Kryminologia klasyczna – Jeremy Bentham, Immanuel Kant, Anzelm Feuerbach
Człowiek – jednostka racjonalna, posiadająca wolną wolę i wybór pomiędzy zachowaniem prawnym a bezprawnym. Indeterministyczna koncepcja człowieka – przestępca to jednostka normalna, świadomie i racjonalnie wybierająca zachowanie nieprawne. Każdy z nas może być przestępcą.
Absolutna koncepcja kary – ma wymiar etyczny i funkcję sprawiedliwościową za wyrządzone zło – kara jako odpłata za czyny.
Koncepcja prawa karnego czynu – podstawa kary to czyn sprawcy, kara to odpłata za wyrządzone zło
Pesymistyczna wizja natury ludzkiej – człowiek jest zły z natury
Wymiar pragmatyczny kary – zachowania człowieka mogą być sterowane jedynie za pomocą obawy przed karą, koncepcja kary służąca prewencji generalnej.
Kryminologia Pozytywistyczna – Cesare Lombroso, Rafaele Garofalo
Deterministyczna koncepcja człowieka – zachowanie ludzi rodzą czynniki, nad którymi nie ma kontroli, przestępca nie może panować nad swoimi czynami. Kryminologia ma odszukać czynniki determinujące określone jednostki do zachowań nieprawnych – etnologia przestępstwa
Kierunek biopsychologiczny
Decydujący wpływ na popełnianie przestępstw mają wewnętrzne cechy pozwalające traktować jednostkę indywidualnie. Cechy te mogą być dziedziczne lub powstałe w wyniku nabycia (uraz, choroba). Cechy te można ustalić, co oznacza ustalenie przyczyn przestępstw.
Kierunek socjologiczny
Na zachowanie człowieka mają wpływ czynniki społeczne. Jeżeli są niekorzystne generują zachowania przestępne. Można ustalić, jakie czynniki generują takie zachowania a ich usunięcie zaowocuje zapobieganiu przestępczości.
Biopsychologiczne teorie pozytywistyczne
1) Antropologiczne- Lombroso, teoria przestępcy z urodzenia, tendencje do popełniania przestępstw można określić po budowie ciała. Przestępca z urodzenia musiał mieć 6 szczególnych cech najczęściej w obrębie głowy, determinowało to o skłonności do konkretnego rodzaju przestępstw.
2) Koncepcja dziedziczenia skłonności do zachowań antyspołecznych – wnioskiem z badań była niemożliwość ustalenia wpływu wywieranego przez dziedziczenia na skłonności do zachowań antyspołecznych. Wykryto jednak związek między zachowaniami przestępnymi naturalnych rodziców a ich dzieci, jednak nie dowiedziono czy decydują czynniki genetyczne czy środowiskowe.
3) Zaburzenia struktury chromosomów – niewykluczone, że u osób posiadających dodatkowy chromosom powoduje to zachowania przestępcze o charakterze agresywnym. Istnieje jednak związek między posiadaniem dodatkowego chromosomu a zaburzeniami w funkcjonowaniu organizmu. Nie ma jednak dowodów na związek pomiędzy zaburzeniami ilości chromosomów a zachowaniami przestępnymi.
4) Koncepcje zaburzeń ośrodkowego układu nerwowego – zmiany organiczne w OUN mogą przyczynić się do powstawania zachowań kryminalnych, jednakże taki związek może mieć wpływ na wyjaśnienie niewielkiej części przestępczych zachowań. Uszkodzenia OUN prowadzą do zaburzeń funkcjonowania mózgu, co może prowadzić do zakłóceń rozwoju psychicznego. Powoduje to trudności z adaptacją warunków społecznych, co może mieć wpływ na prawdopodobieństwo zachowań przestępnych w tej grupie. Wpływ społeczeństwa może te tendencje wywołać, wzmocnić lub też zneutralizować.
5) Pozostałe koncepcje somatyczne
Niedoboru witamin
Nieprawidłowego poziomu cukru
Reakcje alergiczne
Nadmiar lub niedobór określonych hormonów
Każdy czynnik powodujący zaburzenia pracy ludzkiego organizmu może mieć wpływ na zachowanie człowieka. Nie można jednak tym czynnikom przypisać podstawowego znaczenia, nie można ignorować znaczenia wpływów społecznych.
Oligofrenia – niski poziom sprawności umysłowej może utrudniać społeczną adaptację i tak przyczynić się do zachowań przestępczych. Nie bez znaczenia pozostaje tu jednak pozytywny lub negatywny wpływ środowiska.
