?; zdeterminowany przez różne okoliczności jest pisarz.

Dziecko jest tematem noweli Elizy Orzeszkowej "Dobra pani". Jest w niej ukazane jako bezbronna istota, daleka od dawnego jego pojęcia jako "małego dorosłego". Okres dziecięcy stał się w pozytywizmie odrębnym i równie ważny jak dojrzałość okresem w życiu człowieka. Pisarka pokazuje, jak może łatwo stać się ono zabawką w rękach osoby nie potrafiącej go wychowywać, jak pani Ewelina. Ta bogata wdowa "tęskniąca do wzniosłych arystokratycznych uciech, które stanowiły dotąd największy urok jej życia", okolona "obrazami swymi, Czernisią (służącą), Elfem (psem)" postanawia w imię nowoczesności zaopiekować się mała Helenką. Jednak gdy po kilku latach ta jej się po prostu przykrzy, oddaje ją do rodziny murarzy, zdejmując tym samym z siebie odpowiedzialność za nią. Ta nowela pokazuje, że nie można przez jakiś czas, przygarnąć bo jest biedne, a potem nieodpowiedzialnie porzucić, nie zapewniając mu bezpieczeństwa i opieki. Pomoc biednym dzieciom powinna być racjonalna i nie ograniczać się do powierzchowności.

Jedną z najbardziej znanych noweli z dzieckiem w roli głównej jest "Janko Muzykant" Henryka Sienkiewicza. 

Bohaterami nowel pozytywistycznych są więc przede wszystkim ludzie prości, chłopi, robotnicy, a jednocześnie wyzyskujący ich przedstawiciele władzy i kapitału, przy czym sympatia autora stoi zawsze po stronie człowieka biednego i pokrzywdzonego. 

Innym problemem był obraz wsi pouwłaszczeniowej, szczególnie uwidoczniony w ,,Szkicach węglem" Sienkiewicza. Krytykuje on zacofanie wsi i ciemnotę chłopów. Chłopi, mimo że dostali ziemię, tęsknią za dawnymi czasami, kiedy mogli zwrócić się o pomoc do pana.

Arystokracja (Izabela Łęcka, Tomasz Łęcki, Kazimierz Starski, baron Dalski, hrabina Wąsowska)

Arystokracja w powieści ma dwa oblicza. Z jednej strony jest warstwą czerpiącą wciąż z doświadczeń przeszłości i zamkniętą wokół ideałów feudalnych, z drugiej zaś pragnie osiągnąć najwyższą pozycję w państwie i wyznaczać nowe zwory dla społeczeństwa polskiego, co jej się po części udaje. Część kupców, w Lalce przedstawionych na podstawie Wokulskiego, stara się za wszelką cenę dorównać arystokratom, kupując wystawne powozy, konie wyścigowe czy starając się o nobilitację. W rzeczywistości jednak arystokracja nie jest godna naśladowania. Jest to grupa leniwych, zadufanych w sobie bogaczy, którzy trwonią czas i pieniądze, nie troszcząc się o dobro kraju i jego obywateli.

Romantyczne cechy Wokulskiego:

• Walka zbrojna w powstaniu styczniowym zakończona zsyłką na Sybir. Patriotyzm i chęć poświęcenia się dla ojczyzny są dla niego priorytetami, za które nie waha się oddać życia.

• Trudna miłość do Izabeli Łęckiej. Przeszkodą do szczęścia stały się społeczne konwenanse, w myśl których kupiec nie powinien zadawać się z bogatą arystokratką.

• Próba samobójcza z powodu nieudanej miłości. Wokulskiemu nie udaje się uciec od świata, uratowany musi spróbować znów znaleźć sobie w nim miejsce.

• Tajemnicze zakończenie losów Wokulskiego. Do końca nie wiadomo, czy zginął on pod gruzami zamku, czy też wyjechał, by ułożyć sobie życie na nowo.

• Idealizowanie ukochanej. Wokulski czytywał poezję Mickiewicza i za jego przykładem porównywał Izabelę do aniołów o nieskazitelnej urodzie i czystym sercu.

• Samotność i wyobcowanie.

Pozytywistyczne cechy Wokulskiego:

• Szacunek dla nauki. Jako młody chłopiec nie miał on wielu możliwości zdobywania wiedzy, jednak cały czas dążył do pogłębiania swoich zdolności.

• Zdobycie bogactwa. Dzięki ciężkiej pracy i przedsiębiorczości udało mu się wyjść z nizin społecznych i osiągnąć status człowieka zamożnego.

• Działalność filantropijna. Wokulski był wrażliwy na biedę i krzywdę najuboższych. Zawsze starał się pomagać potrzebującym, szczególnie zainteresował się ludźmi żyjącymi w dzielnicy Powiśle.

