Wprowadzenie ogólne do tematyki folkloru:
Historia legend ogólnoświatowych
W zakres pojęcia proza ludowa wchodziły tradycyjnie; bajki, legendy, podania, anegdoty. Otwarcie na inne formy gawędziarstwa ludowego nastąpiły w latach 20 naszego wieku. Prekursorami opowieści realistycznych z życia współczesnego byli Rosjanie. Opowieści takie nazywali opowieściami biograficznymi, skazami lub raskazami. Głównym patronem raskazów był Jurji Sokołow. Drugi wielki przełom w badaniach nad prozą ludową jest zasługa nauki amerykańskiej. Pracę Amerykanów sięgają lat 40 . Specjalistami byli głównie specjaliści z psychologii społecznej- Allport i Leo Postman. W stanach opowieści te przyjęły nazwę Urban legend. W Anglii prekursorem legend był McKelvie , który napisał „ Aspects of Oral Tradition and Belief In an Indriustal Region”, w której podaje 6 tematów legend. Autor nazwał je modern folk Tales.
Historia legendy polskiej
W Polsce folkloryści zainteresowali się ‘ opowieściami z życia’ w latach pięćdziesiątych. Badania te otwiera ksiażka Józefa Ligęzy ‘Ludowa literatura górnicza’W swej analizie prozy górników autro wydzielił opowieści fantastyczne, o pozorach fantastyczności i opowieści realistyczne. Ligęzy skupiał się głównie na współczesnych memoratach i abulatach.Po śmierci Ligęzy badania kontynuowała Dorota Simonides w książce Współczesna śląska proza ludowa z 1969r. Wprowadziła do polskiej folklorystyki opowieści realistyczne, z których wyróżniła: opowieści biograficzne, nieprawdopodobne i komiczne. Z kolei opowieści nieprawdopodobne podzieliła na szczęśliwe pełniące funkcje bajki i tragiczne pełniące funkcje podań. O przynależności legend- sensacji do folkloru decyduje popularność, kolektywny proces tworzenia i spontaniczny przeważnie ustny sposób przekazu. Wątki teraz rozpowszechniają się szybko, obejmują wszystkie kręgi społeczne, mają międzynarodowy charakter. Nie różnią się od opowiadań tradycyjnych . w 1987r. D. Simonidas opublikowała po niemiecku krótki artykuł „Sagenbildung im polinischn grostadtmilieu”. Streściłą w nim najbardziej znane legendy w Polsce od roku 1956. W 1991r. polska badaczka ogłosiła artykuł „contemporary Urban legends In Poland” w którym podsumowała swoje wieloletnie badania na temat Urban legends w Polsce. W artykule pisze ze Urban legends SA w stanie pokonywać wszystkie bariery społeczne zawodowe i wiekowe a opowiadający nie zdają sobie sprawy iż są to opowieści o zdarzeniach nieprawdziwych. Simonidas porządkując Urban legend koncentruje się na fundamentalnych problemach są to wg niej: przedmiot komunikacji, en koder, dekoder i grupa społęczna; okoliczność komunikacji, środki komunikacji, funkcja i cel transmisji. Dionizjusz Czubala w latach siedemdziesiątych rozpoczął badania nad współczesnymi opowieściami z życia. Autor skupił się nad memoratami i fabulatami o tematyce wojennej, a następnie zajęła się sensacjami i mitami współczesnymi. Pracował w terenie sam ale także korzystał z pomocy studentów Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Czubala poza badaniami w kraju prowadził również badania zagranicą między innymi Białoruś, Ukraina, Rosja i Mongolia. W roku 1985 w książce „opowieści z życia” zamieścił rozdział „sensacja jako odmiana oopowiaści z życia”. Streściłz nim kilka współczesnych wątków Urban legend. W roku 1991 opublikował artykuł „ ze swiata legend współczesnych sensacji o AIDS”. Następnie przedstawił raport z badań terenowych na temat paniki jaka wybuchła na tle szerzącego się AIDS w Polsce. W 1992r. Czubala przedstawił w czasopiśmie polskim i rosyjskim wersje wątku „samochód napiętnowany śmiercią”, w tym samym roku ukazało się też studium „życie po życiu, czyli o tych którym legenda nie pozwala umrzeć”
Definicje:
Legendy mitami lub makroplotkami, to opowieści współczesnego folkloru, które mogą być rozpowszechniane metodami tradycyjnymi, takimi jak przekaz ustny, albo nowoczesnymi, czyli za pośrednictwem e- maili, faksów i Internetu.Aktualne,spontaniczne i uruchamiające emocje. Zmuszają do szybkiej reakcji.Mówią o przypadkach niby-prawdziwych. Czubala wyróżnia legendy miejskie i Polskie.
