Na podstawie dzieła Karla Raimunda Poppera:

Wiedza a zagadnienie ciała i umysłu

Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie

Wydział Nauk Społecznych

Maria Solarska

Grupa 33 GC – A – 2

Wziąwszy do ręki dzieło Karla Raimunda Poppera na temat zagadnień ciała i umysłu i przejrzawszy kilka pierwszych kart tej książki zauważyłam, że nie sposób będzie zrozumieć tekst nie poznawszy życia i poglądów tego wybitnego filozofa. Zatem by zachować w mojej pracy odpowiedni porządek, pragnę przedstawić historię człowieka, który wprowadza nas w świat 3, dzięki serii swoich wykładów z Uniwersytetu w Emory wyłożonych w 1969 roku, a później – w nieco zmienionej formie – spisanych i wydanych w wersji papierowej w książce pt. Wiedza a zagadnienie ciała i umysłu. Ogólnie rzecz ujmując, książka ta wyjaśnia zależności, zachodzące między ciałem a umysłem w podejściu filozoficznym. By jednak dobrze zrozumieć w czym rzecz tkwi, należy zająć się wiedzą w jej dwóch aspektach: obiektywnym i subiektywnym. Popper zajmuje kontrowersyjne stanowisko w dyskusji na ten temat, jednak ze względu na swoją pozycję w świecie ówczesnej filozofii, choć spotyka się niekiedy z krytyką, jego słowa nie zostają natychmiast odrzucone, a przemyślane i w wielu przypadkach zaakceptowane. Wróćmy jednak do samego autora i jego filozofii.

Urodzony na początku XX wieku Karl Popper miał szerokie pole do własnego rozwoju umysłowego i intelektualnego. Jako że pochodził z bogatej rodziny i miał bardzo dobry kontakt z rodzicami, zgodzono się na eksternistyczną naukę chłopca. Podstawy do kształtowania się świadomości filozoficznej czerpał od ojca, który choć z zawodu był prawnikiem, interesował się filozofią. W wieku szesnastu lat rozpoczął studia filozoficzne na Uniwersytecie Wiedeńskim. W tym czasie, będąc osobą poszukującą, podejmował działania w Socjalistycznym Stowarzyszeniu Studenckim. Nie był tam jednak długo. Szybko zrażony marksizmem, zainteresował się modną ówcześnie psychoanalizą. Ale nawet kontakt z najlepszymi uczniami Freuda nie przekonały go do głoszonych przez nich tez. Stawało się wtedy jasne, że natura Poppera opiera się na krytycyzmie. W roku 1925 Karl Popper uzyskał dyplom magisterski, a w 1928 obronił doktorat z filozofii i zdał egzamin uprawniający go do nauczania fizyki w gimnazjum. Od 1929 do 1934roku pracował jako nauczyciel fizyki w gimnazjum. Równolegle nadal żywo interesował się współczesną filozofią i dał się poznać jako jeden z aktywniejszych uczestników paneli dyskusyjnych organizowanych przez filozofów z tzw. Koła Wiedeńskiego. Stał się na tych panelach nawet czymś w rodzaju człowieka-instytucji, gdyż zazwyczaj miał inne poglądy od większości dyskutantów i gdy na jakimś panelu zbyt długo milczał, zadawano mu na koniec spotkania sakramentalne pytanie: A co Pan o tym sądzi, Panie Popper?, po czym Popper wstawał i wygłaszał dość długi monolog, którego tezy stały zazwyczaj w ostrej sprzeczności z właśnie uzgodnionym na sali poglądem. W końcu Herbert Feigl, jeden z filozofów z kręgu Koła, namówił Poppera na wydanie w formie książkowej jego poglądów głoszonych na spotkaniach Koła. W ten sposób powstała jedna z najważniejszych prac Poppera - Logika odkrycia naukowego, która nieoczekiwanie dla samego autora stała się bardzo popularna w całej Europie. Dzięki temu sukcesowi Karl Popper stał się z dnia na dzień sławny. Zapraszano go na wykłady w prestiżowych uniwersytetach w całej Europie, otrzymał stanowisko privat – docenta na Uniwersytecie Wiedeńskim i stał się samodzielny finansowo. Na kilka miesięcy przed zajęciem Austrii przez Niemcy, wyemigrował do Nowej Zelandii, gdzie uzyskał stanowisko wykładowcy filozofii na Uniwersytecie w Canterbury. Dominującym kierunkiem filozoficznym na tym uniwersytecie był wtedy wciąż heglizm, stąd poglądy wygłaszane przez Poppera były zupełnie nie rozumiane, a sam Popper był praktycznie odizolowany od życia akademickiego swojego wydziału. W trakcie swojego pobytu w Nowej Zelandii Popper napisał swoje dwa kluczowe dzieła z dziedziny filozofii politycznej – Nędza historycyzmu oraz Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie . W Nowej Zelandii zapoznał się też dobrze z anglosaskim stylem pisania, dzięki czemu zerwał całkowicie ze zbyt "mętnym" i niejasnym stylem pisania popularnym wśród niemieckojęzycznych filozofów. W 1947 roku jego książka Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie zwróciła uwagę Hayeka, dziekana wydziału filozofii politycznej słynnej London School of Economics, który ściągnął Poppera do Anglii i powierzył mu na swoim wydziale specjalnie stworzoną dla niego katedrę racjonalizmu krytycznego. Popper prowadził nauczanie na tej katedrze głównie poprzez prowadzenie paneli dyskusyjnych podobnych nieco do paneli Koła Wiedeńskiego, które stały się bardzo szybko sławne i zaczęli na nie uczęszczać oprócz studentów także znani brytyjscy naukowcy i politycy. W 1959 roku wydał swoje najważniejsze dzieło, The Logic of Scientific Discovery, które było "wyklarowaną", rozszerzoną i pogłębioną wersją jego pierwszej książki. Po wydaniu tej kfrsiążki zaproponowano mu funkcję profesora logiki na Uniwersytecie Cambridge. Funkcji tej jednak nie objął, podobno na skutek sporu z rektorem Cambridge. Anegdota na ten temat głosi, że w dniu, w którym Popper miał podpisać umowę o pracy w Cambridge, odbył się wcześniej wykład rektora, który był zafascynowany astrologią. Rektor zakończył swój wykład stwierdzeniem, że wobec przedstawionych przez niego "faktów", tylko ktoś o strusiej mentalności będzie mógł dalej negować wartość astrologii jako nauki. Na to Popper wstał i wygłosił swoim zwyczajem długi monolog "w obronie strusia", czym zamknął sobie drogę kariery w Cambridge. Funkcję profesora swojej katedry w London School of Economics Popper pełnił do końca lat sześćdziesiątych, kiedy to przeszedł na emeryturę. Na emeryturze był jednak wciąż aktywny, wygłaszając wykłady na całym świecie i pisząc cotygodniowe felietony w The Observer oraz w The Economist. Został odznaczony tytułem doktora honoris causa Uniwersytetu Karola w Pradze i wkrótce potem zmarł w Londynie.

