ARCHITEKTURA TEMPLARIUSZY

Namacalnym aspektem działalności templariuszy pozostają zachowane dzieła architektury i budownictwa. Zakonnicy wznosili warowne zamki oraz zespoły budowli - komandorie, zakładane w miastach, najczęściej jednak w posiadłościach wiejskich, rozsianych na terenie całego ówczesnego świata chrześcijańskiego. Komandorie miejskie sprzężone były niekiedy z przystaniami portowymi, kantorami i składami towarowymi. Ich wiejskie odpowiedniki, to wyspecjalizowane gospodarstwa rolne i zarazem centra administracyjne dla ich obszernych latyfundiów ziemskich. Zamki budowali głównie w Ziemi Świętej, na Półwyspie Iberyjskim, czy też na terenach odludnych, bądź przygranicznych, gdzie istniało jakiekolwiek realne zagrożenie dla życia i mienia. Najbardziej typowymi i zarazem najbardziej charakterystycznymi budowlami wnoszonymi przez templariuszy były kaplice, znajdujące się w każdej siedzibie zakonnej, w obrębie ich zamków czy komandorii. Sprzyjający templariuszom papież Innocenty III w 1139 roku Bullą Omne Datum Optimum, zezwolił zakonowi na wznoszenie kaplic i kościołów, a zarazem zadecydował o wyłączeniu ich spod jurysdykcji biskupiej. Dochody z działalności duszpasterskiej, w tym również z grzebania zamarłych, zbierania ofiar i datków kościelnych, zasilać miały bezpośrednio skarbiec zakonny i w konsekwencji służyć statutowej działalności zakonu. Przywilej ten budził stale kontrowersje, powodując raz po raz niezadowolenie kleru diecezjalnego. Najbardziej indywidulanymi wśród kaplic templariuszy były budowle założone na planie centralnym, tzn. na planie koła lub wieloboku. Kościoły templariuszy miały być bowiem budowane wyłącznie na planie centralnym, jak uważali badacze począwszy od Prospera Mérimée, poprzez Alberta Lenoira, Roberta de Lasteyrie, aż po Jeana Ebersolta. Już w czasach nowożytnych przypisywano templariuszom większość kościołów rotundowych, wzniesionych w XII i XIII wieku. To przekonanie wynikało z przypisania im szeregu budowli, które w rzeczywistości nigdy nie stanowiły ich własności. I tak np. we Francji przypisywano im rotundę w Lanleff, kościół Neuvy-Saint-Sepulcre, w Anglii - kościoły rotundowe Św. Grobu w Cambridge i Northampton, w Hiszpanii - Torres del Rio i Eunate, a do niedawna również kościół św. Krzyża w Segovii na terenie Kastylii. Wszystkie te atrybucje dopiero na podstawie szczegółowych badań archiwalnych zostały zweryfikowane. W rzeczywistości templariusze posiadali zaledwie kilkanaście tego typu budowli. Bez wątpienia najokazalszą spośród nich była rotunda w paryskiej komandorii zakonnej, zniszczona w 1796 roku podczas Wielkiej Rewolucji. Kaplica została wzniesiona w poł. XII wieku jako rotunda z wewnętrzym wieńcem podpór i kolistym obejściem. W 1218 roku zdecydowano się ją przedłużyć w kierunku wschodnim, a następnie w 1240 roku powiększyć o narteks po stronie zachodniej. Impulsem dla tej realizacji była rotunda w tzw. Starym Templum, obecnie w Holborn Bars w Londynie. Kaplica, wzniesiona ok. 1135 roku, znana jest na podstawie szesnastowiecznej kroniki oraz opisu dziewiętnastowiecznych prac budowlanych, które spowodowały ujawnienie jej reliktów. Kolejna tego typu rotunda zachowała się w obrębie Nowego Templum w Londynie. Budowla została uroczyście konsekrowana w 1185 roku przez patriarchę jerozolimskiego Herakliusza, w obecności króla Henryka II. W 1240 roku świątynia została przedłużona w kierunku wschodnim o trzynawowe prezbiterium. Na terenie Anglii, templariusze posiadali jeszcze kilka innych, skromnych budowli rotundowych, takich jak kaplice w Aslackby, Bristol, Dover, Garway czy Temple Bruer. W tej ostatniej siedzibie zakonnej, komandorii o ponadlokalnym znaczeniu, wzniesiona w 1185 roku kaplica, posiadała wewnętrzny wieniec sześciu kolumn formujący okrągłą nawę i koliste obejście. Po stronie zachodniej znajdowało się kilkuprzęsłowe prezbiterium z przylegającym do niego donżonem oraz kaplicami bocznymi.
