DZIAŁ II

ZASADY PROCESU KARNEGO

R2

Z. HUMANITARYZMU

Art. 30 – Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.

Art. 40 – Nikt nie może być poddany torturom, ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych.

W tej dyrektywie mieszczą się zawarte w prawie międzynarodowym zakazy:

- stosowania tortur

- nieludzkiego traktowania

- poniżającego traktowania

Poniżające traktowanie nie może wynikać z: płci, rasy, koloru skóry, języka, religii, przekonań politycznych, pochodzenia narodowego lub społecznego, przynależności narodowej, majątku, lub jakichkolwiek innych przyczyn.

Wewnętrznym mechanizmem zabezpieczającym zachowanie zasady humanitaryzmu jest publiczność rozpraw oraz zasada domniemania niewinności i zasada prawa do obrony w procesie karnym.

R3

Z. USTROJOWO – ORGANIZACYJNE

Z. SĄDOWEGO WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI

Wymiar sprawiedliwości w RP jest monopolem sądów, a mianowicie Sądu Najwyższego, SP, SA oraz SW. Sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości w zakresie nie należącym do SA, SW, SN. Główną funkcją wymiaru sprawiedliwości jest bowiem stosowanie prawa. W prawie konstytucyjnym podkreśla się, że wymiar sprawiedliwości oznacza działalność polegającą na wiążącym rozstrzyganiu sporów o prawo, w których przynajmniej jedną ze stron jest jednostka lub inny podobny podmiot. Wymiar sprawiedliwości stanowi imperatywną działalność sądów polegającą na wymierzeniu kar bądź rozstrzyganiu konfliktów prawnych lub spraw niekonfliktowych w sferze podstawowych praw i wolności obywateli w celu zabezpieczenia i zrealizowania obowiązujących przepisów prawa. Wymiaru sprawiedliwości nie wolno powierzać organom należącym do władzy wykonawczej lub ustawodawczej.

Z. PRAWA DO SĄDU

Oznacza z jednej strony prawo jednostki dostępu do sądu, a z drugiej strony wymaga, aby sprawę rozpoznał ustanowiony przez ustawę właściwy, niezależny i bezstronny sąd. Duże znaczenie dla kształtowania się zasady prawa do sądu w Polsce miało prawo traktatowe, a zwłaszcza dwie ratyfikowane konwencje: Międzynarodowy Pakt praw obywatelskich i politycznych praz Europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Obie normy na podstawie art. 91 ust. 1 Konstytucji stały się częścią krajowego porządku prawnego.

Dla wymagania, aby sprawę karną rozstrzygał sąd, nie wystarcza, aby taki organ był nazwany sądem. Musi spełniać następujące kryteria:

- niezależny od egzekutywy i od stron postępowania

- złożony z sędziów

- przy istnieniu gwarancji praworządności postępowania

Sąd ten ma być organem ustalonym przez ustawę. Ma być niezawisły tzn. niezależny zarówno od władzy wykonawczej, jak i od stron sporu procesowego oraz bezstronny. Ustalone reguły dotyczą postępowania sądowego, co oznacza, że nie obejmują postępowania przygotowawczego.

Art. 45 ust. 1 – Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd

Art. 77 ust. 2 – Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw, otwierając drogę sądową każdej jednostce w razie naruszenia jej wolności lub praw.

Zdaniem TK na prawo do sądu składają się w szczególności:

- prawo dostępu do sądu

- prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury

- prawo do wyroku sądowego

TK wskazuje także na art. 77 ust. 2 Konstytucji RP. Zawiera on skierowany do ustawodawcy zakaz stosowania przepisów, które zamykałyby komukolwiek drogę sądową do dochodzenia naruszonych wolności i praw.

Z . UDZAŁU CZYNNIKA SPOŁECZNEGO

Jest wyrazem demokratyzmu. Stanowi formę udziału obywateli w zarządzaniu państwem, formę współdecydowania o istotnych sprawach innych obywateli.

Udział czynnika społecznego może przejawiać się:

- w składzie organu wydającego rozstrzygnięcia

- w udziale w procesie podmiotów reprezentujących interes społeczny

- w dostępie obywateli do odbywanych publicznie rozpraw

Najważniejsze znaczenie ma jednak udział czynnika społecznego w składzie organu rozstrzygającego (sądu).

Można wyodrębnić następujące modele:

- organy sądowe złożone wyłącznie z urzędników

- wyłącznie z czynnika społecznego

- częściowo z urzędników i częściowo z czynnika społecznego

System sądów złożony wyłącznie z urzędników zapewnia fachowość oraz centralizm władzy. Ujemną stroną tego rozwiązania jest obawa popadania sędziów – urzędników w rutynę w załatwianiu spraw i braku należytej społecznej oceny rozstrzyganych sytuacji konfliktowych. Udział czynnika społecznego zwiększa demokratyzm postępowania zapewnia lepszą ocenę rozstrzyganego konfliktu, popartą doświadczeniem życiowym przedstawicieli różnych środowisk zawodowych. Ujemną stroną tego systemu jest brak należytego przygotowania zawodowego czynnika społecznego w zakresie rozstrzygania spraw karnych. Ustawodawcy najczęściej wybierają jednak rozwiązanie pośrednie, odpowiadające się za mieszanym modelem składu sądu.

We współczesnych ustawodawstwach udział czynnika społecznego w składach orzekających sądów przybiera postać:

- sądu przysięgłych

- sądu ławniczego

Sąd przysięgłych – czynnik społeczny tworzy ławę przysięgłych, która wydaje werdykt co do winy lub niewinności oskarżonego. Sędzia zawodowy przewodniczy rozprawie on stosuje kwalifikację prawną oraz wymierza karę. Ława obraduje bez udziału sędziego. System ten oddziela sędziego prawa od sędziego faktu. Forma ta zapewnia szeroki demokratyzm w postępowaniu sądowym.

Sad ławniczy – ławnik staje się zarówno sędzią faktu, jak i sędzią prawa, równoprawnym z sędzią zawodowym.

Konstytucja RP, problemu udziału obywateli w wymiarze sprawiedliwości jednoznacznie nie rozstrzyga, odsyłając do regulacji ustawowej.

Art. 4 par. 1 USP – w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości obywatele biorą udział przez uczestnictwo ławników w rozpoznawaniu spraw przed sądem w pierwszej instancji, chyba że ustawy stanowią inaczej.

Art. 3 KPK – w granicach określonych w ustawie, postępowanie karne odbywa się z udziałem czynnika społecznego.

Ławnicy pochodzą z wyborów. Ławników do sądów okręgowych oraz sądów rejonowych wybierają rady gmin, których obszar jest objęty właściwością tych sądów, w głosowaniu tajnym. Kandydatów na ławników zgłaszają radom gmin prezesi sądów, stowarzyszenia, organizacje i związki zawodowe, zarejestrowane na podstawie przepisów prawa oraz co najmniej 25 obywateli mających czynne prawo wyborcze, zamieszkujących stale na danym terenie w terminie do dnia 31 lipca ostatniego roku kadencji, w trybie który określi Prezydent RP. Zasadą jest udział ławników w pierwszej instancji. Sądy drugiej instancji oraz SN orzekają w składach sędziów zawodowych, gdyż tutaj większą rolę odgrywa przygotowanie zawodowe sędziego. Ławników pozostawiono jedynie w sprawach o zbrodnie oraz w sprawach zagrożonych karą dożywotniego pozbawienia wolności.

Z. NIEZAWISŁOŚCI SĘDZIOWSKIEJ

Art. 178 ust. 1 Konstytucji – sędziowie w sprawowaniu swego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom.

Podmiotowo zakresem niezawisłości sędziowskiej objęci są sędziowie zawodowi oraz ławnicy. Zasada niezawisłości stanowi dyrektywę nakazującą sędziemu orzekanie na podstawie Konstytucji RP, ustawy i swego wewnętrznego przekonania, co oznacza, że oprócz ustawodawcy nikt nie może wpływać na sędziego w sprawowaniu przez niego wymiaru sprawiedliwości.

