KAPLICE OKTAGONALNE W ARCHITEKTURZE TEMPLARIUSZY

Kaplice oktogonalne były tradycyjnie przypisywane templariuszom. Świadczy o tym szereg atrybucji, dziś już w większości nieaktualnych, dokonanych przez dziewiętnastowiecznych badaczy. Zasadę szczególnego upodobania templariuszy w ich kaplicach do planu oktogonalnego sformułował J. Quicherat w swoim artykule o architekturze okrągłej i poligonalnej. Według niego, powodem tego zwyczaju budowlanego była trudność, która sprawiała architektom zakonnym realizacja formy okrągłej. Jeszcze w 1910 roku M. Aubert podkreślił taką tendencję w architekturze templariuszy, wskazując jako przykłady kaplice w Laon i Metz, zaznaczając przy tym, że nie zdobyto się w nich na wprowadzenie jakichkolwiek nowości. Faktem jest, że dwie wymienione przez niego budowle, pomimo licznych wątpliwości, do dnia dzisiejszego przypisywane są templariuszom. Zmienił się jedynie sposób ich postrzegania w kontekście architektury zakonu. Z krytyką zastanych poglądów wystąpił w 1926 roku E. Lambert, który oddzielił kaplice oktogonalne templariuszy od należących do nich rotund z obejściem. Wskazał jednocześnie na lokalną tradycję architektoniczną, z której skorzystali zakonnicy wznosząc w swoich komandoriach w Laon i prawdopodobnie w Metz kaplice oktogonalne. Templariusze przybyli do Laon w pierwszej połowie XII wieku z inicjatywy wielkiego admiratora zakonów krzyżowych - biskupa Bartłomieja de Vire. Rycerze Świątyni wznieśli niebawem w swojej siedzibie oktogonalną kaplicę z prostokątnym prezbiterium zamkniętym apsydą. Impulsem dla tej realizacji była najprawdopodobniej oktogonalna kaplica św. Magdaleny w benedyktyńskim opactwie Saint - Vincent w Laon. Opactwo posiadało w Laon pozycję szczególną, ponieważ jako jedyne w mieście mogło dokonywać pochówków na licznych cmentarzach znajdujących się w jego obrębie. Natomiast kościół klasztorny przeznaczony był tylko dla szczątków biskupich, opackich i innych ważnych osobistości. Kaplica św. Magdaleny znajdująca się opodal, posiadała formę oktogonalną, z apsydą od strony wschodniej. Została wzniesiona z fundacji opata Adalberona około 1100 roku, po wschodniej stronie zabudowań klasztornych. Posiadała przeznaczenie pogrzebowe i była zarazem mauzoleum opackim, o czym świadczy inskrypcja Adalbero abbas, umieszczona na płycie nagrobnej pośrodku budowli. Klasztory ufundowane w Laon przez Bartłomieja de Vire, między innymi komandorie templariuszy i joannitów, otrzymały prawo do posiadania cmentarzy i chowania na nich zmarłych. W ten sposób opactwo Saint-Vincent utraciło swój monopol, co wiązało się ze zmniejszeniem prestiżu, a zwłaszcza wpływów finansowych. W tej sytuacji templariusze podjęli decyzję o wyborze takiej formy dla swojej kaplicy, która nawiązywałaby do prestiżowej działalności benedyktynów w Laon.