• Utylitaryzm. Wszelkie swoje działania motywował służbą na rzecz kraju i społeczeństwa.

• Kult wiedzy. Nie lekceważył najnowszych wynalazków, jak choćby metalu, który był lżejszy od powietrza, ponieważ wierzył w ich użyteczność. Nauką interesował się już na zesłaniu w Syberii, potem w Paryżu u Geista i najprawdopodobniej poświęcił jej ostatnie lata swojego życia. Wiedział, że warunkiem poprawy warunków życia niższych warstw społecznych jest przeprowadzenie gruntownych zmian, ale nie cofał się przed doraźna pomocą. Efekty jego dobroci poznali między innymi: Wysocki, Węgiełek czy prostytutka zwana "Magdalenką". Pomagał on nie tylko jednostkom, ale i całemu krajowi. Taki bowiem cel przyświecał jego działalności związanej z założeniem spółki, której celem miał być handel ze Wschodem.

Zbrodnia i kara wymowa

Polega to na tym, że Raskolnikow - główny bohater powieści "Zdrodnia i Kara" próbuje wprowadzić swój ład publiczny. Stawia siebie w miejscu Boga. Raskolnikow jest tylko istotą ludzką, mimo, że uważa się za osobę wyższą.
Resztę społeczeństwa traktuje jak "wszy" 
Aby odnieść się do Uniwersalizmu tej powieści należy spojrzeć na nie z kontekstu prawa i zaganień moralnych. W Raskolnikowie trudno jest dostrzec jakichkolwiek racjonalnych myśli. W jego głowie rodziły się miliony pomysłów, za każdym razem inne

Gatunek literacki

Potop (a właściwie cała Trylogia), jak zostało zauważone wcześniej, to powieść historyczna. Rozkwit tego gatunku na gruncie europejskim przypadł na czasy romantyzmu. Najwybitniejszym twórcą był angielski pisarz, Walter Scott. Jest on autorem takich powieści jak: Waverley, Rob Roy,Ivanhoe. Jego utwory uważa się za wzory nowożytnej powieści historycznej. Do rozwoju gatunku w znacznym stopniu przyczynił się także francuski pisarz, Aleksander Dumas (ojciec), autor między innymi Trzech Muszkieterów czy Hrabiego Monte Christo.

 Najważniejszą cechą gatunku jest jego synkretyzm rodzajowy (patrz punkt dotyczący problematyki utworu niniejszego opracowania), a co za tym idzie – nawiązanie utworu do faktów historycznych. Jego akcja zostaje osadzona w realnych miejscach, przywoływane są mające miejsce zdarzenia i występują historyczne postacie. Na takim tle zostają przedstawione przygody fikcyjnych bohaterów (lub przedstawionych nie zgodnie z prawdą historyczną, a potrzebami utworu – na przykład pułkownik Michał Wołodyjowski to postać, która istniała w rzeczywistości). W Potopie zdarzenia historyczne to wojna między Rzeczpospolitą i Szwecją (a także liczne, wymienione powyżej, pomniejsze wątki). Na tym tle swoje przygody przeżywa Kmicic.

• Elementy baśni – przejawiają się w np.: stawianiu bohaterów w sytuacjach pozornie bez wyjścia, które udaje im się jednak rozwiązać; triumfie dobra nad złem.

• Elementy legendy i apokryfu – są widoczne w epizodzie oblężenia Częstochowy.

• Elementy romansu przygodowego – pojawiają się w burzliwych dziejach związku Kmicica i Oleńki.

• Elementy tradycyjnej powieści historycznej – opierają się na wyzyskaniu źródeł historycznych.

Epos to jeden z najstarszych gatunków epickich. Jest rozbudowanym utworem,najczęściej wierszowanym,ukazującym w uroczystej formie dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle ważnych wydarzeń. Zawiera szczegółowe opisy oraz porównania homeryckie

GENEZA: Potop ukazywał się jako powieść w odcinkach w warszawskim “Słowie” w latach1884-1886. Powieść jest drugą częścią Trylogii, w której skład wchodzą jeszcze: Ogniem i mieczem (pierwodruk w “Słowie” w latach 1883-1884) oraz Pan Wołodyjowski(pierwodruk w “Słowie” w latach 1887-1888).

Sienkiewicz jasno określił cel napisania powieści - “pokrzepienie serc”. Chciał przypomnieć wielkie momenty narodowej historii, aby podnieść na duchu zniewolony, podległy zaborcy naród.

GATUNEK: Powszechnie przyjmuje się, że Potop jest powieścią historyczną. Trzeba jednak pamiętać, że autor połączył w powieści cechy romansu i powieści historycznej. Jako ewentualne wzory dla Sienkiewicza mogły posłużyć książki Waltera Scotta i Aleksandra Dumasa.