Zasada ta zakłada że sędzia stosujący ustawy orzeka według swego wewnętrznego przekonania i nikt nie może wpływać na niego w zakresie rozstrzygania spraw, ani go w tej funkcji zastępować. Sędzia powinien być wolny od wpływu czynnika zewnętrznego w całym przebiegu procesu karnego. Nakłada ona na sędziego obowiązek samodzielnego rozstrzygania wszelkich kwestii dotyczących wykładni obowiązujących przepisów prawa oraz wartości i wiarygodności przeprowadzonych dowodów.

Niezawisłość sędziowska oznacza:

- zakaz wywierania jakiegokolwiek wpływu na sędziego co do kierunku rozpoznania sprawy lub treści orzeczeń, które ma wydać

- niezależność w rozstrzyganiu nasuwających się wątpliwości

- niezależność w wydawaniu wszelkich rozstrzygnięć

- brak odpowiedzialności karnej i dyscyplinarnej

Sędzia jest jednak związany zarówno ogólnie przyjętymi regułami wykładni prawa jak i zasadami logicznego myślenia.

Sędziego w zasadzie nie wiążą orzeczenia innych sądów, ani wyrażone w nich poglądy, chyba że ustawa postanawia inaczej, np.:

- Sędziego nie obowiązują rozstrzygnięcia innego sądu zapadłe w innej sprawie, chyba że są to orzeczenia sądu kształtującego prawo lub stosunek prawny

- Sąd ponownie sprawę rozpoznający jest związany zapatrywaniem prawnym i wskazaniami sądu odwoławczego co do dalszego postępowania
- Rozstrzygnięcie danego zagadnienia uchwałą SN jest wiążące

- Uchwały SN nie związane z konkretną sprawą, rozstrzygające kwestie prawne, wywołujące rozbieżności w orzecznictwie, jeżeli stanowią zasadę prawną, posiadają pewien zakres wiązania, zwłaszcza w obrębie SN

Zakres przedmiotowy niezawisłości sędziowskiej – trzeba dokonać rozróżnień między czynnościami sędziego należącymi do sfery jurysdykcji a czynnościami w zakresie administracji sądowej. Niezawisłość obejmuje wyłącznie te czynności sędziego, które zalicza się do zakresu jego jurysdykcji. Niezawisłością nie są objęte czynności w zakresie administracji sądowej.

Do grupy gwarancji ustrojowych należy zaliczyć:

- odpowiedni poziom etyczno – moralny

- odpowiednie przygotowanie zawodowe

- stałość zawodu

- niepołączalność stanowiska

- materialna niezależność

- immunitet sędziowski

- samorządność sędziowska

Gwarancje procesowe niezawisłości:

- kolegialność składu

- jawność rozpraw

- swobodna ocena dowodów

- tajność narady

Z. RZETELNEGO PROCESU

„Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą, przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie”

Zasada rzetelnego procesu w przebiegu procesu karnego oznacza konieczność:

- zachowania równości broni

- zapewnienie oskarżonemu prawa do obrony oraz posiadania tłumacza

- zachowania lojalności organów procesowych wobec uczestników postępowania

- rozstrzygnięcie w rozsądnym terminie

Zachowania lojalności organów procesowych wobec uczestników postępowania – mieści w sobie zakaz wprowadzania w błąd w jakikolwiek sposób uczestnika procesu, a z drugiej strony nakaz udzielania informacji nie tylko w sytuacjach wyraźnie w ustawie przewidzianych, ale także w każdym przypadku, gdy to może mieć dla niego znaczenie procesowe, z którego może nie zdawać sobie sprawy, zwłaszcza gdy działa bez pomocy adwokata.

Na organie procesowym prowadzącym proces obowiązek udzielania uczestnikom postępowania informacji prawnej.

Art. 300 KPK – przed pierwszym przesłuchaniem podejrzany powinien być pouczony o przysługujących mu uprawnieniach oraz o obowiązkach i konsekwencjach określonych wymienionymi przepisami. Brak takiego pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla osoby, której to dotyczy. Po ogłoszeniu lub przy doręczeniu orzeczenia należy pouczyć uczestników procesu o przysługującym im prawie, terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia lub o tym, że orzeczenie nie podlega zaskarżeniu. Istnieje również ogólne pouczenie podejrzanego przed pierwszym przesłuchaniem o jego uprawnieniach; pouczenie to powinno mieć postać pisemną.

Art. 16 par. 2 KPK – organ postępowania powinien ponadto w miarę potrzeby udzielać uczestnikom informacji o ciążących obowiązkach i przysługujących im uprawnieniach także w wypadku, gdy ustawa wyraźnie tego obowiązku nie ustanawia.

Zasada ta wymaga też, aby proces był przeprowadzony w rozsądnym terminie, tzn. aby nie był przewlekły i stwarzał dla oskarżonego niewinnego możliwość zrehabilitowania się.

Z. KOLEGIALNOŚCI SĄDÓW

Dotyczy obsady składu sądu. Przeciwieństwem jej jest jednoosobowy skład sądu. Rozstrzygnięcia kolegialne są bardziej demokratyczne. Zapewniają wszechstronne rozpoznanie sprawy, co zmniejsza niebezpieczeństwo niedokładności lub błędów. Wzmacnia autorytet organu. Posiada większą wagę moralną. Zwiększa niezawisłość organu rozstrzygającego , który jest bardziej odporny na wszelkie „uboczne wpływy”. Zasada ta odnosi się do sądów, nie dotyczy organów ścigania.

Art. 28 par 1 KPK – na rozprawie głównej sąd orzeka w składzie jednego sędziego poza wyjątkami określonymi ustawą.

Skład ławniczy występuje w sprawach o zbrodnie ( 1 sędzi + 2 ławników ) o przestępstwa zagrożone karą dożywocia ( 2 sędziów + 3 ławników )

Sąd pierwszej instancji może postanowić o rozpoznaniu sprawy w składzie trzech sędziów ze względu na szczególną zawiłość.

W postępowaniu apelacyjnym i kasacyjnym sąd orzeka w składzie trzech sędziów z wyjątkami

Z. BEZSTRONNOŚCI

Organy procesowe są zobowiązane do zachowania bezstronnego stosunku do sprawy i uczestników procesu. Odnajdujemy tu zakaz stronniczości czyli sprzyjania jednej ze stron i odnoszenia się z niechęcią do drugiej z nich. Dotyczy ona wszystkich sędziów sądów powszechnych, SW, SA, SN.

Gwarancją obiektywizmu sądu jest instytucja wyłączenia sędziego. Mamy tutaj dwie grupy:

1. Wyłączenie z mocy prawa (art. 40 KPK)

2. Wyłączenie na wniosek, kiedy istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłoby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie (art. 41 KPK)

Zasada ta dotyczy również oskarżyciela publicznego, jak i organy postępowania przygotowawczego, albowiem przepisy o wyłączeniu sędziego mają odpowiednie zastosowanie do prokuratora, osób prowadzących postępowanie przygotowawcze oraz do innych oskarżycieli publicznych.

Po drugie wszystkie organy prowadzące postępowanie karne są zobowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść jak i na niekorzyść oskarżonego.

Z. KONTROLI

Kontroli podlega działalność organów procesowych i jej rezultaty, zwłaszcza w odniesieniu do decyzji.

Kontrola spełnia dwie funkcje:

1. Funkcja prewencyjna – sprzyja poprawności działania organów procesowych, gdyż organ wydający decyzje lub dokonujący innej czynności może przewidywać, że w przeciwnym razie jego decyzja zostanie uchylona lub zmieniona albo orzeczenie zostaną inne skutki naruszenia prawa w ramach przeprowadzonej kontroli.

