średniowiecze

ŚREDNIOWIECZE (476 r. p.n.e.- koniec wieku XV)

Teocentryzm – Bóg w centrum zainteresowania człowieka
Chrystianizm – panowanie wiary chrześcijańskiej, dążenie do Boga
Uniwersalizm średniowieczny – wspólny system wartości w Europie (język – łacina, ustrój – feudalizm, wiara – chrześcijaństwo, władza – świecka: cesarz, duchowna: papież)
Epoka „krzyża i miecza” – krzyż: wiara chrześcijańska, papież, miecz: rycerstwo, cesarz, miecz ma kształt krzyża,

Augustynizm – Bóg najwyższym bytem, prawdą i źródłem poznania, przyczyną wszelkiego dobra i piękna, przewaga irracjonalnej duszy nad ciałem i rozumem, poznanie prawdy jest możliwe dzięki istnieniu Boga, który pozwala osiągnąć wiedzę przez oświecenie (iluminizm), zło wynika z braku dobra, szczęści można osiągnąć przez zespolenie z Bogiem; św. Augustyn podzielił dzieje na 6 epok – pierwszy historiozof (rozważania nad przebiegiem procesów dziejowych z filozoficzną refleksją o sensie historii),
Tomizm – oddzielił wiedzę od wiary, rozum od objawienia, człowiek może poznać nie tylko rzeczy materialne, ale i Boga, są jednak prawdy niedostępne dla rozumu, np. stworzenie świata; Bóg jest bytem koniecznym, a człowiek – przypadkowym, podał 5 dowodów na istnienie Boga, koncepcja „drabiny bytów” – każdy ma wyznaczone miejsce, człowiek między aniołami i zwierzętami; poznanie dostępne jest przez zmysły, a potem rozumowo

Rycerz – oddany, heroiczny, oddany królowi i ojczyźnie, szlachetny, wierny damie swego serca, wzorowy chrześcijanin („Bóg, honor, ojczyzna”, np. Roland)
Asceta (święty) – pochodzący ze znamienitego rodu, rozdawał bogactwo biednym, odrzucał dobra doczesne, cierpiał upokorzenia, głód, niedostatek, umartwiał się, umierał jako męczennik (np. św. Aleksy),
Władca – mężny, mądry, dobry, odważny, sprawiedliwy, obrońca wiary, oddany idei kształtowania państwa (Karol Wielki, król Artur)

„memento mori” (pamiętaj o śmierci), „danse macabre” (taniec śmierci), „ars moriendi” (sztuka umierania)
Pareneza – wskazywanie godnych naśladowania wzorców zachowań, dydaktyzm,
Hagiografia – żywotopisarstwo,
Plankt –płacz, lament po stracie bliskiej osoby („Żale Matki Boskiej…”),
Pieta – przedstawienie Matki Bożej bolejącej nad martwym ciałem syna,
Wiersz zdaniowo – rymowy,
„Chanson de geste” – pieśń o czynach (np. „Pieśń o Rolandzie”)
Pasja – przedstawienie męki Chrystusa,

Misterium – odmiana dramatu liturgicznego o treści biblijnej, często pasyjnej,
Legenda – wzorce osobowe,
Mirakl – życie i cuda Matki Boskiej oraz innych świętych,
Dramat liturgiczny – oparty na wątkach Ewangelii Wielkiego Tygodnia,
Dialog – oparty na rozmowie bohaterów reprezentujących zwykle odmienne przekonania,
Farsa – krótki utwór sceniczny zawierający rubaszny humor,
Moralitet – gatunek dramatu będący rodzajem misterium,, ukazywał m.in. średniowieczny świat – zwyczaje, potrawy, choroby, zachowanie w różnych sytuacjach (najsłynniejszy – pochodzący z Niderlandów „Everyman” czyli „Każdy”)

„Pieśń o Rolandzie” – epika rycerska, wzór rycerza, pieśń o czynach,
Bedier „Dzieje Tristana i Izoldy” – miłość,
„Kwiatki św. Franciszka” ( z Asyżu – franciszkanizm: życie pełne miłości, ubóstwa, służby innym i radości, eudajmonizm – osiągnięcie szczęścia),
Dante Alighieri „Boska komedia” – wędrówka po Piekle ( 9 okręgów), Czyśćcu (9 pięter) i Raju ( 9 nieb), w każdym z nich bohater odwiedza 9 kręgów, poemat składa się z 33 pieśni,

Pierwsze świeckie zdanie po polsku – zapis w „Księdze henrykowskiej” – „Daj ać ja pobrusze, a ty pocziwaj” – XIII w.
„Bogurodzica” – najstarsza pieśń religijna, I hymn,
„Kazania świętokrzyskie” – w całości kazanie na dzień św. Katarzyny, (inne np. na Boże Narodzenie, na Trzech Króli)
„Psałterz floriański” – należący do królowej Jadwigi, koniec XIV w.
Wiek XV: „Kazania gnieźnieńskie”, „Psałterz puławski”, „Biblia królowej Zofii”, kroniki Jana Długosza,
„Legenda o św. Aleksym” – asceta,
„Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią”,
Kronika Galla Anonima – wzór władcy (Bolesław Krzywousty)
„Żale Matki Boskiej pod krzyżem” (inaczej: „Lament świętokrzyski’, „Posłuchajcie bracia miła…”)
„O zachowaniu się przy stole”, „Satyra na leniwych chłopów”