Cechy powieści historycznej stworzonej przez Sienkiewicza:

• atrakcyjna fabuła awanturnicza: szybkie zwroty akcji, ucieczki, porwania, nieoczekiwane rozwiązania fabularne;

• wątek miłosny: charakterystyczne perypetie - na skutek nieporozumienia para zostaje rozdzielona, łączy ich jednak szczere uczucie, w imię którego partner dokonuje bohaterskich czynów, a partnerka wiernie na niego czeka, wszystko kończy się ślubem;

• wielkie opisy batalistyczne pełne patosu i wzniosłości;

• humor;

• kreacje bohaterów, których stać na wielkie poświęcenie, brawurę, bezkompromisowych, honorowych patriotów;

• przesłanie powieści - kult dla wielkiej przeszłości narodowej.

Koniec XIX wieku w Polsce to czasy zmian, nie zawsze zmierzających w lepszym kierunku. Głoszone uparcie hasła asymilacji Żydów nie zakorzeniły się w świadomości mieszkańców kraju. Ludzie byli wrogo nastawieni do semitów, czego chuligańskimi przejawami było chociażby napadanie na nich na ulicach czy wybijanie szyb żydowskich domów.

Problem żydowski:

- Maria Konopnicka “Mendel Gdański” – tragiczna historia Mendla Gdańskiego, który był Żydem i czuł się Polakiem, a skrzywdzono go w prymitywnym antysemityzmie, autorka nawołuje o równouprawnienie i tolerancję, podejmuje próbę ostrzeżenia przed tym do czego może dojść w społeczeństwie, wykazanie bezsensowności antysemityzmu.

Julian Ochocki jest człowiekiem, ktory poświęcił się nauce. Ten młody arystokrata, zarażony ideą nauki, swe życie podporządkował jednemu - stworzeniu"metalu lżejszego od powiet- rza", wynalazku użytecznego dla wszystkich. Przekonanie o nieograniczonych możliwościach człowieka, o szansie na zgłębienie niedostępnych dziedzin, niepoznanych do tej pory tajników wiedzy skazało go na wyobcowanie ze środowiska, na samotność i niezrozumienie. Dodatkowo jego smutnego losu dopełnia fakt, iż w kraju nie miał najmniejszych szans na prowadzenie czy choćby rozpoczęcie badań. 

Jedynie idea Ochockiego wydaje się mieć pewne szanse powodzenia. Wprawdzie jego poszukiwania "metalu lżejszego od powietrza" skazane są na niepowodzenie, lecz jego idea spełnia się w postaci machin latających. To dzięki ludziom pokroju Ochockiego możliwy jest postęp w nauce i nowe wynalazki. 

EWOLUCJONIZM-myśl, że cała rzeczywistość podlega stałej zmianie w jednym kierunku i według jednego prawa; ta ewolucja to rozwój i postęp ludzkości.

DETERMINIZM- uważano, że każde zjawisko ludzkiej rzeczywistości jest uwarunkowane przez zespół czynników, oznacza to, że jest zdeterminowane, bo ?determino? znaczy ?ograniczam?; zdeterminowany przez różne okoliczności jest pisarz.
UTYLITARYZM- głosił ?użyteczność? wszystkich dzieł człowieka, w tym także literatury, wszystko co czyni człowiek, powinno przynosić pożytek społeczeństwu, nauczać, wychowywać, krzewić ideały moralne itd.
MONIZM PRZYRODNICZY- jedność świata natury i ludzi, bo cały świat podlega tym samym prawom.
SCJENTYZM- zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu, bo one są źródłami rzetelnej wiedzy.

AGNOSTYCYZM- zakłada, że nie można do końca poznać świata i praw nim rządzących, są to rzeczy, których rozum nie ogarnia; są i będą, lecz nie należy się nimi zajmować; opracować trzeba tylko dostępne zmysłom zjawiska i ich związki.
ORGANICYZM- pochodna ewolucjonizmu i patrzenia na świat człowieka z punktu widzenia biologa; społeczeństwo = organizm, jeśli zachoruje drobna nawet jego część, to całe społeczeństwo to odczuje.

NATURALIZM- krytykowany i odrzucany przez Sienkiewicza za zajmowanie się marginesami, a nawet ?rynsztokami życia?.
REALIZM- zgodność wizji literackiej z rzeczywistością, później nurt w literaturze XIXw., który dążył do naśladowania rzeczywistości i naturalizmu

MINIMALIZM- człowiek powinien być minimum - ten zbiór zagadnień, który jest mu dostępny, i który jest możliwy do zbadania.

praca u podstaw - podniesienie poziomu umysłowego i kulturalnego najniższych podstawowych warstw społeczeństwa

praca organiczna - praca nad podniesieniem poziomu gospodarczego kraju