2. Funkcja korekcyjna – polega na tym, że wadliwe czynności lub decyzje ulegają reformowaniu czyli decyzje wadliwe uchyleniu lub zmianie, a czynności najczęściej zostają powtórzone zgodnie z obowiązującymi przepisami lub odpowiednio uzupełnione.

Z punktu widzenia dokonywania kontroli w procesie karnym można wyodrębnić:

1. Kontrolę ściśle procesową (ma tu znaczenie:)

- kto tej kontroli dokonuje i z czyjej inicjatywy

- co podlega kontroli

- z jakiego punktu widzenia się jej dokonuje

1. Kontrolę administracyjno – nadzorczą

W systemie obowiązującego prawa polskiego mamy do czynienia z kontrolą opartą na zaskarżalności decyzji orzeczeń, wyrażoną w art. 78 Konstytucji. – „ każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Wyjątki określa ustawa”

Zaskarżeniu mają podlegać orzeczenia i decyzje wydane w pierwszej instancji. Zasada zaskarżalności dotyczy jedynie orzeczeń i decyzji, które kończą postępowanie w pierwszej instancji, gdyż zaskarżenie jest powiązane z instancyjną budową zwłaszcza w postępowaniu sądowym. Środki zaskarżenia powinny w zasadzie mieć charakter dewolutywny, gdyż środki o takim charakterze stwarzają większą ich skuteczność, dlatego też cechą środków odwoławczych jest dewolutywność, a więc przesunięcie sprawy w celu dokonania kontroli orzeczenia do sądu wyższej instancji. Dewolutywność jest bezwzględna (apelacja) lub względna (zażalenie).

Art. 176 Konstytucji – postępowanie przed sądem jest co najmniej dwuinstancyjne. Kontrola instancyjna odbywa się na skutek wniesienia skargi odwoławczej przez uprawnionego, z wyjątkiem przewidzianych w art. 541 par 3 KPK.

Kontroli podlegają z reguły decyzje procesowe, a niekiedy czynności procesowe, a nawet bezczynność organów ścigania. Kontrola jest dokonywana w zakresie przestrzegania prawa, prawidłowych ustaleń faktycznych i zastosowanych skutków.

Prawomocne orzeczenia sądowe kończące postępowanie mogą być poddane kontroli w ramach nadzwyczajnych środków odwoławczych, jakimi są: kasacja i wznowienie postępowania sądowego.

Kontrola administracyjno – nadzorcza nie może wkraczać w zakres objęty niezawisłością sędziego. Nadzór ten sprawuje Minister Sprawiedliwości oraz prezesi poszczególnych sądów.

Z nadzorem mamy także do czynienia w obrębie nadzoru prokuratora nad postępowaniem przygotowawczym w zakresie w jakim go nie prowadzi.

R4

ZASADY ŚCIŚLE PROCESOWE

Zasady związane z wszczęciem procesu

Z. OFICJALNOŚCI (ścigania z urzędu)

Polega na tym że ściganie przestępstw odbywa się przez organy państwa niezależnie od woli i zachowania pokrzywdzonego lub innego podmiotu. Państwo za pomocą swoich organów ściga przestępstwa z urzędu ze względu na atak sprawcy na porządek prawny ustanowiony przez to państwo w postaci odpowiednich zakazów, których przekroczenie jest zagrożone karą kryminalną

Organami ścigania są z reguły prokurator lub policja. Organy te rozpoczynają czynności ścigania gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa. Organ ten wszczyna wówczas postępowanie z własnej inicjatywy. Do wszczęcia ścigania nie jest konieczne jakiekolwiek oświadczenie pokrzywdzonego lub innej osoby.

Organ ścigania otrzymując informację o popełnieniu przestępstwa z własnych źródeł lub środków masowego przekazu nie może wstrzymać się od ścigania i czekać na zawiadomienie o przestępstwie. Zasad ta odnosi się nie tylko do samego etapu wszczęcia procesu, lecz obejmuje cały jego przebieg. Oznacza to, że zasada ta ma wpływ na proces od chwili zawiadomienia do jego zakończenia.

Jeżeli ustawa karna nie przewiduje ścigania konkretnego przestępstwa na wniosek lub z oskarżenia prywatnego, to wówczas ma zastosowanie reguła ścigania z urzędu. Ściganie z urzędu jest niekiedy uzależnione od spełnienia warunku. Można wtedy mówić o warunkowym ściganiu z urzędu, np. kiedy ściganie uzależnione jest od zezwolenia odpowiedniego organu państwowego. Z taką sytuacją mamy do czynienia w wypadku, gdy ściganie z urzędu uwarunkowane jest zezwoleniem.

Ściganie na wniosek jest uregulowane w art. 12 KPK. Cechą tego trybu jest złożenie wniosku który warunkuje możliwość wszczęcia postępowania z powodu popełnionego przestępstwa ściganego na wniosek. Złożony wniosek o ściganie niektórych tylko sprawców przestępstwa upoważnia do ścigania także współsprawców, podżegaczy i pomocników oraz innych osób, których przestępstwo pozostaje w ścisłym związku z przestępstwem sprawcy we wniosku. Tylko wtedy gdy chodzi o sprawców przestępstw będących najbliższymi osobami pokrzywdzonej, koniecznym warunkiem ścigania są wnioski imienne co wiąże się ze szczególnym stosunkiem istniejącym między tymi osobami.

Pokrzywdzony powinien posiadać zdolność do działań procesowych. Wniosku takiego zatem nie może złożyć małoletni. Jeżeli wniosku takiego nie składa ustawowy przedstawiciel lub osoba pod których stałą opieką pozostaje , odpowiednie zarządzenie wydaje sąd rodzinny

Wniosek o ściganie powinien w sposób niewątpliwy wyrażać wolę ścigania. Wystarczy jeżeli spośród uprawnionych jedna osoba złoży wniosek o ściganie. Może on wskazywać imiennie sprawcę, lub może to być wniosek o ściganie nieznanego sprawcy. W razie śmierci pokrzywdzonego wniosek o ściganie mogą złożyć osoby najbliższe, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia – prokurator działając z urzędu.

Złożenie wniosku o ściganie powoduje że odtąd postępowanie toczy się z urzędu, co pociąga za sobą obowiązek wszczęcia postępowania z mocy art. 10 KPK, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa. Wniosek ten może być cofnięty. W postępowaniu przygotowawczym wymaga to zgody prokuratora, w sądowym zgody sądu, ale tylko do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej.

W ramach ścigania na wniosek można wyróżni trzy zasadnicze grupy w zależności od podmiotu uprawnionego do złożenia wniosku:

- ściganie na wniosek pokrzywdzonego, organu opieki społecznej lub właściwej instytucji, dowódcy jednostki wojskowej

Ściganie na wniosek pokrzywdzonego występuje w dwóch odmianach a mianowicie jako:

1. Ściganie bezwzględnie wnioskowe - ma miejsce gdy przestępstwo podlega ściganiu na wniosek bez względu na osobę sprawcy przestępstwa. Konieczny jest wniosek. Np. zgwałcenie

1. Ściganie względnie wnioskowe - ma miejsce gdy zasadniczym trybem ścigania danego przestępstwa jest tryb z urzędu. Natomiast tylko niektóre kategorie sprawców tych przestępstw są ścigane na wniosek, jeżeli zachodzą pewne określone w ustawie stany. Jest to stosunek najbliższego zachodzący między pokrzywdzonym a sprawcą przestępstwa

Odmiennym trybem jest ściganie z oskarżenia prywatnego. Następuje z inicjatywy pokrzywdzonego na skutek wniesienia skargi prywatnej. Od tego czasu pokrzywdzony staje się oskarżycielem prywatnym.

Z. LEGALIZMU

Polega na obowiązku ścigania przestępstw ściganych z urzędu. Organy państwa nie mogą więc dokonywać wyboru między ściganiem a nieściganiem sprawcy przestępstwa, kierując się względami celowości. Sprzyja poczuciu sprawiedliwości, stanowiąc jednocześnie barierę przed wszelkimi naciskami z zewnątrz.