Koncepcje typów psychosomatycznych typy psychosomatyczne:
Sangwinik – silnie reaguje, niewytrwały w działaniu
Choleryk – silnie reaguje, wytrwały w działaniu
Melancholik – słabo reaguje, wytrwały w działaniu
Flegmatyk – słabo reaguje, niewytrwały w działaniu
Typy Psychosomatyczne Kretschmera z którymi łączył on skłonności do zapadania na choroby psychiczne i temperament, w praktyce spotykamy głównie typy mieszane
Typ asteniczny – wysoki, szczupły, ostre rysy twarzy – typ schizofreniczny
Typ atletyczny – średni lub wysoki, szczupły, dobrze umięśniony, koścista twarz, szerokie ramiona
Typ pykniczny – średni lub mały, tęgi, grube rysy twarzy, słabo umięśniony, duży brzuch
Typ dysplastyczny – nieregularna budowa ciała, często tęgi, mężczyźni mają cechy kobiet a kobiety mężczyzn
Teoria Hansa Eysencka – podział jednostek na:
Ekstrawertycy – łatwi do pobudzenie, łatwo tracący pobudzenia, poszukujący stymulacji, aktywni i impulsywni, spontaniczni i optymistyczni aż do braku krytycyzmu, nieopanowani, co może prowadzić do agresji. Trudniejsi do asocjalizacji.
Introwertycy – trudni do pobudzenia, z trudnością się wygaszają, nietowarzyscy, powściągliwi raczej nieśmiali, systematyczni i sumienni raczej pesymistyczni skoncentrowani na życiu wewnętrznym.
Pozytywistyczne koncepcje socjologiczne
1) Ekologiczne – szkoła chicagowska, przestrzenny rozkład przestępczości w miastach, w zależności od ukształtowania środowiska w obrębie otoczenia zmienia się skala przestępczości. Koncepcja stref:
Centralna – instytucje handlowe, finansowe i kulturalne, pojawianie się tysięcy interesantów. Duża przestępczość nieletnich słabnąca wraz z oddalaniem się od strefy I.
Przejściowa – część instytucji ze strefy I oraz po części przemysł
Willowa – zajmowana przez zamożniejszą część obywateli pracujących w strefie II
Podmiejska – obejmująca tereny poza granicami miasta.
Istotny wpływ czynników kulturowych, demograficznych a także architektonicznych i urbanistycznych na poziom przestępczości. Niestabilność warunków życia, niedostatek regulacji oraz słabość kontroli społecznej mają wpływ na wzrost przestępczości w dużych skupiskach ludzkich.
2) Strukturalne – zróżnicowanie społeczne, uplasowanie w grupie społecznej determinuje ilość możliwych do podjęcia działań. Merton stwierdził, że wszyscy członkowie społeczeństwa podlegają naciskowi społecznemu celem skłonienia ich do osiągania cenionych w tym społeczeństwie wartości. Cena roli czynników biopsychologicznych – pozwala dzielić ludzi na lepszych i gorszych dając tym lepszym przeświadczenia o własnej wyższości i poczucie słuszności przy wyrządzaniu krzywdy gorszym. Może to być wykorzystane do manipulacji nastrojami społecznymi, mogą powodować zachowania przestępcze w połączeniu z dodatkowymi czynnikami. Osiągnięcie społecznie określanych celów jako miernik sukcesu życiowego i stopień społecznego szacunku. Merton zróżnicował środki osiągania tych celów.
Konformizm – jednostka przyjmuje, co najmniej niektóre cele kulturowe akceptuje środki, ma dostęp do społecznie określonych środków osiągania celów i potrafi je wykorzystać
Innowacja – jednostka przyjmuje, co najmniej niektóre cele kulturowe, lecz niekoniecznie uzależnia ich osiągnięcie od społecznie określonych środków – skłonność do podejrzanych działań
Rytualizm – odrzucenie celów przy jednoczesnej akceptacji środków ich osiągania, redukcja aspiracji, zadowolenie z ścisłego przestrzegania norm
Wycofanie – co najmniej niektóre cele i środki są zaakceptowane, środki te jednak zawiodły lub istnieje niemożność osiągnięcia celów. Podejmowanie działalności zastępczej – alkoholizm, narkomania
Bunt – odrzucenie celów i środków, próba określenia nowych celów i środków.