Plotka- sensacja jest środkiem, ale i wynikiem walki politycznej i konkurencji ekonomicznej. Często bywa postrzegana jako narzędzie walki zastępujące przemoc fizyczną .Jej celem jest wyjaśnienie niezwykłych i kuriozalnych zdarzeń w codziennym szarym życiu
Rodzaje legend i ich przykłady:
Legendy miejskie penetrują chyba wszystkie obszary życia społecznego. Można wydzielić: medyczne, seksualne, metrykalne, polityczne, religijne i rodzinne.
„Czarna wołga”
Czarna wołga to bez wątpienia najbardziej znana legenda miejska w Polsce i jedna z najdłużej uznawanych za prawdziwą. Czas jej pojawienia się to lata 60 – te XX wieku, zaś koniec to według niektórych dopiero lata 80 –te. Jeśli zaś chodzi o samą Wołgę, to w polskiej rzeczywistości lat komunistycznych samochodem tym poruszali się głównie dygnitarze i wysoko postawieni urzędnicy. Pierwszy model tego auta zjechał z linii produkcyjnej rosyjskiej fabryki GAZ, 10 października 1956 roku. Od tej pory jego pojawienie się na polskich drogach wywoływało psychozę strachu. Według tej pogłoski czarna wołga miała białe firanki w oknach, inni wspominali także o białych oponach lub o braku tablic rejestracyjnych. Według różnych wersji jeździli nią księża lub zakonnice, Żydzi, ewentualnie wampiry lub sataniści. Samochód miał krążyć po drogach po zmroku. Ktokolwiek nią kierował, porywał dzieci i spuszczał im krew jako lekarstwo dla bogatych Niemców umierających na białaczkę. W niektórych wariantach ofiary były pozbawiane organów do przeszczepu, przede wszystkim nerek – legenda o czarnej wołdze uległa wówczas skrzyżowaniu ze słynną plotką o złodziejach nerek, prawdopodobnie rozpowszechnianą przez KGB(Komitet Bezpieczeństwa Państwowego).
Według zwolenników teorii spiskowych historia o czarnych wołgach powstała w „departamencie plotki”, znajdującym się rzekomo w MSW (Ministerstwo Spraw Wewnętrznych). Funkcjonariusze służb specjalnych często jeździli w cywilnych samochodach i niespodziewanie dokonywali aresztowań podejrzanych.
Według teorii spiskowej plotka o czarnej wołdze została celowo rozpuszczona przez agentów Służby Bezpieczeństwa, by ośmieszyć tego typu historie i sprawić, że społeczeństwo nie będzie traktowało poważnie informacji o prawdziwych aresztowaniach. Tego typu działania można zaliczyć do inżynierii społecznej.
Sensacje samochodowe
Samochód tak dalece obrósł legendami, że na zachodzie powstały rozprawy o folklorze samochodowym, a kilkanaście wątków w różnych zbiorach występuje pod powszechnie znanymi angielskimi tytułami kojarzącymi się lub związanymi z samochodem. Są to: The Vanishing Hitchhiker, The Death Car, The Hook i inne.Polski folklor samochodowy jest również bogaty. Opowieści o samochodach można podzielić na dwie grupy: znikający autostopowicz i samochód napiętnowany śmiercią
Najbardziej znanym z wątków pierwszej grupy jest ‘ zjawa w samochodzie’(znikający autostopowicz). Ma on wiele odmian. Najczęściej podróżny-autostopowicz zatrzymuje samochód i prosi o podwiezienie do domu. Kierowca zawozi go we wskazane miejsce i wówczas okazuje się, że pasażer znikną. Zaniepokojony kierowca idzie do domu pasażera mówi im o tym dziwnym zdarzeniu. Dowiaduje się wówczas, ze osoba ta zmarła parę lat temu, a więc wiózł ducha. Pasażer, który prosi o podwiezienie ma swój cel w tym. Przykładem może być następująca historia: Jechali samochodem i jakaś kobieta zatrzymała ich.Wsiadła do tego samochodu, aby ją podwieźli parę metrów. Oni staęli i zobaczyli samochód rozbity.Oni stanęli. Do tego rozbitego samochodu. Ta kobieta nic się nie odzywała. Oni wysiedli wszyscy zobaczyć co się tam dzieje, a ta kobieta została w samochodzie.