Wyobrażenie Świątyni Salomona na pieczęci zakonu z około 1200 roku kościół Św. Grobu w Jerozolimie Piza Tomar Meczet Kopuła Skały w Jerozolimie
Na terenie Półwyspu Iberyjskiego, do najbardziej znaczących siedzib zakonnych należał zamek w Tomarze, położony w Portugalii. Założenie zamkowe powstało za sprawą szóstego z kolei mistrza prowincjonalnego Gualdima Paes. Z tego czasu zachowała się w obrębie majdanu szesnastoboczna kaplica z centralnie wpisaną, dwukondygnacyjną wieżą latarniową, określaną mianem "charola". W jej górnej partii umieszczone były pierwotnie,relikwie pochodzenia jerozolimskiego. Na Półwyspie Iberyjskim przypisywano również templariuszom kościół Św. Krzyża w Segovii. Ostatnie badania archiwalne wykazały jednak, że budowla stanowiła własność Zakonu Rycerzy Św. Grobu i została zbudowana przed 1118 rokiem, to jest jeszcze przed powstaniem zakonu templariuszy. Dotychczasowe datowanie na 1208 rok, wynikało z błędnej interpretacji dokumentu, świadczącego o sprowadzeniu i złożeniu w tym kościele depozytu relikwiowego. Podobna świątynia znajduje się w Pizie w dzielnicy Kinsica. Kościół p.w. Św. Grobu, wzniesiony został z fundacji templariuszy ok. 1150 roku przez architekta Diotisalvi. Świątynia założona jest na planie ośmiobocznym z wewnętrzyn wieńcem ośmiu podpór. Najbardziej tajemnicza budowla tego typu znajdowała się w Athlit Đ w obrębie Zamku Pielgrzyma w Ziemi Świętej. Budowla ta, założona na planie wielobocznym, zniszczona została przez trzęsienie ziemi w 1827 roku i datowana jest na podstawie cech stylistycznych na 3 ćw. XIII wieku. Na terenie Francji znajdują się jeszcze dwie niewielkie, ośmioboczne kaplice w Laon i Metz, nawiązujące do architektury tamtejszych kaplic cmentarnych. Przypisywanie ich templariuszom bywa niekiedy podważane. Według dzisiejszego stanu wiedzy templariusze wznieśli trzynaście kościołów na planie centralnym, z czego jedenaście powstało w XII wieku i dwa w kolejnym stuleciu; sześć w Anglii, dwa we Francji, po jednym w Niemczech, Portugalii, Włoszech i Ziemi Świętej. Do obecnych czasów zachowało się jedynie pięć spośród nich. Liczba tych świątyń była niewątpliwie ułamkiem wszystkich budowli sakralnych należących do templariuszy. Należy zaznaczyć, że były one budowane tylko w wyjątkowych sytuacjach i zazwyczaj w ważnych ośrodkach zakonnych, takich jak komandoria w Paryżu, Londynie, czy Tomarze. W rzeczywistości wznoszenie tego typu budowli było zjawiskiem wyrosłym na fali ruchu pielgrzymkowego i krucjatowego. Fundatorami tych świątyń były tak zakony krzyżowe, jak też krzyżowcy i pielgrzymi powracający z Ziemi Świętej, nierzadko z relikwiami, które zamierzali złożyć w monumentalnym relikwiarzu, nawiązującym do architektury jerozolimskiej. Badacze zajmujący się architekturą tego zakonu, podzielili się na dwa obozy. Według jednych rotundowe kościoły templariuszy miały być kopiami ideowymi kościoła Św. Grobu w Jerozolimie, według innych raczej Kopuły na Skale, schrystianizowanego meczetu omajadzkiego, usytuowanego w obrębie jerozolimskiej dzielnicy Templum, rozumianej przez niektórych krzyżowców jako Świątynia Salomona. Rozważania dotyczące podobieństw pierwowzoru w stosunku do jego imitacji wprowadza pojęcie kopiowania. Według Jeana Huberta odstępstwa od oryginału były spowodowane technologiczną niemożnością wykonywania wiernych kopii. Takie stanowisko wydaje się nie do przyjęcia. W tym przypadku chodziło raczej o specyficzne, odpowiednie dla średniowiecznego umysłu działanie. Jego istotą było powtarzanie idei pierwowzoru, przenoszenie pierwszoplanowych cech według hierarchii wartości średniowiecznego odbiorcy. Richard Krautheimer uważał, że wystarczyło aby kopia Św. Grobu była wzniesiona na planie centralnym, to jest okrągłym, wielobocznym lub krzyżowym oraz zawierała symboliczny Grób Chrystusa z relikwiami pochodzenia jerozolimskiego lub przynajmniej wezwanie odwołujące się do pierwowzoru.