Przedstawiwszy pokrótce życie Karla Poppera przejdę do jego dzieła jakim jest Wiedza a zagadnienie ciała i umysłu. Jak pisze na wstępie autor: „Podstawą rozdziałów tej książki są wykłady poświęcone zagadnieniu ciała i umysłu, które wygłosiłem w Uniwersytecie Emory w 1969 roku. Przedstawiam tu propozycję pewnej teorii interakcji ciało-umysł, która w moim ujęciu wiąże się z ewolucyjnym wyłanianiem się ludzkiego języka oraz tym, co od połowy lat sześćdziesiątych nazywam „światem 3”. Aby przedstawić tę teorię, należy jednak postępować w sposób systematyczny i zaznajomić Państwa najpierw z pewnymi koncepcjami, do których będę się odwoływał. Są to, w szczególności, koncepcje wiedzy subiektywnej i wiedzy obiektywnej; teoria „trzech światów” oraz pewne kwestie wiążące się z ewolucją, emergencją i funkcjami języka.” Z dalszej części noty autorskiej dowiadujemy się, że aby zrozumieć interakcję między światem fizycznym i umysłem należy zrozumieć czym jest wiedza obiektywna i subiektywna. Te pojęcia zaciekawiły mnie najbardziej, więc to właśnie analizie ich poświęcę moją pracę.

