Działalność erozyjna lodowców i lądolodów

  Budowa i rzeźba znacznych obszarów powierzchni Ziemi związana jest z działalnością lodowcową. Lodowce obecnie około 10,5% powierzchni wszystkich lądów. W niedawnej przeszłości geologicznej pokrywały niemal połowę kontynentu Europy, znaczną część Azji i ponad ⅓ powierzchni Ameryki Północnej.
   
Obserwacje i badania dokonywane na obszarach współczesnych zlodowaceń wyjaśnić mogą wiele problemów związanych z działalnością lodowcową w epokach ubiegłych.

    Współczesne zlodowacenie obejmuje obszary stref polarnych, gdzie lód tworzy ogromnych rozmiarów pokrywy, zwane lądolodami, prócz tego występują jeszcze lodowce górskie we wszystkich strefach klimatycznych. Ogólna powierzchnia lodowców górskich jest jednak bardzo mała w porównaniu z lądolodami, wynosi bowiem tylko około 50 000 km2, gdy lądolody zajmują obszar ponad 15 000 000 km2.
   
    Działalność niszcząca lodowców jest bardzo silna. Kruszenie skał powoduje przede wszystkim spływająca z topniejącego lodu w szczeliny woda, która ponownie zamarzając rozsadza skały. Lecz nie tylko. Za pomocą trzech procesów detersji, detrakcji i egzaracji erozja lodowcowa może przekształcać podłoże skalne. Detersja polega na wygładzaniu i szlifowaniu podłoża materiałem niesionym na dnie lodowca, detrakcja jest to wyorywanie i wyrywanie przez lód bloków i okruchów skalnych z podłoża, przy znacznym udziale wietrzenia mrozowego oraz na mechanicznym zdzieraniu skał, natomiast w procesie egzaracji odkłuwana i przesuwana (czasem fałdowana) jest seria osadów pod i przed czołem lodowca.
   
    Wszystkie te procesy prowadzą do powstawania określonych form rzeźby. Najbardziej charakterystycznymi formami dla obszarów górskich, które podlegały zlodowaceniu, są cyrki (kary) i doliny polodowcowe (żłoby lodowcowe). Cyrki lodowcowe powstały na miejscach pól firnowych, są więc wysoko położone ponad dolinami i leżą między amfiteatralnie otaczającymi je stokami gór. Dno cyrku tworzy nierówne zagłębienie, a w miejscu pola firnowego przechodził jęzor lodowcowy, powstał próg, oddzielający cyrk od doliny. Często w cyrkach lodowcowych powstają jeziora (np. w Dolinie Pięciu Stawów w Tatrach). Doliny polodowcowe mają strome zbocza, a wklęsłe dna. Płynący lodowiec coraz bardziej pogłębia dolinę, zbocza jej wygładza i zabezpiecza przed wietrzeniem, w przeciwieństwie do odsłoniętych zboczy dolin rzecznych. Toteż dolina rzeczna w przekroju ma kształt zbliżony do litery V, a dolina lodowcowa przypomina w przekroju literę U. Stąd wzięła się też nazwa doliny U-kształtnej.

    Kolejnymi formami są rysy i bruzdy lodowcowe, które powstają w wyniku nacinania (rysowania) powierzchni skalnej, po której przesuwa się lodowiec, przez niesione w obrębie lodu okruchy skalne. Szlifowanie podłoża skalnego prowadzi do powstawania wygładów lodowcowych, czyli bardzo gładkich powierzchni nazywanych czasami lustrami lodowcowymi. Przesuwający się po niewyrównanym podłożu lodowiec modeluje wszelkie wypukłości, które po jego przejściu mają charakterystyczny kształt. Są one łagodnie nachylone od strony nasuwającego się lodowca i strome z drugiej (dystalnej) strony. Formy takie to mutony (baranie łby, barańce), które występują często w dużych zespołach. Między nimi występują najczęściej zagłębienia, czyli rynny międzymutonowe. Większymi formami wklęsłymi są rynny lodowcowe, które występują zarówno w polodowcowych dolinach górskich, jak i na obszarach, gdzie był obecny lądolód kontynentalny. Współcześnie rynny są często wypełnione wodą. Liczne ślady niszczącej działalności lodów lodowcowych – lodowcowych postaci wygładów, baranich łbów, rynien – występują na terenie Finlandii i środkowej Szwecji oraz wokół Zatoki Hudsona. Tam formowały się i stamtąd „rozpływały” wielkie pokrywy plejstoceńskich lądolodów.

Pochodzący stamtąd materiał został przetransportowany i odłożony daleko od miejsca swego pochodzenia.

    Procesy niszczące działające na wielką skalę, związane z lądolodami, doprowadziły do powstania dolin polodowcowych- fiordowych. Fiordy są to wąskie, długie i głębokie zatoki morskie występujące w otoczeniu obszarów górskich, które powstały w wyniku zalania wodami morskimi dolnych części dolin żłobionych przez jęzory powiązane najczęściej z dużymi czaszami lądolodów. Występują na wybrzeżach Norwegii, Grenlandii, Kanady, Alaski, Islandii, nowej Zelandii, Antarktydy.

    Lody lodowcowe, przemieszczające się głównie po podłożu zbudowanym ze skał słabo zwięzłych, powodują nie tyle szlifowanie skał, ile zaburzenia w ich pierwotnym ułożeniu. Proces taki określa się mianem glaciotektoniki (zaburzenie przez lód lodowcowy). Skały podłoża przyjmują nowe usytuowanie – tworzą się „struktury glacitektoniczne”, a więc różnego rodzaju fałdy, a także ponasuwane na siebie pakiety skalne, zwane łuskami. Zaburzony pod lodem materiał bywa spychany przez czoło. Formują się wtedy nabrzmienia, w których zapleczu pozostają obniżenia, nazwane zagłębieniami końcowymi.