Przeciwieństwem zasady legalizmu jest zasada oportunizmu - polegająca na uprawnieniu do ścigania, kiedy organowi ścigania karnego umożliwia się ocenę celowości ścigania karnego. Organ ścigania karnego, a zwłaszcza prokurator, kierując się celowością może zaniechać ścigania karnego

Dwie postacie oportunizmu:

1. oportunizm właściwy – wiąże się z sytuacjami interesu społecznego bez względu na wagę przestępstwa, kiedy to zachodzi swoista kolizja interesów społecznych

2. oportunizm niewłaściwy – kiedy odstępuje się od ścigania ze względu na małą wagę przestępstwa (znikoma społeczna szkodliwość czynu)

Skodyfikowana w art. 10 KPK – organy powołane do ścigania przestępstw są obowiązane do wszczęcia i prowadzenia postępowania przygotowawczego, a oskarżyciel publiczny do wniesienia i popierania oskarżenia o czyny ścigane z urzędu. Proces powinien być wszczęty przez właściwy organ w stadium postępowania przygotowawczego, jeżeli będzie istniało uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa a w razie ustalenia sprawcy powinno mu się przedstawić zarzuty.

Każda osoba ma obowiązek doniesienia o przestępstwie ściganym z urzędu. Obowiązek spoczywający na każdym obywatelu nie jest sankcjonowany odpowiedzialnością karną, lecz społeczną. Instytucje państwowe i samorządowe które w związku ze swoją działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu są obowiązane do zawiadomienia o tym prokuratora lub policję. Za zaniechanie w tym zakresie może grozić odpowiedzialność karna.

KPK wprowadza możliwość żalenia się do sądu na postanowienie o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia oraz na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego. Przewiduje również możliwość wniesienia zażalenia do prokuratora na bezczynność organu ścigania, jeżeli w ciągu 6 tygodni zawiadamiający nie zostanie powiadomiony o odmowie wszczęcia lub o wszczęciu postępowania przygotowawczego. Organ ścigania nie może odmówić przyjęcia zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa. Na odmowę przyjęcia zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa osobie zgłaszającej powinno przysługiwać zażalenie.

Istnieje sądowa kontrola postanowienia prokuratora o odmowie ścigania lub o umorzeniu postępowania przygotowawczego. Dwie koncepcje:

1. Sąd po rozpatrzeniu zażalenia ma możliwość zobowiązania prokuratora do wniesienia aktu oskarżenia.

2. Upoważnienie pokrzywdzonego do wniesienia skargi w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego (skarga subsydiarna). Pokrzywdzony może wnieść zażalenie do sądu na postanowienie prokuratora o odmowie wszczęcia, jak i na postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego. Jeżeli sąd uchyli zaskarżone postanowienie, a prokurator ponownie odmówi wszczęcia lub umorzy postępowanie przygotowawcze to decyzja taka otwiera pokrzywdzonemu drogę do wniesienia własnego aktu oskarżenia o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego lub umożliwia wniesienie zażalenia na to postanowienie prokuratora.

W postępowaniu sądowym odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia nie wiąże sądu. Sąd może wyrazić zgodę na odstąpienie, umarzając postępowanie, bądź takiej zgody nie wyrażać, uniewinniając oskarżonego lub postępowanie toczyć w dalszym ciągu.

Wyjątki od zasady legalizmu na rzecz oportunizmu:

- umorzenia absorpcyjne

- świadek koronny

- umorzenie postępowania przeciwko nieletniemu

- porozumienia procesowe

Z. SKARGOWOŚCI

Sąd karny może wszcząć i prowadzić proces karny tylko o tyle o ile uprawniony podmiot złoży i popiera odpowiednie żądanie ukarania określonej osoby za oznaczony czyn. Ten system zakłada istnienie podmiotu występującego z żądaniem ukarania i prowadzi do ukształtowania modelu procesowego, w którym następuje rozdzielenie funkcji procesowych między sąd i strony toczące spór o ostateczny wynik wszczętego procesu.

Rodzaje skarg:

1. Zasadnicza – warunkują postępowanie zasadnicze, które inaugurują w gruncie rzeczy postępowania sądowe

2. Etapowe – uruchomienie odpowiedniego etapu postępowania sądowego

3. Incydentalne – inaugurujące odpowiednie postępowanie związku z wydaniem incydentalnej decyzji

Skarga zasadnicza, funkcje:

• Bilansująca – jest wynikiem podsumowania zgromadzonego materiału dowodowego w postępowaniu przygotowawczym

• Inicjująca – sam fakt złożenia aktu oskarżenia zawiązuje postępowanie sądowe

• Programowa – akt oskarżenia określa zakres rozpoznania sprawy

• Informacyjna – akt oskarżenia zawiera informację o tym jaki czyn zarzuca się oskarżonemu i jakimi dowodami oskarżyciel zamierza wykazać winę oskarżonego

Skarga stanowi warunek wszczęcia i prowadzenia postępowania sądowego oraz rozstrzygania sprawy przez sąd. Art. 14 KPK – wszczęcie postępowania sądowego następuje na żądanie uprawnionego oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu. Przepis ten dotyczy postępowania sądowego. Postępowanie przygotowawcze w postaci śledztwa lub dochodzenia może być wszczęte bez skargi.

Duże znaczenie w procesie ma funkcja programowa aktu oskarżenia. Funkcja ta może być wyrażona w postaci nakazu oraz zakazu. Nakaz oznacza że skarga zawiera program, który jest dla sądu wiążący. Program ten dotyczy osoby oskarżonej i zarzucanego jej czynu. Zakaz wynikający z treści aktu oskarżenia wyznacza granice orzekania dla sądu tylko co do osoby i zarzucanego jej czynu, który sądowi nie wolno przekroczyć.

Granice przedmiotowe. W grę wchodzi tutaj kwestia odpowiedzialności za czyn, która opiera się na dwóch podstawach, a mianowicie:

- na podstawie faktycznej

- na podstawie prawnej

Podstawa prawna może ulegać zmianie w toku całego procesu i organ procesowy jest zobowiązany dostosować kwalifikację prawną czynu do poczynionych ustaleń faktycznych. Taki obowiązek występuje zarówno w postępowaniu jurysdykcyjnym jak i w postępowaniu przygotowawczym. Kwalifikacja prawna czynu nie jest zatem dla sądu wiążąca.

Opis czynu może ulec zmianie zarówno w toku postępowania przygotowawczego jak i w postępowaniu sądowym, w zależności od wzbogacania przez organ prowadzący proces swej wiedzy o nim. W czasie postępowania sądowego opis czynu zarzucanego w akcie oskarżenia może się różnić od ustalenia tego czynu w wyroku skazującym.

Czyn rzeczywisty – jest rozumiany w takiej postaci w jakiej on wystąpił w przeszłości w obiektywnej rzeczywistości, w związku z którą toczy się postępowanie.

Czyn hipotetyczny – jest to procesowe wyobrażenie o czynie, jego przebiegu, jakie uzyskuje organ procesowy w miarę wzbogacenia swej wiedzy o nim poprzez przeprowadzenie dowodów.

Opis czynu może ulegać zmianom w procesie karnym i w zasadzie powinien doprowadzić do ustaleń pokrywających się z czynem rzeczywistym.

Przez niezmienność przedmiotu procesu rozumie się regułę, według której przedmiot procesu w zakresie kwestii odpowiedzialności karnej za określony czyn nie powinien polegać zmianom w toku procesu. Odnosi się to do postępowania jurysdykcyjnego nie do przygotowawczego.

W procesie karnym na etapie jurysdykcyjnym dopuszczalna jest zmiana procesowa opisu czynu jeśli nie wykracza ona poza granice tożsamości czynu.