Jak zatem w najkrótszy sposób wyjaśnić różnicę między tymi dwoma rodzajami wiedzy? Popper w swoim pierwszym wykładzie dokonał takiego wyjaśnienia na przykładach. Kiedy mówimy np.: „Wiadomo, że woda składa się z wodoru i tlenu” mamy do czynienia z wiedzą obiektywną. Kiedy powiemy: „On wiedział, że woda składa się z wodoru i tlenu”, jest to już wiedza subiektywna. Dlaczego wyjaśnienie jest w formie przykładu? Dowiadujemy się z dyskusji która odbyła się po wykładzie, Popper uważa, że definicje zacieśniają ramy rozumowania, ograniczają pojęcie samo w sobie. Filozof poświęca uwagę głównie wiedzy obiektywnej i to na niej się skupia. Interesuje go rozwój tejże dziedziny. W swoim wykładzie mówi o tym, jak inni wielcy autorzy piszą w swoich dziełach o wiedzy, jednak uwzględniają tylko wiedzę subiektywną, natomiast wiedzę obiektywną – o ile w ogóle ją uwzględniają – często tłumaczą, jako zbiór różnych elementów wiedzy subiektywnej. Wg austriackiego filozofa, aby poznać wiedzę subiektywną, należy najpierw dowiedzieć się jak się rozwija wiedza obiektywna i jaka między dwoma rodzajami wiedzy zachodzi wymiana. Należy jednak przyznać, że więcej w tej wymianie zyskuje wiedza subiektywna.

By przejść do dalszej analizy wiedzy, zadajmy sobie pytanie jaki związek w ogóle wiedza ma z ciałem i umysłem, bo to jest punkt wyjścia dla rozważań Poppera. I tu należy wyjaśnić podział świata rzeczywistego na świat 1, 2 i 3. Otóż światem 1 nazywamy to co fizyczne, nasze ciało. Światem 2 z kolei jest nasz umysł, to co niematerialne. Jednak słusznie zostaje postawione pytanie: co z wytworami naszego umysłu? To właśnie one tworzą świat 3. Zależności między tymi światami doskonale obrazuje przykład dany podczas wykładu w Uniwersytecie Emory. Kiedy mówimy, wytwarzamy dźwięki. Są to procesy fizyczne, zatem należą do świata 1. Ona jednak oddziaływają na czyjś narząd słuchu, a ten z kolei przetwarza go na sygnały, które wywołują u nas myślenie, rozumienie – procesy mentalne, należące do świata 2. Popper skupia się jednak na świecie 3. Dzieło jakiegoś malarza jest ciałem fizycznym, dlatego bez wątpienia mamy do czynienia ze światem 1. Jednak by to wykonać, malarz musiał mieć w swym umyśle koncepcję, która należała do świata 3.

Kiedy udało mi się już ogólnie opisać czym jest świat 3, mogę wreszcie powiedzieć, że wiedza obiektywna należy do tegoż właśnie świata 3. Stanowi ona biologiczną podstawę dla świata 3. I tu mogę powiedzieć jakie są składowe tej wiedzy i jak się ją buduje. Otóż jej podstawą są argumenty, teorie i domysły, zawarte w książkach i wykładach ludzi o wielkich umysłach. Jak jednak się ta wiedza rozwija, można przedstawić obrazowo dzięki schematowi rozwiązywania problemu: P₁ > PT > EB > P_2, gdzie P₁ oznacza pierwszy problem, PT - próbną teorię, EB – eliminacją błędów i P₂ – problem 2. Można stąd wywnioskować, że źródłem wiedzy są problemy. To one sprawiają, że dążymy do jakiegoś rozwiązania, po drodze zdobywając wiedzę. Są także sytuacje, kiedy to istnieje wiele różnych teorii, co w efekcie prowadzi do krytycznej dyskusji ewaluacyjnej. Poszukuje się wtedy najbardziej prawidłowych i najmocniejszych teorii. Jak wiadomo: przetrwają najsilniejsi. Ten przypadek odnosi się zarówno do wiedzy obiektywnej jak i subiektywnej. Jednostki czy grupy, które nie poradziły sobie z rozwiązywaniem problemu są wykluczane i eliminowane.

Budowanie różnych teorii można nazwać tworzeniem narzędzi. Popper mówi: Miast wykształcić lepszy narząd wzroku, wytwarzamy lornetki i okulary. Miast wykształcić lepszy narząd słuchu, wytwarzamy mikrofony, głośniki i aparaty słuchowe. Miast wykształcić szybsze kończyny dolne, wytwarzamy samochody. W tych słowach odnajduję krytykę dla takiego postępowania. Wszak jednak Karl Popper niejednokrotnie korzystał z udogodnień cywilizacji. Skoro twierdzi, że jest to niewłaściwe działanie, powinien powstrzymać to, przynajmniej w zakresie swojej osoby. Czy to nie oznaczałoby – mówiąc kolokwialnie – „powrotu na drzewo”? Uważam, że posiadanie rozumu i możliwość wejścia w świat 3 jest dla człowieka zaszczytem i powinno się być z tego dumnym. A przecież wytwarzanie mikrofonu czy aparatu słuchowego także należy do świata 3. Do takiej konkluzji można dojść kierując się słowami Poppera.

