KAPLICA TEMPLARIUSZY W CHWARSZCZANACH

Reliktem zabudowy chwarszczańskiej komandorii templariuszy jest wytworna gotycka kaplica usytuowana w północno - zachodniej części założenia. W jej miejscu, około połowy XIII wieku templariusze wybudowali romańską, kamienną kaplicę. Była to podłużna, jednonawowa budowla nakryta dwuspadowym dachem. Jak się przypuszcza, jej program architektoniczny mógł być podobny lub identyczny do kaplicy templariuszy w Rurce na terenie Pomorza Zachodniego. Niewielkie rozmiary i prosty układ przestrzenny pierwszej kaplicy chwarszczańskiej odnosiły ją do wiejskich kościołów parafialnych wznoszonych w regionie, w tym także na terenie dóbr zakonnych. Pomimo wyboru takiej formy architektonicznej, umieszczenie świątyni w obrębie majdanu podnosiło ją do wyjątkowej rangi. Zapewne około 1280 roku romańska kaplica została rozebrana, a w jej miejscu wzniesiono świątynię gotycką, zachowaną w niemal oryginalnym kształcie do dnia dzisiejszego. Ze starej kaplicy pozostawiono część zachodnią ze schodkowym portalem, natomiast materiał rozbiórkowy wykorzystano do wzniesienia podbudowy ceglanej świątyni. Kaplica chwarszczańska w sensie architektonicznym jest budowlą jednonawową, trzyprzęsłową, zamkniętą po stronie wschodniej pięcioma bokami ośmioboku. Wnętrze zostało przykryte sklepieniem krzyżowo - żebrowym, opartym na kapitelach okrągłych, przyściennych służek nadwieszonych w części podłużnej i sprowadzonych do posadzki w wielobocznym prezbiterium. Wyznaczone przez nie odcinku muru przeprute zostały dwupolowymi, ostrołukowymi oknami. W południowej i południowo-wschodniej ścianie prezbiterium znajdują się dwie wnęki o profilach wykonanych z formowanej cegły, z których większa zamknięta jest łukiem ostrym, mniejsza trójlistnie. Pierwsza z nich pełniła funkcje sedilli dla kapelana zakonnego, druga przeznaczona była do przechowywania hostii. Bryła budowli opięta jest masywnymi szkarpami zastąpionymi w narożach fasady przez cylindryczne wieże zwieńczone kopułami. Ujmują one kamienny portal oraz znajdujące się powyżej trzypolowe, obecnie zamurowane okno. Południowo - zachodnia wieża zawiera spiralną klatkę schodową łączącą wnętrze kaplicy z poddaszem, podczas gdy odpowiadająca jej północno - zachodnia jest wewnątrz pusta. W południowej elewacji, na wysokości drugiego przęsła znajduje się zamurowany, terakotowy portal, złożony z elementów ceramicznych. Detal architektoniczny kaplicy reprezentują elementy ceramiczne, w tym kształtki żeber sklepiennych, kielichowate kapitele, bębny i bazy służek oraz koliste zworniki. Dekoracja ogranicza się do liści winnej latorośli umieszczonych na powierzchniach pod kilkoma z nadwieszonych służek.
widok od południowego wschodu(foto: M. Sałański) fasada zachodnia- początek XX w. widok od południowego wschodu- przed rokiem 1900 przekrój pionowy plan kaplicy
Według przekazu źródłowego kaplica posiadała wezwanie Wszystkich Świętych. W związku z tym templariusze założyli tutaj altarię poświęconą NMP i Wszystkim Świętym, a templariusz, niejaki Jan Wartemberg, na krótko przed 1307 rokiem, ufundował ołtarz pw św. Jana i św. Katarzyny oraz Wszystkich Świętych. W początku XV wieku, sukcesorzy templariuszy - joannici, sfinansowali zgodnie z wcześniejszą tradycją, realizację unikalnego zespołu malowideł ściennych przedstawiających w części podłużnej nawy postacie Apostołów, św. Krzysztofa z Chrystusem i w wielobocznym prezbiterium Świętych Dziewic. W związku z odbudową kaplicy po zniszczeniach bitwy pod Sarbinowem w 1758 roku, podniesiono nieznacznie jej elewacje i wprowadzono nowy dach, o zmienionej geometrii. Do późniejszych, dziewiętnastowiecznych zmian ingerujących w pierwotną strukturę budowli należy umieszczenie w pierwszym przęśle nawy empory muzycznej, dodanie do północnej elewacji prostokątnej, dwuprzęsłowej zakrystii, zmiana zwieńczenia fasady, a także częściowe lub całkowite wypełnienie otworów okiennych i drzwiowych.
służki- rys. i foto: M. Sałański
Architektura kaplicy chwarszczańskiej posiada bez wątpienia charakter obronny, o czym świadczy masywna podbudowa i cylindryczne wieże z wąskimi otworami strzelniczymi. Poprzez te elementy kaplica doskonale wpisuje się w tradycję architektury templariuszy, zgromadzenia o charakterze na poły militarnym i na poły sakralnym. Badacze zaliczają jednocześnie realizację kaplicy do dzieł regionalnego warsztatu pracującego na zlecenie margrabiów brandenburskich, tzw. strzechy choryńskiej. Świadczy o tym zastosowany układ przestrzenny, w postaci podłużnej nawy, zamkniętej wielobocznie oraz repertuar wykorzystanych detali architektonicznych i rzeźbiarskich. Zarazem kaplica chwarszczańska wydaje się być dalekim echem tradycji "świętej kaplicy", dla której realizacja paryskiej Sainte-Chapelle, była istotnym i zarazem przełomowym wydarzeniem. W sensie symbolicznym natomiast, kaplica wiązana jest przez historyków sztuki z architekturą jerozolimską, zwłaszcza poprzez zbieżny z jej wyglądem zewnętrznym biblijny opis Świątyni Salomona oraz średniowieczne przekazy ikonograficzne tejże świątyni.
romański portal zachodni gotycki portal południowy sklepienie gotyckie wnętrze wieży północnej widok od wschodu
Błażej Skaziński