Tożsamość bowiem decyduje o:

- Dopuszczalnym przedmiotowym zakresie rozpoznania sprawy przez sąd w ramach czynu zarzucanego oskarżonemu w akcie oskarżenia

- Zakresie prawomocności materialnej, powodującej zakaz ponownego toczenia procesu przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn.

Kryteria negatywne – wyłączają możliwość przyjęcia tożsamości czynu. Do nich zaliczamy:

1. Różność podmiotów czynu

2. Różność dóbr prawnych, tzn. w razie oskarżenia za pobicie nie może nastąpić skazanie za kradzież.

Niedopuszczalność przedmiotu procesu oznacza, po pierwsze, że niedopuszczalne jest orzekanie w różnych postępowaniach o fragmentach tego samego przedmiotu, po drugie, że orzeczenie wydane w stosunku do fragmentu przedmiotu procesu prowadzi do stanu rzeczy osądzonej w stosunku do całego przedmiotu procesu.

Orzeczenie prawomocnym wyrokiem o części czynu powoduje zakaz ponownego sądzenia tej samej osoby za pozostałe fragmenty czynu. Przy niepodzielności przedmiotu należy brać pod uwagę nie tylko czyn w znaczeniu rzeczywistym ale także pozostałe składniki które wpływają na odpowiedzialność karną za ten czyn.

Przyjmuje się że nie wolno:

1. Rozdzielać poszczególnych znamion czynu

2. Oddzielać kary od winy

3. Rozbijać tzw. Prawnej jedności czynu w wypadku przestępstwa ciągłego lub trwałego

4. Rozbijać naturalnej jedności czynu

5. Odrywać niesamodzielnych fragmentów czynu w celu ich odrębnego rozpoznania

SN przyjmuje, że prawomocne skazanie stoi na przeszkodzie ponownemu postępowania o później ujawnione elementy tego czynu, niewchodzące w skład przyjętej w wyroku konstrukcji.

Wyjątki od zasady skargowości:

• Postępowanie z nieletnimi

• Orzekanie w kwestii odpowiedzialności cywilnej z urzędu

• Sąd odwoławczy może wznowić z urzędu postępowanie sądowe zakończone prawomocnym orzeczeniem sądu z powodu uchybień wymienionych w art. 439 KPK.

Zasady dotyczące postępowania dowodowego

Z. PRAWDY

Dotyczy wyłącznie stanu faktycznego sprawy. Nie odnosi się do stosowania przepisów prawnych. Stanowi dyrektywę adresowaną do organu procesowego, aby wszystkie wydawane w postępowaniu decyzje opierał na ustaleniach faktycznych zgodnych z rzeczywistym stanem rzeczy, a więc na ustaleniach prawdziwych. Zasada ta ma w procesie karnym znaczenie nadrzędne. Zasada ta wiąże się bezpośrednio z celami toczącego się procesu, który w swym rezultacie ma doprowadzić do rozstrzygnięcia o przedmiocie procesu na podstawie ustaleń, które odpowiadają prawdzie. Odgrywa ona istotną rolę w całej konstrukcji procesu karnego.

Podstawowe znaczenie z punktu widzenia zasady prawdy mają ustalenia faktyczne. Są one z reguły składnikiem każdego procesu decyzyjnego nie tylko w zakresie wydawania wyroków i postanowień ale także w przypadkach zapadania zarządzeń

Ustalenia faktyczne to – dokonane na podstawie dowodów stwierdzenia dotyczące tego stanu faktycznego, o którym należy orzec w decyzji. Te procesowe stwierdzenia faktów powinny być prawdziwe, a organy procesowe obowiązane są do czynienia starań w celu uzyskania tej prawdziwości.

Przez prawdę rozumie się - tyle co zdanie prawdziwe, a więc zgodność tego zdania z rzeczywistością. Prawdziwość stanowi cechę zdania prawdziwego, zgodnego z obiektywną rzeczywistością. Wysuwa się dyrektywę pomocniczą w postaci postulatu, aby oznaczone ustalenia faktyczne były udowodnione.

Udowodnienie występuje wówczas, gdy jednocześnie są spełnione następujące warunki:

Warunek obiektywny – aby przeprowadzone w sprawie dowody miały taką siłę obiektywną, iż na ich podstawie każdy zwyczajnie myślący człowiek powinien nabrać przekonania o prawdziwości poczynionych ustaleń faktycznych

Warunek subiektywny – jako całkowicie wewnętrzne przekonanie organu rozstrzygającego o prawdziwości ustalenia faktycznego, będącego podstawą decyzji.

Oznacza to że wyrok skazujący może być wydany tylko na podstawie ustaleń w pełni przekonywalnych o winie oskarżonego. Natomiast wyrok uniewinniający może zapaść zarówno gdy niewinność oskarżonego została udowodniona, jak i wtedy gdy nie została udowodniona ani jego wina ani jego niewinność.

Podstawę wszelkich rozstrzygnięć mają stanowić ustalenia faktyczne odpowiadające prawdzie. Sąd ma uwzględniać w równym stopniu okoliczności przemawiające na korzyść jak i na niekorzyść oskarżonego. Organ procesowy kierujący procesem zostaje zobowiązany do czynnego udziału w poszukiwaniu, wprowadzaniu i przeprowadzaniu dowodów, zmierzających do wyjaśnienia wszystkich istotnych okoliczności sprawy. Sąd ma obowiązek badania przedmiotu procesu niezależnie od zachowania stron. Sąd jest uprawniony do powołania dowodów nawet takich , które nie były zawnioskowane przez strony.

Osiągnięcie tej dyrektywy nie może jednak następować za wszelką cenę. Nie można jej osiągnąć za pomocą faktów uzyskanych z nielegalnych źródeł lub w sposób nielegalny. Przepisy przewidują także unormowania utrudniające możliwość dokonania ustaleń zgodnych z dyrektywą prawdy. Wiążą się one z zakazami dowodzenia, kiedy zderzają się interesy społeczne wynikające z konieczności realizacji dyrektywy prawdy z innymi równie ważnymi interesami społecznymi, wynikającymi z potrzeby np. zachowania tajemnicy państwowej, służbowej lub zawodowej oraz ochrony stosunku pokrewieństwa lub małżeństwa. Wątpliwości których nie udało się wyjaśnić muszą być tłumaczone na korzyść oskarżonego.

Z. BEZPOŚREDNIOŚCI

Sąd powinien opierać swoje ustalenia na dowodach przeprowadzonych na rozprawie. Sąd może czynić ustalenia tylko na podstawie dowodów przeprowadzonych w etapie do którego mają dostęp strony które mogą realizować uprawnienia. Dyrektywa ta urealnia prawa stron do aktywnego uczestnictwa w postępowaniu dowodowym.

Dowody powinny być przeprowadzone bezpośrednio przez sądem orzekającym w danej sprawie. Pozwala to na zgromadzenie wrażeń umożliwiających właściwą ocenę przeprowadzonych dowodów. Sąd obserwując np. świadka w czasie składania zeznań, może poczynić spostrzeżenia na podstawie formułowania przez świadka wypowiedzi, reagowania na pytania, wikłania się w zeznaniach. Wrażenia te posłużą do właściwej oceny przeprowadzonego dowodu.

Organ kierujący procesem powinien korzystać przede wszystkim z dowodów pierwotnych. Dowód taki stwarza lepsze warunki poznania prawdy, gdyż istnieje mniejsze niebezpieczeństwo zniekształceń, które pojawiają się zarówno przy spostrzeganiu, zapamiętywaniu, jak i odtwarzaniu w zeznaniach uprzednio poczynionych spostrzeżeń. Wystąpienie dowodów pochodnych oznacza możliwość większych zniekształceń.

Podstawę wyroku może stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej. Wyjątki od zasady bezpośredniości obejmują sytuację, kiedy obowiązujące przepisy pozwalają na odczytanie protokołu przesłuchania oskarżonego, świadka lub biegłego, sporządzonych w postępowaniu przygotowawczym lub na rozprawie w tej lub innej sprawie.

