Formy działalności akumulacyjnej lodowców i lądodolodów

Formy powstałe wskutek działalności lodowców określa się mianem glacjalnych, natomiast powstałe przy udziale wód lodowcowych nazywane są fluwioglacjalnymi lub glacifluwialnymi.

Lodowiec przemieszczając się transportuje materiał, który jest przez niego akumulowany, jednak formy powstałe w ten sposób zauważalne są dopiero po jego ustąpieniu. Materiał niesiony przez lodowiec nie podlega jednak sortowaniu tak, jak ma to miejsce w rzekach.

Formami akumulacyjnymi są:

1. Moreny
Zalegający przez dłuższy okres czasu lodowiec usypuje przez czołem wał lub ciąg wzgórz tworząc morenę czołową. Moreny te są wyznacznikiem zasięgu lodowca. Wody lodowcowe mogą rozmyć moreny czołowe, pozostawiając po nich jedynie większe fragmenty skalne oraz duże głazy nazywane głazami narzutowymi. Czasem mogą powstać moreny czołowe ze spiętrzenia materiału pchanego przez lodowiec lecz są one bardzo rzadko spotykane. Morena boczna powstaje wzdłuż bocznych krawędzi jęzora lodowcowego poruszającego się doliną, gdzie gromadzony jest materiał skalny. Po stopieni lodu powstają wały na bokach dawnego lodowca. W przypadku, gdy spływające dolinami jęzory lodowcowe połączą się ze sobą i przemieszczają dalej już jako jeden, dochodzi do połączenia moren bocznych które od tej pory staja się moreną środkową. Moreny boczna i środkowa charakterystyczne są tylko dla lodowców górskich. Po wycofaniu się lodowca odsłania się czasem obszar o powierzchni stosunkowo wyrównanej, gdzie przeważają równiny i wysoczyzny morenowe płaskie, lub o powierzchni na której prócz równin występują wysoczyzny morenowepagórkowate lub faliste, za każdym razem jest to obraz moreny dennej, charakterystycznej dla lodowców górskich i lądolodów. Czasami w jej obrębie mogą powstać jeziora w zagłębieniu moreny dennej np. Śniardwy i Mamry.

2. Stożki i równiny sandrowe.
Wody wypływające z lądolodu również transportują materiał, osadzając go przed czołem powodują powstawanie rozległych stożków napływowych składających się głównie z piasków i żwirów, są to sandry (isl. sandur-piachy), czyli stożki sandrowe. Mają one powierzchnie lekko nachyloną w kierunku pola lodowca. Po osadzeniu się żwirów i piasków sandrowych najdrobniejszy materiał jest dalej niesiony przez wody. Gdy odpływ wód był zahamowany, rozlewały się one tworząc płytkie i rozległe jeziora zastoiskowe. W nich osadzały się drobniutkie piski, muły i iły, a wobec tego, ze znacznie większy był dopływ materiału w lecie, gdy lodowiec szybciej topniał, niż w zimie, przy czym grubość ziaren osadzonego latem materiału była nieco większa, powstawały wyraźne warstwy. Każda warstwa odpowiada rocznemu okresowi osadzania. Letnie warstwy są jaśniejsze, zimowe ciemniejsze. Różnica barwy wynika z tego, że latem jeziora nie były skute lodem, wskutek czego osady ulegały utlenianiu. W zimie pokrywa lodowa odcinała dopływ tlenu, wskutek tego powstawało środowisko redukujące i dlatego osady te mają barwę ciemniejszą. Utwory te nazwano iłami wstęgowymi lub warwami. W Polsce sandry można znaleźć na terenach pod Borami Tucholskimi, Puszczą Kurpiowską, Piską i Augustowską. Równiny sandrowe powstają w wyniku połączenia kilku stożków.

3. Ozy
Wzniesienia w kształcie wałów zbudowane przeważnie z warstwowanych piasków i żwirów nazywamy ozami (szwedz. wał) Wysokość ozów dochodzi do 30 m, ich długość od kilkuset metrów do kilkudziesięciu kilometrów, a szerokość u podstawy ma kilkadziesiąt metrów. Budują je osady akumulacji wód płynących w szczelinach tunelu lądolodu, głownie w jego części czołowej. Ozy są dość pospolite w Polsce, występują w okolicach Poznania, Sieradza, na północ od Suwałk itd.

4. Kemy (ang. Kames)
mają bardzo nieregularne kształty. Występują w postaci wałów, garbów, a także płaskich powierzchni nazywanych
tarasami kemowymi. Zbudowane są przeważnie z nieregularnie uławiconych mułków i piasków, wśród których pojawiają się warstwy żwirów. Pagórki i wały kemowe powstały z osadzonego materiału naniesionego przez strumienie spływające z lodu do szczelin i zagłębień w tzw. „martwym lodzie”. Jest to część lodowca, która straciła połączenie z główną masą lądolodu w czasie jego cofania. Tarasy kemowe mają bardziej regularna budowę. Powstanie ich niektórzy geomorfolodzy wiążą z wypełnianiem przez osady rozległych zbiorników wodnych na powierzchni martwego lodu, inni natomiast przypuszczają, że są wynikiem akumulacji wód płynących między lodowcem a bliskimi wzniesieniami powierzchni. W Polsce typowe kemy można spotkać w okolicy Białegostoku


Geologiczne znaczenie działalności lodowców i wód z nim związanych polega na akumulacji ogromnych ilości materiału skalnego. Osady lodowcowe, rzecznolodowcowe i rzeczne powstałe w czwartorzędzie na naszych ziemiach pokrywają przeszło ¾ powierzchni Polski.