Człowiek podlega dwojakim naciskom – wewnętrznym (wynika z akceptacji celów i środków) i zewnętrznym (oparty na oczekiwaniach innych odnośnie osiągania sukcesów)
Neurotyzm – wrażliwość emocjonalna niski oznacza zrównoważenie i odporność na stres, wysoki – przeciwnie.
3) Psychopatia – nieprawidłowe ukształtowanie osobowości:
Niezdolność do trwałych związków uczuciowych
Przewaga sfery popędów na wyższymi poziomami regulacji zachowania
Zachowanie impulsywne
Brak poczucia winy przy naruszaniu dóbr innych
Skłonność do agresji
Osoby o nieprawidłowo ukształtowanej psychice będącej następstwem negatywnych doświadczeń społecznych.
4) Teorie zróżnicowania kulturowego- przyczyny zachowań kryminalnych w zróżnicowaniu kulturowym. Albert Cohen – w środowisku amerykańskim to warstwa średnia dominuje i narzuca standardy zachowania i miary sukcesu.
Ambicja – wysoki poziom aspiracji
Osobista odpowiedzialność – poleganie na sobie
Szacunek dla osiągnięć – miernik zdolności – wykształcenie lub sukcesy zawodowe
Świecki ascetyzm – gotowość do oparcia się pokusie natychmiastowej realizacji życzeń w imię dalszych celów
Racjonalność – zdolność przewidywania wydarzeń i wyciągania wniosków
Dbałość o wygląd i maniery – przestrzegania norm kulturowych jako warunku sukcesu
Eliminacja przemocy i agresji – zapewnia możliwość dobrych układów z ludźmi
Rozsądny wypoczynek – nie marnowanie czasu a dokształcanie się, rozsądne spożytkowanie czasu
Szacunek dla własności – docenienie i szanowanie prawa własności
Przestrzeganie tych zasada daje możliwość przesunięcia się w górę hierarchii społecznej. Dla większości warstwy niższej – możliwość ta jest zablokowana z racji niemożliwości sprostowania wymaganiom. Zatem młodzież klasy niższej ma problemy z przystosowaniem się, prowadzi to do odrzucenia norm i tworzenia subkultur. Negatywizm tych subkultur przejawia się w działaniu nie dla korzyści a dla samego działania lub jest przejawem chęci szkodzenia innym. Taka grupa tworzy negatywny biegun kulturowy warstw średnich.
Teoria Millera warstwa niższa tworzy specyficzną subkulturę przeciwstawiania się innym warstwom. Tworzy ją sieć norm grupowych pozwalających uzyskać prestiż w grupie:
Trudność – deklarowana chęć nie popadania w trudne sytuacje, uchylanie się od negatywnych skutków działania. Podział na wikłających się w kłopoty i potrafiących ich uniknąć
Twardość – specyficznie pojmowana męskość, odwaga i sprawność fizyczna, brak zainteresowania sprawami intelektualnymi.
Cwaniactwo – sprawność umysłowa polegająca na umiejętności podejścia i oszukania innych przy jednoczesnym niedopuszczeniu stania się ofiarą takiej manipulacji
Podniecenie – szukanie mocnych wrażeń w alkoholu, muzyce i przygodach seksualnych. Poszukiwanie doznań przeplata się z okresami apatii i wyciszenia.
Los – przekonanie o rozstrzygającej roli losu w osiągnięciu sukcesu, podporządkowaniu siłom wyższym
Niezależność – sprzeciw wobec zewnętrznej kontroli i ulegania ogólnie pojętym autorytetom.
Potrzeba przynależności do grupy jak również walka o pozycję w niej często prowadzi do zachowań kryminalnych.
Teoria zróżnicowanych okazji- na wybór zachowania zgodnego lub sprzecznego z prawem wpływa nie tylko dostęp do środków skłaniających do zachowań społecznie poprawnych, ale także dostępności środków skłaniających do zachowań pozaprawnych i możliwość nabycia umiejętności potrzebnych do działań poza prawem. Sprzyjają temu społeczności nasycone kryminalistami (normy przestępcze to element kultury) oraz środowiska zdezorganizowane (brak stabilnego systemu społecznego i wzorców postępowania).