Z. KONCENTRACJI MATERIAŁU DOWODOWEGO (z. skupienia materiału procesowego)

Proces powinien stanowić zwarty ciąg czynności bez zbędnej zwłoki, skupiający środki dowodowe wokół przedmiotu procesu.

Koncentracja materiału może być osiągnięta za pomocą:

1. Koncepcji prekluzji w przytaczaniu faktów i dowodów - nakłada na strony obowiązek przedstawiania od razu wszystkich znanych faktów i dowodów pod rygorem straty uprawnienia w późniejszym okresie.

2. Koncepcja dyskrecjonalnej władzy sędziego - powala na uwzględnienie przez sąd faktów i dowodów, których strony mimo możliwości nie przytoczyły od razu. Ten drugi system jest odpowiedniejszy dla realizacji postulatu prawdy i dlatego jest przyjmowany w polskim procesie karnym.

W postępowaniu sądowym prezes sądu dostarczają oskarżonemu odpis oskarżenia, wzywa go do złożenia wniosków dowodowych w terminie 7 dni. Nie wyklucza to jednak zgłoszenia przez oskarżonego wniosków w późniejszym terminie. Prezes sądu po rozważeniu wniosku stron, podmiotu z art. 416 KPK lub z urzędu dopuszcza dowody i zarządza ich sprowadzenie na rozprawę. W toku rozprawy przewodniczący powinien baczyć, aby wyjaśniono wszystkie istotne okoliczności sprawy. Powinien on dążyć do tego, aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło na pierwszej rozprawie głównej.

Zasada ciągłości rozprawy – obowiązuje ona od chwili rozpoczęcia rozprawy. Wymogiem jest niezmienność składu sądzącego. Orzekać w sprawie może tylko taki sędzia, który był obecny na całej rozprawie.

Wyjątki od zasady koncentracji materiału:

- przerwa w rozprawie

- odroczenie rozprawy

- odroczenie wydania wyroku

Z. SWOBODNEJ OCENY DOWODÓW

W zakresie oceny dowodów możemy odróżnić dwa podstawowe typy:

1. Koncepcja ustawowej oceny dowodów

1) pozytywna ustawowa teoria dowodowa

2) negatywna ustawowa teoria dowodowa

1. Koncepcja swobodnej oceny dowodów

3) zasada swobodnej niekontrolowanej oceny dowodów

4) zasada swobodnej kontrolowanej oceny dowodów

1. W razie istnienia dowodów wskazanych w ustawie sąd musiał dany fakt uznać za udowodniony. W tym systemie przyznanie się do winy oskarżonego uznano za najlepszy dowód

2. Ustawa nie pozwalała uznać pewnych faktów na udowodnione, jeżeli brak było dowodów oznaczonych przez ustawę. Ustawa ustalała więc pewne minimum dowodowe, potrzebne do stwierdzenia określonych faktów, na których mógł być np. oparty wyrok skazujący.

Swobodna ocena dowodów - oznacza, że organ procesowy, a zwłaszcza sąd ocenia dowody i wyciąga z nich wnioski według swego przekonania, nie będąc skrepowany w tym przedmiocie regułami dowodowymi. Można wyróżnić dwie odmiany, a mianowicie:

1. Zasada swobodnej niekontrolowanej oceny dowodów – ocena dowodów jest kwestią wewnętrzną sądu, nie wymagającą przytaczania argumentacji na temat dokonanej oceny dowodów. W ramach tej odmiany sąd uznaje oskarżonego winnym lub go uniewinnia, nie mając obowiązku uzasadniania swego stanowiska. Dokonana ocena nie może być poddana kontroli instancyjnej.

2. Zasada swobodnej kontrolowanej oceny dowodów – sąd nie jest skrępowany żadnymi regułami dowodowymi, to jednak jest zobowiązany uzewnętrznić swoją ocenę dowodów. Ta ocena musi być przekonywająca, gdyż podlega kontroli instancyjnej.

Aprioryczna swobodna ocena dowodów – wstępna ocena dowodu, której dokonuje organ kierujący procesem.

Aposterioryczna swobodna ocena dowodów – ma zastosowanie do dowodów już przeprowadzonych.

Art. 7 KPK (Swobodna ocena dowodów) – przepis ten stanowi, że organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego.

Art. 410 KPK – podstawę wyroku stanowi całokształt okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej, stąd też wynika dla sądu podwójny nakaz:

1. Przedmiotem oceny mogą być wyłącznie dowody, które zostały ujawnione na rozprawie

2. Przedmiotem oceny powinny być wszystkie dowody, które były ujawnione na rozprawie, nie można w ocenie pominąć części ujawnionych dowodów.

Ocena organu jest swobodna – jest ona oparta na wewnętrznym przekonaniu które kształtuje się w toku postępowania dowodowego. Dokonując weryfikacji dowodów, organ kształtuje swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, przy uwzględnieniu prawidłowego rozumowania, a także powinien kierować się wskazaniami wiedzy i doświadczenia życiowego. Sąd kierujący się tym uprawnieniem, może jednym środkom dowodowym dać wiarę a innym nie. Ma jednak obowiązek należycie, logicznie i przekonywująco ocenę swą uzasadnić.

Kontrolą odwoławczą można objąć tylko te elementy oceny które do takiej oceny się nadają a więc to czy nie wskazuje ona błędów natury faktycznej lub logicznej, albo czy nie jest sprzeczna z doświadczeniem życiowym lub wskazaniem wiedzy. Nie może ona dotyczyć bezpośrednich wrażeń, jakie organ uzyskuje w czasie przeprowadzania dowodu.

Zasady dotyczące formy i sposobu prowadzenia procesu

Z. KONTRADYKTORYJNOŚCI

Można ją wyrazić w postaci dyrektywy prowadzenia procesu w formie sporu równouprawnionych stron przed bezstronnym sądem. Występuje przede wszystkim w postępowaniu sądowym. W modelu tym istnieją warunki naświetlania każdego faktu z punktu widzenia interesów obu stron, co pozwala na wszechstronne wyjaśnienie wszystkich okoliczności sprawy i wydania orzeczenia odpowiadającego prawdzie. Prowadzenie postępowania w postaci sporu jest możliwe tylko pod warunkiem , że podmioty te są równouprawnione. Równość stron oznacza wyposażenie stron w te same środki prawne. Strony powinny korzystać z tych samych uprawnień procesowych tzn. powinny posiadać te same prawa i te same obowiązki.

Zasada ta zakłada istnienie trójpodmiotowego procesu, a mianowicie strony czynnej (oskarżyciel, powód cywilny) i strony biernej (oskarżony) oraz sądu wyposażonego w pozycję bezstronności, który istniejący spór rozstrzyga.

Uprawnienia strony w postępowaniu:

1. Uczestniczenie w czynnościach postępowania

2. Uprawnienie do zadawania pytań i składania oświadczeń, zwłaszcza oświadczeń wiedzy

3. Uprawnienie do składania wniosków

4. Uprawnienie stron do korzystania z pomocy osoby mającej odpowiednie przygotowanie zawodowe do występowania przed sądem

5. Uprawnienie stron do zaskarżania zapadłych decyzji procesowych

Zasada ta znajduje większe zastosowanie w fazie rozprawy głównej.

Z. JAWNOŚCI

1. Sprawa powinna być rozpatrywana jawnie wobec osób postronnych (zasada publiczności)

2. Sprawa powinna być rozpoznawana z udziałem stron i ich przedstawicieli (zasada jawności wewnętrznej)

1. Zasada jawności, umożliwiając społeczną kontrolę działalności sądów, sprzyja wydawaniu rozstrzygnięć odpowiadających prawu i poczuciu sprawiedliwości. Stanowi ona gwarancję niezawisłości i bezstronności sędziego. Wzmacnia również poczucie ładu i porządku prawnego, oddziałując wychowawczo na uczestników postępowania i inne osoby. Jawność może być również niekorzystna dla świadków, kiedy w czasie przesłuchania wywleka się najgłębsze ich osobiste tajemnice.