Safita  (foto: Archiwum) kościół Św. Grobu w Jerozolimie - plan Piza - plan Tomar - plan plan meczetu Kopuła Skały w Jerozolimie
Kościół Św. Grobu w Jerozolimie, był jednym z najbardziej czczonych miejsc w całym świecie chrześcijańskim, a templariusze przecież zostali powołani do jego ochrony. Wznoszenie średniowiecznych kopii Św. Grobu było przede wszystkim wyrazem czci jaką otaczano jerozolimski kompleks, będący ziemskim relikwiarzem Skały Zmartwychwstania, usytuowanej pośrodku Świętego Miasta. Chodziło tutaj o konkretny kult relikwii Świętego Grobu z miasta Jerozolimy Ziemskiej, manifestujący się przez materialne reprezentacje - kopie. Podstawowym celem wznoszenia kopii św. Grobu było wierne odtworzenie Świętego Miejsca. Były one przeznaczone dla wszystkich tych, którzy z różnych powodów nie mogli uczestniczyć w pielgrzymce do Ziemi Świętej. Odwiedzenie takiej kopii było wówczas równoznaczne z obcowaniem z jej pierwowzorem. Kopie Św. Grobu były jednocześnie pamiątkami dla tych, którzy powracali z Jerozolimy. Stanowiły rodzaj monumentalnego relikwiarza, gdzie deponowano święte relikwie. Tak więc wszystkie one były realizowane bezpośrednio lub pośrednio według jerozolimskiego modelu i miały na celu jego zastępowanie oraz służyły do przechowywania pochodzących stamtąd relikwii. W badaniach nad architekturą templariuszy istnieje również inna tradycja, według której kościoły rotundowe tego zakonu powstały pod wpływem jerozolimskiego monumentu - Kopuły na Skale. Ten muzułmański meczet nazywany Koubbet-es-Sachra został wybudowany przez omajadzkiego kalifa Abd al Malika w latach 705-715, pośrodku starego okręgu świątynnego na terasie Charam-es -Cherif, w miejscu Świątyni Salomona. Kopuła Skały została zbudowana w celu uhonorowania Wniebowstąpienia Mahometa. Jednocześnie miejsce to pozostawało istotne zarówno dla religii żydowskiej i chrześciajńskiej. Światynia została założona na planie ośmiobocznym z podwójnym wieńcem podpór wyznaczających dwa obejścia otaczające okrągłe sanktuarium. Powyżej został umieszczony cylindryczny tambur przykryty kopułą. Po zdobyciu Jerozolimy przez krzyżowców, światynia została schrystianizowana, i znajdowała się w obrębie dzielnicy Templum, będącej domem macierzystym zakonu templariuszy. Należy zaznaczyć, że europejskie siedziby tego zakonu były określane takim samym mianem, stąd teza lansowana przez badaczy, o naśladowaniu jerozolimskiej światyni w zachodnioeuropejskich siedzibach zakonnych i kojarzeniem jej wprost ze Świątynią Salomona. Templariusze budowali warowne zamki zazwyczaj tam, gdzie prowadzili działania militarne, tzn. w Ziemi Świętej i na Półwyspie Iberyjskim. Rzadziej w innych miejscach, np. w nadgranicznej, niespokojnej bądź odludnej okolicy. Wkrótce po założeniu zakonu zaczęto przekazywać templariuszom zamki, a nawet, jak to miało miejsce w Ziemi Świętej i na terenie Półwyspu Iberyjskiego, ufortyfikowane miasta. W zakresie architektury militarnej olbrzymi wysiłek budowlany przypadł na okres po utracie Jerozolimy w 1187 roku. Celem krzyżowców, w tym także templariuszy, było stworzenie szeregu silnie ufortyfikowanych zamków, mogących skutecznie stawić czoła niewiernym. Dzięki potędze swych fortec, krzyżowcy mogli kontrolować szlaki komunikacyjne i sprawować pieczę nad licznymi majątkami ziemskimi.