Oktogonalna forma była charakterystyczna dla wznoszonych wówczas w całym świecie chrześcijańskim kaplic pogrzebowtych. Przykładem tego rodzaju budowli, porównywalnej do kaplicy templariuszy w Laon jest kaplica Św. Klarusa w Aiguilhe koło Puy. Jest to niewielka, oktogonalna kaplica z apsydą od strony wschodniej i wejściem od strony zachodniej. Pośrodku ośmiodzielnego sklepienia znajduje się okulus, co sugeruje, że znajdowała się tam początkowo latarnia umarłych. Dziewiętnastowieczni badacze przypisywali ją templariuszom lub odnosili do czasów znacznie wcześniejszych, określając budowlę mianem Świątyni Diany. Dopiero później, w wyniku szczegółowych badań archiwalnych została wydatowana na 4 ćwierć XI wieku i przypisana bractwu samarytańskiemu, niosącemu pomoc ubogim i pielgrzymom udającym się do Santiago de Compostella. Nieco późniejsza jest kaplica nazywana Oktogonem z Montmorillon. Została ona wybudowana przed 1107 rokiem, jako przyszpitalna kaplica pogrzebowa z fundacji Roberta du Puy, uczestnika I wyprawy krzyżowej. Początkowo była uznawana za świątynię druidyczną lub przypisywano ją templariuszom. W rzeczywistości stanowiła własność joannitów i posiadała wezwanie Matki Bożej Litościwej, a następnie augustianów, którzy dokonali powtórnej konsekracji nadając jej wezwanie Świątyni Pańskiej. Jest to kaplica oktogonalna, dwukondygnacyjna z apsydą od strony wschodniej. Dolna kondygnacja pełniła funkcję ossuarium i została połączona z górną przez klatkę schodową, umieszczoną w grubości muru. Druga kondygnacja będąca sanktuarium, posiada wysmukłe proporcje i przekryta jest, podobnie jak pierwsza, sklepieniem ośmiodzielnym. Tego typu budowle znajdują się na drodze pielgrzymkowej do Santiago de Compostella. Są to nawarryjskie kościoły w Eunate i Torres del Rio, usytuowane w odległości kilkudziesięciu kilometrów od siebie i założone w latach 1160-1170. Kościół Mariacki w Eunate, wzniesiony został na planie oktogonalnym z apsydą od strony wschodniej i otoczony jest arkadowym portykiem. T.J.C. Becker dopatruje się w nim licznych odniesień jerozolimskich. Abstrahując od rozważań tego badacza, kościół został wzniesiony z fundacji pewnej szlachetnie urodzonej damy na rzecz joannitów. Liczne pochówki odnalezione w toku prac archeologicznych świadczą o funkcji sepulkralnej. Podobne dyspozycje prezentuje inny nawarryjski kościół Św.Grobu w Torres del Rio. Budowla została założona na planie oktogonalnym z apsydą od strony wschodniej i cylindryczną klatką schodową od strony zachodniej. Zwieńczenie stanowi przerwana w połowie latarnia umarłych. Opodal kościoła znajdował się cmentarz dla pielgrzymów udających się do Santiago de Compostella. Budowla była bezpodstawnie przypisywana templariuszom, do czasu, kiedy udowodniono jej przynależność do opactwa benedyktynek z Irache. Analogiczna kaplica znajdowała się niegdyś również przy katedrze w Senlis. Datowana jest ona bardzo różnie, przez jednych na początek, przez innych na 2 połowę XI wieku. Była to oktogonalna, dwukondygnacyjna budowla z apsydą od strony wschodniej. Górna kondygnacja została przekryta sklepieniem ośmiodzielnym, dolna, kryptowa, sklepieniem opartym na czterech masywnych filarach. Prawdopodobnie przeznaczeniem górnej kondygnacji było pomieszczenie relikwii i skarbca, podczas gdy dolna miała służyć celom sepulkralnym. Podobnym problemem jest również kaplica templariuszy w Metz. Rycerze Świątyni przybyli do tego miasta w pierwszej połowie XII wieku, prawdopodobnie w latach 30. lub 40. tego stulecia. Otrzymali pomoc od opatki Agnieszki z Saint-Glossinde, która udostępniła im skromną kaplicę Św. Maurycego. Templariusze zdołali wkrótce zbudować komandorię wraz z oratorium, a kaplicę Św. Maurycego przekazali augustianom. Po kasacie zakonu, komandoria weszła w posiadanie joannitów lub krzyżaków. W XVI wieku miastem Metz zawładnęli Francuzi, którzy założyli m.in. na miejscu byłej komandorii templariuszy - cytadelę. Wszystkie znajdujące się tam budowle zostały zamienione na magazyny lub koszary. W niezachowanej do dzisiaj budowli, tradycyjnie wiązanej z templariuszami i nazwanej "Salą Kapitularną Templariuszy" - znajdował się arsenał. W odległości około stu metrów od tego miejsca usytuowana jest oktogonalna kaplica, tradycyjnie nazywana "Magazynem Świątyni" i wiązana z templariuszami. Jej wnętrze posiada wyokrąglone od wewnątrz mury na diagonalach. Od strony wschodniej znajduje się prostokątne prezbiterium zamknięte apsydą. Pomiędzy miejscem, gdzie znajdowała się sala kapitularna i gdzie znajduje się oktogonalna kaplica, usytuowany jest jeszcze kościół Saint-Pierre-aux-Dames. Nie jest wykluczone, że wszystkie te budowle były własnością templariuszy. Możliwe również, że sala kapitularna i kościół Saint-Pierre-aux-Dames należały do któregoś z konwentów żeńskich.