2. Strony nie mogą być pozbawione możliwości udziału w czynnościach, w wyniku których ma zapaść rozstrzygnięcie „ich sprawy”.

Na rozprawie odbywającej się jawnie mogą być obecne:

- osoby biorące udział w postępowaniu

- inne osoby gdy:

• Są pełnoletnie

• Nie są uzbrojone

• Nie znajdują się w stanie nie licującym z powagą sądu

• Przedstawiciele masmediów gdy: uzasadniony interes społeczny za tym przemawia, dokonanie tych czynności nie będzie utrudniać prowadzenia rozprawy, ważny interes uczestnika postępowania się temu nie sprzeciwia.

Rozprawa powinna być obligatoryjnie prowadzona z wyłączeniem jawności w całości lub w części, jeżeli jawność mogłaby:

1. Wywołać zakłócenia spokoju publicznego

2. Obrażać dobre obyczaje

3. Ujawnić okoliczności które ze względu na ważny interes państwa powinny być zachowane w tajemnicy

4. Naruszyć ważny interes prywatny

5. W razie przesłuchiwania świadka co do okoliczności objętych tajemnicą państwową państwową, służbową lub zawodową.

Oraz gdy rozprawa dotyczy:

1. Wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowanie środka zabezpieczającego

2. Sprawy o pomówienie lub znieważenie

W postępowaniu z nieletnimi rozprawa w zasadzie odbywa się z wyłączeniem jawności, chyba że jawność rozprawy jest uzasadniona ze względów wychowawczych. Jeżeli choćby jednym ze współoskarżonych jest nieletni sąd może wyłączyć jawność rozprawy w części lub w całości. Może to uczynić także na czas przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat.

Wyłączenie jawności rozprawy nie pozbawia udziału w niej uczestników postępowania. Oprócz stron mogą wziąć udział w rozprawie po dwie osoby wskazane przez oskarżyciela posiłkowego, prywatnego i oskarżonego. Osoby zaufania są wyłączone z rozprawy, gdy zachodzi obawa ujawnienia tajemnicy państwowej. Pomimo wyłączenia jawności przewodniczący może zezwolić poszczególnym osobom na obecność na rozprawie. W razie wyłączenia jawności rozprawy przewodniczący poucza obecnych o obowiązku zachowania w tajemnicy okoliczności ujawnionych na rozprawie i o skutkach niedopełnienia tego obowiązku.

Wyrok ogłasza się jawnie. Przytoczenie powodów wyroku może się odbyć z wyłączeniem jawności w całości lub w części. Narada sądu jest etapem zawsze tajnym. Oskarżony ma prawo być obecny przy wszystkich czynnościach postępowania dowodowego.

Tylko wyjątkowo oskarżony:

1. Może być wydalony z sali rozpraw gdy mimo upomnienia przewodniczącego nadal zakłóca porządek

2. Na zarządzenie przewodniczącego oskarżony opuszcza salę rozpraw gdy należy się obawiać że jego obecność mogłaby oddziaływać krępująco na wyjaśnienia współoskarżonego albo zeznania świadka lub biegłego

Po powrocie na sale przewodniczący informuje oskarżonego o przebiegu rozprawy podczas jego nieobecności oraz umożliwia mu złożenie wyjaśnień co do przeprowadzonych w czasie jego nieobecności dowodów.

Wyjątkowo rozprawa może się odbyć podczas nieobecności oskarżonego kiedy:

1. Zaistnieje możliwość wydania wyroku zaocznego

2. Oskarżony ze swej winy wprawił się w stan niezdolności do udziału w rozprawie lub posiedzeniu

3. Oskarżony zawiadomiony o terminie rozprawy oświadcza, że nie weźmie w niej udziału, uniemożliwiając doprowadzenie go na rozprawę albo zawiadomiony o niej osobiście nie stawia się na rozprawie bez usprawiedliwienia. Jeżeli jego obecność jest niezbędna sąd zarządza jego zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie.

4. Oskarżony po złożeniu wyjaśnień samowolnie opuszcza salę rozpraw

Sąd może orzekać wyrokiem na posiedzeniu w sytuacjach:

1. Warunkowego umorzenia postępowania przed rozprawą

2. Skazania oskarżonego wyrokiem na posiedzeniu w ramach 343 KPK

3. Dobrowolnego poddania się karze w postępowaniu uproszczonym

4. Orzekania wyrokiem nakazowym

Posiedzenia odbywają się z wyłączeniem publiczności. Strony oraz osoby nie będące stronami, jeżeli ma to znaczenie dla ochrony ich praw lub interesów, mają prawo wziąć udział w posiedzeniu wówczas, gdy ustawa tak stanowi, chyba że ich udział jest obowiązkowy.

Strony mają możliwość uczestniczenia w czynnościach śledztwa lub dochodzenia:

1. Podejrzanego, pokrzywdzonego i ich przedstawicieli ustawowych, a obrońcę i pełnomocnika, jeżeli są już w sprawie ustanowienie należy dopuścić do udziału w czynnościach, jeżeli nie będzie jej można powtórzyć na rozprawie, chyba że zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub uszkodzenia dowodu w razie zwłoki.

2. Stronom i ich przedstawicielom zezwala się na wzięcie udziału w przesłuchaniu biegłych

3. Stronie która złożyła wniosek o przeprowadzenie dowodu oraz jej przedstawicielowi, nie można odmówić wzięcia udziału w takiej czynności, jeżeli tego żądają

4. Strony, a obrońcę i pełnomocnika, gdy są już w sprawie ustanowieni należy także na ich żądanie dopuścić do udziału w innych czynnościach śledztwa. Odmówić temu żądaniu może tylko prokurator w uzasadnionych wypadkach ze względu na ważny interes śledztwa, może on także odmówić sprowadzeniu oskarżonego pozbawionego wolności, gdy spowodowałoby to poważne trudności.

Z. USTNOŚCI

Nakaz, by czynności procesowe miały formę ustnej wypowiedzi osób uczestniczących w postępowaniu. Forma ta najlepiej zapewnia kontakt organowi procesowemu z materiałem dowodowym. Jest również formą pozwalającą na urzeczywistnienie zarówno jawności czynności, jak i realizację zasady kontradyktoryjności. Czynnik pozwalający na odformalizowanie biegu procesu

Postulat pisemności ma znaczenie szczególne, gdy chodzi o precyzję myśli i utrwalenia ustnych wypowiedzi, pozwalających na ich kontrolę nawet po znacznym upływie czasu. W postępowaniu obowiązują równolegle zasada ustności i zasada pisemności. Skodyfikowana w art. 365 KPK – rozprawa odbywa się ustnie. Dotyczy to zarówno przebiegu całego postępowania dowodowego jak i czynności zawiązanych z kierowaniem rozprawą. Ustne czynności wymagają utrwalenia. Podstawową formą utrwalenia przebiegu rozprawy jest protokół.

W niektórych przypadkach nakazana forma ustnej wypowiedzi nie może być przez sąd zastępowana treścią pisma, zapisków lub notatek urzędowych. Dotyczy to dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadków.

Niektóre czynności wymagają formy pisemnej i ustnej np. wyrok.

Z. SZYBKOŚCI POSTĘPOWANIA KARNEGO

Postępowanie powinno się toczyć sprawnie bez niepotrzebnych zakłóceń. Rozpoznanie sprawy, szczególnie przez sąd i wyrokowanie po upływie znacznego czasu, nie spełnia zadań, jakie wynikają, zarówno z prewencji ogólnej, jak i szczególnej. Sprawiedliwe ukaranie sprawcy po upływie znacznego czasu jest bardzo utrudnione, a niekiedy w ogóle niemożliwe.