5) Teorie uczenia się zachowań przestępczych- działanie przestępcze zostaje wyuczone w drodze interakcji z innymi osobami, dokonuje się w grupach o bliskich powiązaniach – pierwotnych. Obejmuje techniki popełniania przestępstwa, ukierunkowanie motywów, dążeń i postaw. Jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji sprzyjających łamaniu prawa nad definicjami zachowań prawnych. Czynnikami istotnymi w procesie uczenia się jest częstotliwość i trwałość stykania się z zachowaniami pozaprawnymi. Człowiek ujęty jako masa plastyczna ukształtowana przez przeważającą ilość czynników. Bandura uzupełnia tę teorię – jednostka musi stykać się z określonymi zachowaniami, musi je obserwować i zapamiętać ewentualnie nabyć niezbędne umiejętności. Informacje dostarcza grupa pierwotna a także środki masowego przekazu. Tak wyuczone zachowania by się uaktywnić potrzebują bodźca. Jednostka ma, bowiem możliwość kontroli postępowania. Dopiero określony wpływ społeczny determinuje wykorzystanie określonych umiejętności przestępczych lub zaniechanie ich użycia.
Techniki neutralizacji Sykes i Matza – samousprawiedliwienie się sprawcy
Zaprzeczenia odpowiedzialności – sprawca odwołuje się do niezawinionego zbiegu okoliczności lub określa się jako człowiek w sytuacji bez wyboru
Zaprzeczenie bezprawia – uważa, że działanie nie wyrządziło nikomu krzywdy, a nawet, jeśli to sprawa jego a poszkodowanego
Zaprzeczenie – przekonanie o tym, że ofiara zasłużyła na takie traktowanie
Potępienie potępiających – usprawiedliwienie się tym że inni, zwłaszcza go sądzący postępują tak samo albo nawet gorzej
Powołanie się na wyższe racje – kolizja wartości wymagająca poświęcenia dobra jego zdaniem niższej wartości
Teorie KontroliEmil Dukheim – przestępczość zjawiskiem normalnym, jest i będzie występować w każdym społeczeństwie. Powody:
Zachowanie łamiące normy to czynnik dynamiczny, ludzie szukają zachowań godnych potępienia – sami wynajdują przestępczość
Człowiek jest egoistyczny – nie ma biologicznych hamulców przed krzywdzeniem innych.
Społeczeństwo musi, więc wytworzyć środki zdolne do powstrzymania ludzi od popełniania przestępstw, aby utrzymać nasilenie przestępczości we właściwych granicach.
Teoria Hirsha – przyczyną przestępczości jest osłabienie lub zerwanie więzi społecznej, bo zmniejsza to gotowość do przestrzegania norm. Więzi społeczne:
Przywiązanie – związek emocjonalny z osobami z bliskiego otoczenia, oraz wynikające z tego normy postępowania
Zaangażowanie – uczestnictwo w działalności uznanej za ważną, gdy popełnienie przestępstwa mogłoby tę działalność naruszyć, wyważenie korzyści wynikających z przestępstwa.
Zaabsorbowanie – udział w działalności zgodnej z prawem
Przekonanie – gotowość do przestrzegania norm prawnych
Brak lub osłabienie któregoś z tych elementów może prowadzić do zachowań pozaprawnych. Zachowanie takie jest wynikiem zbyt małej samokontroli i tendencji do zachowań hedonistycznych.
Indywidualizm – koncentracja na osobie sprawcy jako podstawowym przedmiocie badań – zorientowanie ich na sprawcę czynu.
Pytanie Lombrozjańskie – czemu jedni popełniają przestępstwa a inni nie? Ponieważ sprawcy przestępstw różnią się od pozostałych jakimiś szczególnymi cechami. Są determinowani do czynów nieprawnych.
Optymistyczna koncepcja natury człowieka – człowiek jest istotą dobrą, a przestępcy posiadający specyficzne cechy są wadami mniejszości społeczeństwa.
Nurty:
Indywidualistyczny – paradygmat rodzajów ludzi
Socjologiczny – paradygmat rodzajów otoczenia
Korekcjonalizm – następstwo założenia odmienności sprawcy przestępstwa, zwalczanie przestępczości musi sięgnąć do jej przyczyn. Prawo karne z instrumentu represji powinno stać się instrumentem oddziaływania. Prawo karne jest tu prawem sprawcy – dostosowanym do tego, kim jest a nie tego, co zrobił. Kara ma charakter prewencyjny celem uniknięcia zachowań nieprawnych w przyszłości. Prewencja specjalna ma charakter resocjalizacji.
Konsensualizm – przestępca jako odmieniec będący na marginesie społeczeństwa, społeczeństwo w ogólnej części przestrzega prawa a jedynie ów margines je łamie. Jest to rzadkie zachowanie a prawo karne to reprezentant interesów olbrzymiej większości, objęte społeczną akceptacją.