Oktogonalna kaplica templariuszy w Metz z wyokrąglonymi od wewnątrz murami na diagonalach, posiada liczne analogie pośród kaplic funeralnych. Podobne dyspozycje znajdujemy w kaplicy św. Michała w Entraygues, wzniesionej w 1137 roku z fundacji opata Lamberta. Została ona założona na planie oktogonalnym z ośmioma hemisferycznymi apsydiolami. Ponad dachami wznosiła się pierwotnie latarnia umarłych, zrekonstruowana w XIX wieku. Kaplica pełniła funkcje przyszpitalnej kaplicy pogrzebowej oraz refugium - schronienia dla pielgrzymów, i to zarówno w sensie spirytualnym jak i temporalnym, udających się do Santiago de Compostella. Wnętrze otwierające się na apsydiole spotykamy także w kaplicy Św. Krzyża w Montmajour. Budowla założona została na planie kwadratu z czterema apsydiolami i czworobocznym narteksem przesuniętym od osi. Kaplicę wybudowano opodal cmentarza, poza benedyktyńskim opactwem. Ta ufundowana na fali ruchu pielgrzymkowego kaplica posiadała przeznaczenie pogrzebowe, ale również relikwiowe. Datowana jest bardzo różnie od 1019 do 1200 roku. Kaplice funeralne były wznoszone także na innych planach centralnych - kwadratowym i okrągłym. Przykładem takiej budowli, oprócz wyżej wspomnianej, jest opacka kaplica Św. Katarzyny w Fontervault. Ta dwukondygnacyjna budowla, założona na planie kwadratu została wzniesiona w 1225 roku z fundacji Alixa de Bourbon. Górna kondygnacja przekryta jest sklepieniem ośmiodzielnym, uzyskanym dzięki wprowadzeniu tromp. Powyżej wznosi się piramidalny dach zwieńczony latarnią umarłych. Przeznaczeniem tego obiektu były cele sepulkralne, o czym świadczy dodatkowo funkcja pierwszej kondygnacji, która służyła jako ossuarium. Nieco późniejsza jest dwukondygnacyjna, kwadratowa kaplica Św. Ducha w Roncevaux, wzniesiona w 1135 roku. Dolna kondygnacja służyła jako ossuarium, natomiast w górnej znajdowało się sanktuarium. Budowla została przekryta sklepieniem krzyżowo-żebrowym i zwieńczona piramidalnym dachem z nie zachowaną do dzisiaj latarnią umarłych. Kaplica otoczona jest kwadratowym, zadaszonym portykiem złożonym z półkolistych arkad filarowych. Była to przyszpitalna kaplica pogrzebowa, usytuowana na trasie pielgrzymkowej do Santiago de Compostella. Lokalna tradycja wiąże kaplicę z miejscem pochówku Rolanda i jego towarzyszy. Wznoszono w tym czasie również okrągłe kaplice pogrzebowe. Najbardziej znaną spośród nich jest nieistniejąca już kaplica Notre-Dame-des-Bois na cmentarzu Niewiniątek w Paryżu. Innymi przykładami są kaplice w Chabon oraz Wieża Umarłych w Sarlat - okrągła kaplica przechodząca w górnej partii w latarnię umarłych. Reasumując można stwierdzić, że kaplice pogrzebowe były budowane najczęściej na planie czworobocznym, ale najbardziej dla nich charakterystyczne pozostawały plany centralne: oktogonalne, kwadratowe i okrągłe. Z racji swego przeznaczenia usytuowane były na cmentarzach, służąc raczej pochówkom masowym, rzadziej indywidualnym. Kaplice te należały do kongregacji zakonnych - benedyktynów, templariuszy, joannitów, augustianów lub były własnością gminm miejskich, czy też tylko ograniczonej grupy osób - na przykład korporacji cechowej. Wiele spośród nich wzniesiono na szlaku pielgrzymkowym do Santiago de Compostella. Niektóre były usytuowane na cmentarzach przyszpitalnych, ale nie wytworzyły odrębnego