W momencie kiedy wysieli i poszli do samochodu-zobaczyli te kobietę martwą za kierownicą i malutkie dziecko płaczące na siedzeniu. Obejrzeli się i tej kobiety już nie było.
W drugiej grupie mieszczą się historie takie jak „śmierdzący samochód” który przedstawia się nstępująco: wystawiona na sprzedaż Sadochu, ale nikt go nie kupuje, bo bardzo w nim śmierdzi. Zapach pochodzi z tond, że kilka tygodni czy miesięcy rozkładały się w nim ludzkie zwłoki. Występują też legendy „wariat na drodze” czego przykładem może być następująca historia…
„Ja słyszałam taką niesamowitą historię. Opowiadali to w Gliwicach. Jechała młoda para polonezem, mąż i żona- bardzo zakochani i tacy eleganccy. W pewnym momencie on się zatrzymał i wyszedł do lasu za potrzebą. Ona czeka i czeka i nie może się doczekać ale nie wysiada. Jak tak czekała słyszała taki miarowy stuk w tył samochodu, ale bardzo się bała i nie wychodziła. W tedy usłyszała milicyjny samochód, jechał na syrenie i milicjant jej mówi przez megafon, żeby się nie oglądała i siedziała spokojnie. Ona tak cierpliwie czekała i słuchała tego stuku a to psychicznie chory uciął głowę jej mężowi i nabił ją na patyk i tą głową tak tłukł o samochód. Słyszałam to 2 lata temu w Gliwicach”.
Z legendy medycznych. Polskie sensacje o AIDS
W dziale tym mieszczą się liczne odmiany opowieści na temat ludzkiego zdrowia, chorób i śmierci. Biorą się z lęku przed truciznami, zanieczyszczeniami, pasożytami, z lęku przed chorobą przynoszącą ból. Duża część tych opowieści wiąże się z lecznicami i szpitalami. Mówi się więc o pomyłkach lekarskich, o niechlujstwie przy operacji. Dużą popularnością cieszą się opowieści o medycynie niekonwencjonalnej. Modne są relacje o chorobach przywiezionych z tropików. Jednak najbardziej znane historie to sensacje o AIDS. Groźne wieści o AIDS docierały do Polski od chwili pojawienia się choroby w Stanach Zjednoczonych. Prawdziwa panika wybuchła w Polsce w 1989 roku. Psychoza wzmożonego lęku, jaka była obserwowana w tym czasie, znalazła odbicie w masowych środkach przekazu, ale również też w folklorze. W momencie paniki w każdym miejscu można było się spotkać w nowymi wariantami opowieści o groźbie i fakcie zarażenia się wirusem. W 1989 garstka młodych ludzi zarażonych wirusem HIV walczyła o swoje prawa. W połowie 1990r. Ośrodek Młodzieżowego Ruchu na Rzecz Przeciwdziałania Narkomani „Monar”, gdzie przebywało 19 narkomanów został odcięty od świata. Poczucie strachu sprawiało, że ludzie nie słuchali artykułów o profilaktyce i możliwości życia zarażonych w normalnych warunkach. Próbą działania przeciw tej psychozie był apel do premiera jakie wystosowało Prezydium Rady ds. AIDS. Autorzy listu obwiniali za taką sytuację władze administracyjne, które nie zareagowały, gdy obywatele łamali prawo do normalnego życia innych. Strach przed chorobą stał się powszechny. Przykład:
Ja słyszałem, że zmniejsza się ilość kobiet chodzących do kosmetyczki, żeby zrobić manicure czy pedicure, bo nie wiadomo kto przychodzi i te narzędzia, które którymi wykonują zabiegi mogą być zarażone. Tak, że kobiety nie korzystają z tych usług, a wolą sobie same robić te zabiegi