Templum londyńskie (stan sprzed II wojny światowej Templum w Paryżu -  główna siedziba templariuszy po utracie Jerozolimy Metz - plan Laon - plan Temple Bruer - plan
Do największych i najbardziej okazałych zamków, znajdujących się w posiadaniu templariuszy, należał Zamek Pielgrzyma. Został on wybudowany w latach 1217-18 na Przylądku Athlit, przy drodze z Hajfy do Cezarei. Zamek został oddzielony od lądu głęboką fosą i murami obronnymi, z dwoma czworobocznymi, masywnymi wieżami. Od strony morza znajdował się potężny mur z wydzielonym nabrzeżem portowym, zapewniającym dostawy w czasie oblężenia. W obrębie założenia usytuowane były budynki garnizonowe, stajnie oraz dwie kaplice, w tym jedna na planie wielobocznym. Innym, równie potężnym zamkiem była Tortosa w hrabstwie Trypolisu, należąca do zakonu od 1165 roku. Posiadała ona od strony morza czworoboczny donżon flankowany dwoma wieżami. Lochy zamkowe były otwarte od strony morza, co służyło w razie potrzeby dowozowi żywności statkami. W obrębie majdanu znajdowała się założona na planie prostokąta, przesklepiona kaplica, naprzeciwko niej usytuowana była tzw. wielka sala. Zamek ten po utracie Jerozolimy pełnił funkcję domu macierzystego i stanowił rezydencję wielkiego mistrza. Między Trypolisem a zamkiem joannitów Krak des Chevaliers znajdowała się inna warownia templariuszy - Safita nazywana także Białym Zamkiem. Założenie to usytuowane było na górskim zboczu, a na jego obwarowania składały się podwójne mury. Do innych ważnych zamków templariuszy należały w księstwie Antiochii: La Roche Guillaume, Port Bonnel; w domenie królów jerozolimskich: Zamek Czerwony; w hrabstwie Jafy i Askalonu: Gaza i Natron; w księstwie Galilei i w Zajordanii: La Feve. Templariusze nie byli nowatorami w sztuce budowania zamków. Powszechnie uważa się, że przenosili wypróbowane wzorce zachodnioeuropejskie, zwłaszcza francuskie. Od arabskich budowniczych przejęli natomiast budowę czworobocznych wież, wysuniętych w stosunku do lica muru obronnego. Jednocześnie przy tym mniejszą uwagę zwracali na flankowanie, podwyższając do granic możliwości mury oraz drążąc w skałach głębokie i zarazem szerokie fosy, uniemożliwiając tym samym wspinaczkę na ich koronę oraz stosowanie podkopów. Templariusze posiadali zamki również na Półwyspie Iberyjskim. Typowym przykładem ufortyfikowanego zamku na tym obszarze jest zamek w portugalskim Tomarze. Była to siedziba mistrza prowincjonalnego założona w 3 ćw. XII wieku. Zamek posiadał kształt nieregularny, usytuowany na wysokim, skalistym wzgórzu ponad miastem i stanowił przez długi czas kluczowy element antymuzułmańskiego systemu obronnego. Zawierał w obrębie swojego majdanu szesnastoboczną kaplicę i masywny, czworoboczny donżon, a także trudne obecnie do ustalenia zabudowania, zapewne mieszkalne i gospodarcze. Innymi znanymi zamkami templariuszy w tej części ich europejskiego władztwa były, na terenie Hiszpanii: Miraveta, Mongay, Peniscola, a w Portugalii: Almourol, Barbara, Langroiva. Znacznie rzadziej spotykane były zamki templariuszy na terenie pozostałych prowincji europejskich.