typu, stanowiąc zresztą wyjątek wśród czworobocznych kaplic szpitalnych. Posiadały często po kilka funkcji: obok pogrzebowej także parafialną i niekiedy refugialną. Kaplice funeralne były z reguły budowlami o niewielkich wymiarach. Średnica zewnętrzna tych budowli waha się od około 6,5 m do koło 11 m, natomiast długość boku od 2,5 do 5 m. Kaplice były często sprzężone z ossuariami, stanowiącymi ich dolną kondygnację oraz wieńczone latarniami umarłych. W licznych przypadkach nie ma apsydy od strony wschodniej i narteksu od strony zachodniej. Zdarzały się przypadki, kiedy były one dodawane w późniejszym czasie, co w mniejszym lub większym stopniu modyfikowało ich pierwotną strukturę. Kaplice były bardzo często powiązane z ossuariami stanowiącymi ich dolną kondygnację. Ossuaria służyły deponowaniu kości, co wiązało się z rytuałem powtórnych ceremonii pogrzebowych. O ile tymczasowe pogrzebanie było indywidualne, to ostateczne złożenie kości w ossuarium miało charakter zbiorowy i jednocześnie anonimowy. Istotą powtórnych ceremonii pogrzebowych było przeniesienie kości, co kończyło proces oczyszczania zmarłego, jak gdyby ziemia została skalana przez gnijące ciało i oczyszczone szczątki należało złożyć w nieskalanym miejscu. E. Lambert uważa, że kaplice pogrzebowe były ściśle powiązane z latarniami umarłych. Były to budowle wznoszone od XII do XIV wieku, samodzielne lub stanowiące część kościoła, czy też będące zwieńczeniem kaplicy pogrzebowej. Latarnie umarłych były związane wyłącznie z cmentarzami. Posiadały przekrój czworoboczny, okrągły lub poligonalny. Wewnątrz tych budowli znajdowały się wyciągane kaganki, których światło było widoczne przez prześwity w górnej partii. Nie zachowały się żadne średniowieczne przekazy dotyczące ich przeznaczenia. Kaplice pogrzebowe były rzeczywiście niekiedy wieńczone przez latarnie umarłych. Zdarzało się, że były one skomunikowane z wnętrzem kaplicy, jak w Fontervault lub nieskomunikowane z jej wnętrzem jak w Torres del Rio, gdzie klatka schodowa prowadząca do latarni znajdowała się w przylegającej do kaplicy wieży. Do twierdzenia, że latarnie umarłych wieńczyły większość kaplic pogrzebowych, należy podchodzić z dużą dozą ostrożności. Okazuje się, wbrew dotychczasowym ustaleniom, że w Eunate czy w Montmorillon nigdy ich nie było. Wynika z tego, że nie były one mimo wszystko obligatoryjne dla kaplic pogrzebowych. Wiele kaplic pogrzebowych było dawniej przez badaczy przypisywanych kultowi pogańskiemu lub templariuszom. I tak np. kaplica św. Klarusa była określana jako Świątynia Diany, czy Oktogon z Montmorillon, jako świątynia druidyczna. Dom Wyard uczynił aluzję tego rodzaju do kaplicy św. Magdaleny w Laon, która według niego została wzniesiona zgodnie z tradycją antyczną, ponieważ sanktuarium skierowane zostało w kierunku wschodnim. Natomiast kaplica Św. Cypriana w Poitiers, do dzisiaj niezachowana, została określona w Monasticum Gallicanum jako Turris pyramidalis antiqua. Mechanizm dokonywania tego rodzaju odniesień próbował wytłumaczyć E. Lambert. Zwrócił on uwagę na dwuznaczność terminu "temple", używanego zarówno dla określenia kaplic templariuszy, jak i również budowli kultu pogańskiego, w tym kultu druidycznego. Prawdopodobnie to właśnie z tego powodu nastąpiło wiele błędów w atrybucji tego typu budowli.
Błażej Skaziński