Świadkowie, będący najczęściej zapominają o istotnych okolicznościach czynu oskarżonego oraz nie są w stanie precyzyjnie wypowiedzieć się na ten temat. W KPK szybkość postępowania wyrażona została w postaci terminów o różnym charakterze adresowanych do organów procesowych, ale także do stron postępowania.

Zasady dotyczące sytuacji prawnej oskarżonego w procesie

Z. DOMIEMANIA NIEWINNOŚCI

Od wszczęcia procesu karnego w stosunku do oskarżonego zaczyna obowiązywać zasada domniemania niewinności.

Domniemanie niewinności oznacza – że oskarżony ma być uważany za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie prawomocnie stwierdzona zgodnie z przepisami KPK. Stanowi ona dyrektywę nakazującą traktowanie oskarżonego jako niewinnego, póki jego wina nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem. Skodyfikowana w art. 5 KPK.

Z faktu że oznaczona osoba staje się oskarżonym, wynika nakaz traktowania jej jako osoby niewinnej.

Obiektywne rozumienie zasady domniemania niewinności – oskarżony powinien być traktowany jako niewinny bez względu na przekonanie uczestników procesu, a szczególnie organów procesowych. Tylko pełne udowodnienie winy oskarżonego może obalić to założenie. Domniemanie niewinności określa się jako ustawowe założenie niewinności oskarżonego, które zawiera nakaz dla organów procesowych traktowania oskarżonego jako osoby niewinnej przez cały czas trwania procesu karnego.

Subiektywne rozumienie zasady domniemania niewinności – wyraża ono żądanie, aby do czasu prawomocnego skazania organy procesowe zakładały niewinność oskarżonego i odpowiednio do tego traktowały go w procesie. Chodzi o to aby sędzia przed wydaniem wyroku skazującego nie traktował oskarżonego jak osoby winnej przestępstwa.

Zasada ta zakłada więc istnienie stanu prawnego według którego oskarżony musi być traktowany jako niewinny, niezależnie od przekonania organu procesowego. Domniemanie zostaje wyłączone stwierdzeniem winy oskarżonego. Następuje ono w prawomocnym wyroku skazującym. Wyłączenie domniemania następuje zatem nie od chwili wydania wyroku stwierdzającego winę oskarżonego, lecz od momentu uprawomocnienia tego orzeczenia, gdyż w przeciwnym razie trzeba by przyjąć, że w drugiej instancji obowiązuje reguła przeciwna. Jeżeli orzeczenie skazujące zostanie następnie uchylone w ramach nadzwyczajnych środków kontroli odwoławczej to w dalszym ciągu obowiązuje domniemanie niewinności. Wyrok warunkowo umarzający postępowanie karne jest orzeczeniem stwierdzającym winę oskarżonego i tym samym wyłączającym działanie w danej sprawie domniemania niewinności.

Domniemanie działa zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz procesu karnego:

1. Funkcja wewnętrzna – Oskarżony ma być traktowany jako osoba niewinna w każdym etapie procesowym, aż do uprawomocnienia się wyroku skazującego.

2. Funkcja zewnętrzna – polega na oddziaływaniu zasady domniemania niewinności wobec każdej osoby, instytucji i organizacji, które nie mogą traktować oskarżonego jako winnego, jeżeli fakt taki nie zostanie stwierdzony prawomocnym wyrokiem.

Domniemanie niewinności oskarżonego wywołuje szereg konsekwencji procesowych:

1. Badanie winy oskarżonego powinno odbywać się w sposób obiektywny

2. Konsekwencją tej zasady jest reguła In dubio pro Reo - art. 5 par 2 KPK - według tego przepisu nie dające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego. Ma ona zastosowanie tylko wówczas, kiedy pomimo należytej staranności organu procesowego oznaczonej okoliczności nie da się wyjaśnić. Ustalenie winy oskarżonego jest możliwe tylko wtedy, gdy na podstawie zebranego w sposób wyczerpujący materiału dowodowego można ustalić winę oskarżonego. Jeżeli pojawią się nie dające się usunąć wątpliwości, wówczas w grę wchodzi reguła uzupełniająca, tzn. istniejące wątpliwości muszą być rozstrzygane na korzyść oskarżonego i ewentualnie prowadzić do jego uniewinnienia. W razie istnienia nie dających się usunąć wątpliwości wybiera się określoną wersję, która dla oskarżonego przedstawia się najkorzystniej, choć nie wyklucza się tego, że mogło by być inaczej, ale nie zdołano tego ustalić w sposób stanowczy

3. Następstwa domniemania dotyczą formalnego ciężaru dowodowego, czyli obowiązku dowodzenia (onus probanci), który przerzucony został na organy procesowe.

4. Wobec oskarżonego stosuje się tylko takie ograniczenia swobody, które są konieczne do prowadzenia procesu.

Z. PRAWA DO OBRONY

W procesie karnym oskarżonemu należy zapewnić prawo do obrony. Każdy przeciwko komu prowadzone jest postępowanie karne , ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu.

Art. 6 ust. 3 KE – każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do:

1. Niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji w języku dla niego zrozumiałym o istocie i przyczynie wniesienia przeciwko niemu oskarżenie

2. Posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony

3. Bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę

4. Przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądania obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach jak świadków oskarżenia

5. Korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza

Prawo do obrony obejmuje wszelkie czynności podejmowane w interesie oskarżonego, które zmierzają do odparcia oskarżenia lub oddalenia roszczenia cywilno – prawnego albo odpowiedniego zmniejszenia jego odpowiedzialności, jak i do zmniejszenia wszelkich uciążliwości procesowych.

Do zakresu prawa do obrony od strony podmiotowej należą:

1. Możliwość podejmowania całego szeregu czynności osobiście przez oskarżonego

2. Prawo do korzystania z pomocy obrońcy (obrona formalna)

3. Przepisy nakazujące organom procesowym dokonywanie czynności także na korzyść oskarżonego

1. Uprawnienia oskarżonego:

- jako stronie procesowej

- takie które przysługują tylko jemu jako oskarżonemu

• Prawo do inicjatywy dowodowej, uczestniczenia w czynnościach dowodowych czy też zaskarżenia decyzji procesowych. Prawo do składania wyjaśnień, prawo do milczenia, ochrona prawna związana z zaskarżeniem orzeczeń. W toku postępowania przygotowawczego na żądanie podejrzanego należy go przesłuchać z udziałem ustanowionego obrońcy.

1. Oskarżony może korzystać z pomocy adwokata występującego w charakterze obrońcy

• Obrona jest obowiązkowa – kiedy obowiązujące przepisy wymagają posiadania przez oskarżonego w toku procesu obrońcy. Np. kiedy stopień rozwoju umysłowego oskarżonego, jego ułomność oraz stopień zawiłości lub waga sprawy wymagają obowiązkowego posiadania przez oskarżonego obrońcy.

- nieletni

- głuchy, niemy, niewidomy

- zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności

- gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę

• Oskarżony musi posiadać obrońcę także w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, gdy:

- zarzucono mu zbrodnię

- jest pozbawiony wolności

• Wystarczy istnienie jednego z tych czynników. W takiej sytuacji udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy, a w rozprawie apelacyjnej lub kasacyjnej, jeżeli prezes sądu albo sąd uzna to za konieczne.

• Obrona obowiązkowa występuje także w postępowaniu przed sądem wojskowym oraz w postępowaniu przyspieszonym.

• Obrona w wybory – gdy oskarżony zawiera umowę o obronę przez określonego adwokata

• Obrona z urzędu:

- gdy obrona jest obowiązkowa a oskarżony nie ma obrońcy z wyboru

- gdy oskarżony nie jest w stanie bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i swojej rodziny ponieść kosztów obrony.

1. Organy procesowe w ramach prawa do obrony dokonują czynności także na korzyść oskarżonego.

Art. 4 KPK – organy prowadzące postępowanie karną są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść jak i na niekorzyść oskarżonego.