Myślę, że ważnym etapem w mojej pracy, będzie wyjaśnienie w jaki sposób powstaje wiedza obiektywna. Pozwoli to na łatwiejsze wytłumaczenie różnic między dwoma rodzajami wiedzy. Otóż wiedza obiektywna rodzi się jedynie z teorii sprawdzanych, popartych przykładami, jednak nie osobistymi empiriami. Dopiero po gruntownym zbadaniu tematu przez więcej niż jedną osobę czy grupę osób i potwierdzeniu danego rozwiązania problemu możemy mówić o publicznej informacji, zatem wiedzy obiektywnej.

Z wiedzą subiektywną jest całkiem inaczej. Ona wynika z osobistych odczuć, doświadczeń, analiz. Nie potrzeba jej poparcia z zewnątrz. Za to w dużej mierze opiera się na wiedzy obiektywnej. Załóżmy, że mamy informację o dzikości i agresywności lwów. Powszechnie wiadomo, że lew może zaatakować człowieka. My wytresujemy lwa i sami „wiemy”, że nie zaatakuje. Nie jest to jednak wiedza obiektywna. Wpływ na zachowanie zwierzęcia może mieć wiele czynników, więc nie jesteśmy w stanie niczego definitywnie stwierdzić. Ale nawet jeśli jesteśmy o czymś przekonani w swoim umyśle, ktoś inny może mieć różne od naszego podejście do danej kwestii. Tak więc jasne jest już, że wiedza subiektywna jest dużo szersza niż obiektywna, natomiast sama w sobie posiada mniejszą wartość społeczną. Jednak to, że wiedza subiektywna składa się z wiedzy obiektywnej, nie znaczy to, że ta ostatnia to całość pierwszej. Wiedza subiektywna wypływa także w dużej mierze z dyspozycji i zdolności umysłowych człowieka. To, jakie informacje człowiek przyswaja i jak na nie reaguje jest cechą wrodzoną.

Kończąc swój wykład Popper zabrnął do pytania: „skąd wiem?”. I w przeciwieństwie do panujących zasad nie skupiał się na pytaniu o przyczyny wiedzy, choć i z wyjaśnieniem tego nie miał problemów, to nie to było jego celem nawiązania do wspomnianego tu tematu. Wyjaśnił, że wiedza jest czerpana z oczekiwań i dyspozycji do uczenia się. Filozof podczas wykładu starał się jednak zwrócić uwagę na wiedzę jako skutek. Wiedza – jako rezultat doboru naturalnego. Czyli dzięki próbowaniu podążania w różnych kierunkach docieramy do właściwych teorii, zgodnych z poznaniem innych ludzi.

Podsumowując: wiedza w teorii Poppera jest naszym przewodnikiem po świecie 3, jednak to my tak naprawdę ten świat tworzymy. Spojrzenie austriackiego filozofa jest całkiem odmienne od standardowego podejścia XX-wiecznych myślicieli do tego tematu. Choć podobnie swoim przodkom z dziedziny filozofowania uznaje wiedzę obiektywną za element składowy świata 3, to jednak wiedza obiektywna stała się motywem przewodnim dla kształtowania poglądów dotyczących ciała i umysłu. W tych ostatnich z kolei zamyka się teoria trzech światów, która w latach 60. zeszłego stulecia nie była rozpowszechniona i napotykała na swej drodze wielu krytyków. Karl Raimund Popper umiał jednak – może dzięki swej specyficznej metodzie nie podawania definicji, a przykładów – przekonać do siebie wiele osób o wielkich umysłach, które przyjęły jego tok rozumowania. Wykłady, które prowadził w 1969, roku stały się podstawą dla poznania jego nowatorskich teorii przez przyszłe pokolenia. Nie łatwo pojąć tego myśliciela, jednak po zapoznaniu się z treścią książki Wiedza a zagadnienie ciała i umysłu to zadanie staje się dużo łatwiejsze i naprawdę zajmujące.

Literatura:

1. Myśli i ludzie: Filozofia XX wieku (tom II). Red. Z. Kuderowicz. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2002. S. 281-321.

2. K. R. Popper: Wiedza a zagadnienie ciała i umysłu. Warszawa: Książka i wiedza, 1997. Wiedza obiektywna i subiektywna, s. 8 – 39.