Londyn - plan Paryż - plan Spichlerz komandorii w Lietzen (foto: Maciej Sałański) Zamek Peniscola w Hiszpanii (foto: Jacek Strzyżewski) Dover - plan
W architekturze wiejskich komandorii templariuszy, nieodzowne były cytaty z architektury militarnej. Komandorię w Voulaine przywołuje w swoich rozważaniach Élie Lambert. Ta ważna siedziba mistrza prowincjonalnego, choć nastawiona na administrowanie i gospodarowanie, zawierała masywny donżon, w którego dolnej kondygnacji mieściła się kaplica. Także wolno stojące budowle sakralne w obrębie komandorii templariuszy wyposażano w elementy architektury militarnej, czego przykładem może być choćby kaplica w Chwarszczanach. Wieże-donżony templariuszy, pełniące z definicji funkcje ostatecznego miejsca oporu, znajdowały się również w obrębie komandorii paryskiej. Niewątpliwie jedna z nich pełniła również funkcje skarbca zakonnego, świadcząc wszem i wobec o bezpieczeństwie zakonnego depozytu. Także w Temple Bruer zachował się czworoboczny donżon, pierwotnie przylegający do prezbiterium kaplicy. Potężna wieża znajduje się równiez do dnia dzisiejszego w Tomarze, w obrębie zamku templariuszy. Była ona ostatecznym miejscem obrony w przypadku ataku saracenów, zdając zresztą wielokrotnie w obliczu zagrożenia egzamin. Do najbardziej znanych komandorii, wzniesionych przez templariuszy w obrębie miast, należała paryska komandoria zakonna, określana mianem Templum (Temple). Stanowiła najważniejszą siedzibę zakonu w Europie, a u kresu działalności templariuszy stała się również rezydencją ostatniego wielkiego mistrza zakonu - Jakuba de Molay. Założenie powstało na terenie dzielnicy Les Marais, obejmującej błota i mokradła, które templariusze osuszyli i zagospodarowali, zakładając w ich miejscu ogrody. Komandoria była prawdziwym miastem w mieście. Składała się z dwóch zasadniczych części: tzw. "Starego Templum", założonego w połowie XII wieku w obrębie murów Filipa Augusta i "Nowego Templum" założonego w II poł. XIII wieku, poza obrębem tychże obwarowań. Obok omawianej wcześniej kaplicy i budynków konwentulanych znajdowały się tam dwa potężne donżony, będące dominantami w panoramie średniowiecznego miasta. Szczególnie okazała była tzw. Wielka Wieża, wzniesiona w 1290 roku w celu pomieszczenia skarbca zakonnego. Podobnie istotna była londyńska komandoria zakonna, usytuowana nad brzegiem Tamizy, w okolicach dzisiejszej Fleet Street. Jej najważniejszy element stanowiła kaplica, zachowana do dnia dzisiejszego. W swych komandoriach, znajdujących się w europejskich prowincjach, templariusze nastawieni byli na administrowanie rozległymi dobrami, hodowlę roślin i zwierząt. W związku z tym zakładali najchętniej wiejskie siedziby zakonne, jako zespoły budowli, nawiązujące w swym charakterze do grangii cysterskich. Były to założenia wznoszone zazwyczaj na planie czworobocznym, z kaplicą po północnej lub południowej stronie, z wewnętrznym dziedzińcem o charakterze reprezentacyjnym i kultowym. Po przeciwnej stronie w stosunku do kaplicy znajdowała się okazała budowla tzw. wielka sala, będąca rodzajem zeświecczonego kapitularza. Niekiedy wydzielano obok głównego, reprezentacyjnego dziedzińca, także dziedziniec gospodarczy. Elementami tych zespołów budowli były wszak również obiekty o charakterze gospodarczym, takie jak spichlerze, stajnie, obory, owczarnie czy gołębniki.
Błażej Skaziński