Kryminologia antynaturalistyczna
Cechuje się odrzuceniem przekonania o metodologicznej jedności nauk, jako że przedmiotem badań jest człowiek. Preferuje metody jakościowe a nie jak w pozytywizmie pomiar i analizę ilościową.
Przestępczość – konsekwencja przebiegu procesów społecznych.
Interakcjonistyczna koncepcja przestępstwa – przedmiotem badań nie sprawca, lecz audytorium społeczne dokonujące obserwacji oceny i nauczajże konkretnych zachowań. Przedmiotem jest mechanizm społecznej reakcji na zachowanie pozaprawne. Sceptyczny krytycyzm instytucji kontroli społecznej i formalnej jako wywołujących uboczne konsekwencje szkodliwe również z punktu widzenia ich celów. Instytucje te służą nie całości społeczeństwa a partykularnym interesom władzy. Utopia społeczna – budowa pozbawionego represyjnych form społeczeństwa. Człowiek- zło tkwi nie w nim, lecz w organizacji społeczeństwa.
1) Teoria naznaczenia społecznego – w centrum nie samo zachowanie, co społeczna reakcja na nie.
Edwin Lemert – koncepcja dewiacji wtórnej – każda jednostka ma zdanie na temat siebie, samoocenę, wywierającą istotny wpływ na jej zachowanie. Wpływ na samoocenę ma też zdanie innych
Dewiacja pierwotna – naruszenie normy
Dewiacja wtórna – społeczna reakcja w momencie naruszenia normy – uznanie jednostki za dewianta.
Konsekwencją kontroli społecznej jest nadawanie jednostkom etykiet dewiantów, co prowadzi do wytworzenia w jednostce przekonania o własnej dewiacji. Nie jest to status osiągnięty, lecz przypisany.
Becker i Outsiderzy – Dewiacja jako następstwo oceny grupy społecznej odnośnie jakiegoś zachowania. Grupy społeczne kreują dewiacje poprzez tworzenie norm, których naruszenie stanowi dewiację, a następnie stosowanie tych norm i naznaczanie jednostek ich nieprzestrzegających jako outsiderów. Dewiantem jest, zatem osoba której zachowania są naznaczone znamionami dewiacji przez grupę. Brak społecznej reakcji oznacza brak dewiacji a społeczna reakcja na naruszenie normy przesądza o jej istnieniu. U osób etykietowanych jako dewianci utrwala się taki sposób postrzegania siebie. Status dewianta zaczyna w społecznej świadomości dominować nad innymi cechami i rolami – mamy do czynienia z samo spełniającą się przepowiednią i zepchnięciem jednostki do subkultury dewiacyjnej.
Edwin Schur – proces naznaczania społecznego – elementami kształtowania się kariery dewiacyjnej są:
Stereotypizacja – jednostka zaczyna być postrzegana przez pryzmat negatywnego stereotypu przestępcy
Retrospektywna interpretacja – ujawnienie że dana osoba jest złodziejem powoduje interpretację dotychczasowych poprawnych zachowań przez pryzmat złodzieja – otoczenie dochodzi do wniosku że ujawnione zachowanie nie było niczym niespodziewanym bo dotychczasowe kontakty wynikały stad że dewiant zdołał dotychczas oszukiwać otoczenie.
Pochłanianie ról – rola dewianta staje się rolą absolutnie dominującą
David Matz – wizja dewiacji i przestępstwa- społeczeństwo skrajnie zatomizowane, wielość autonomicznych jednostek. Zachowanie dewiacyjne nie powinny być traktowane jako patologia społeczna, lecz powinny być traktowane jako elementy pluralizmu kulturowego. Tym samym dewiacja i dewiant powinni zostać zaakceptowani.
Kryminologia Neoklasyczna
Zagrożenie karą i jej realizacja to jedyne czynniki odstraszające od popełnienia czynu zabronionego. Minimalne możliwości wpływu na indywidualne i społeczne przyczyny przestępczości. Prawo karne oparte o zasadę sprawiedliwej odpłaty za czyn. Człowiek to wolna jednostka, która dokonała wyboru czynności przestępnej, przez co dowiodła podatności na bodźce stanowiące zagrożenie. Racjonalny przestępca nie jest pchany do przestępstwa przez czynniki poza jego kontrolą, ale reaguje w przewidywalny sposób na zewnętrzne bodźce. Teoria kontroli - podstawą przestępstwa stanowią niedoskonałe mechanizmy kontroli właściwej każdemu człowiekowi skłonności do przestępstwa.