"Sen srebrny Salomei"


Kolejny dramat historyczny Słowackiego "Srebrny sen Salomei" został ukończony w listopadzie 1843 roku, a wydany w styczniu 1844 roku. Praca nad tym utworem przypadła na okres konfliktów i zerwania z Kołem Towiańskiego (połowa listopada 1843 roku).
Fabuła utworu opiera się na współczesnych wobec konfederacji barskiej wydarzeniach historycznych, a mianowicie na tzw. koliszczyźnie. Akcja dzieje się w roku 1769, czyli mniej więcej w rok po wydarzeniach przedstawionych w "Księdzu Marku". Koliszczyzna, stłumiona w roku 1768 przez wojska rosyjskie i polskie, dawała jeszcze wówczas o sobie znać działalnością m.in. liczącej około dwunastu osób grupy pod wodzą Tymenki13. Postacią tą posłużył się Słowacki jako prototypem jednego z najciekawszych bohaterów dramatu - Semenki. Pozostali bohaterowie to także już nie antykrólewscy barszczanie, lecz reprezentanci królewskiego obozu regimentarza Stempowskiego.
"Sen srebrny Salomei" pełen jest utrzymanych w duchu ludowym snów, wizji, przepowiedzi, proroctw, przeczuć oraz mistycznych znaków, w których bohaterowie mogą otrzymywać własne losy i znaleźć wskazówkę postępowania. Mają - ale nie zawsze potrafią. Żyjąc zaś w nieświadomości i działając wbrew realizującej się w historii bożej woli, popadają w życiowe kolizje, i to niejednokrotnie tragiczne. W związku z tym muszą ponieść zasłużoną karę. W dramacie wykładał więc Słowacki towianistyczną tezę o konieczności prawidłowego odczytywania informacji transcendentalnych przekazywanych we wróżbach widunów i fenomenach natury.
Przedstawiony w dramacie ciąg historycznych wydarzeń ma charakter autentycznych konfliktów społecznych, w które uwikłani są scharakteryzowani wyraźnie klasowo i narodowo bohaterowie. Historia konfliktów społecznych jest więc historią krwawą. Z perspektywy twórcy dramatu jest i tragiczna, i groteskowa, wzniosła i śmieszna, a przede wszystkim jest konieczna. Prowadzi bowiem do doskonalenia się duchów. Musi się zatem realizować. "Męka ciał" ma charakter trwały. I na tym według autora polega jedyny sens historii.
Słowacki zastosował w dramacie nowatorsko charakterystyczną dla literatury barokowej, a ujawnioną szeroko dopiero przez literaturę XX wieku, wewnętrzną niespójność przedstawionego świata i opartą na dystansie poetykę. Czytając utwór z perspektywy późniejszych doświadczeń literackich, musimy jednocześnie pamiętać o występującym w nim, podobnie jak w "Księdzu Marku", bogatym dziedzictwie baroku. Jest ono tutaj wielostronne.

Sen srebrny Salomei

 

• Słowacki Juliusz •

• 1844 •

 

Kanwą akcji są wydarzenia koliszczyzny (krwawo stłumionego buntu chłopskiego na Ukrainie w 1768 r. ), spoza których wyłania

się historiozoficzna wizja poety.

Akcja rozgrywa się w majątku Regimentarza. Napływają zewsząd wiadomości o krwawych wydarzeniach: makabryczne relacje o

męczeńskiej śmierci rodziny Gruszczyńskiego, o wyrżnięciu jego oddziału, pojawiają się na scenie zakrwawione postacie

przybyłych prosto od rzezi... Chłopska rewolta uwypukla tragiczny konflikt, ginie Ukraina. „Ach! Ukrainy nie będzie! Bo ją ludzie ci

na mieczach rozniosą” – mówi Pafnucy. Cień nadziei na przyszłe pojednanie wprowadzają tajemnicze przepowiednie legendarnego

chłopskiego wieszcza, Wernyhory.

 

Na tle makabrycznych wydarzeń toczy się wątek romansowy. Syn Regimentarza uwodzi Salomeę, córkę Gruszczyńskich;

Regimentarz chce wyswatać go z Księżniczką nie wiedząc, że ona w tajemnicy poślubiła dzielnego szlachcica Sawę. Dramat

kończy się groteskowym happy endem: ucztą zaręczynową i toastem za szczęście obu połączonych młodych par, gdy w tle kona

wbity na pal przywódca rebelii, Semenko.

 

Sen srebrny Salomei wyrasta z mitycznych nauk Towiańskiego i ze Słowackiego wiary w metempsychozę, unicestwiającej lęk

przed śmiercią. Poeta ukazuje koliszczyznę jako etap drogi ponadosobowego, nieustannie doskonalącego się ducha, ku Bogu;

postęp wymaga krwawych ofiar i cierpienia. Zbrodnie są zapowiadane przez sny i przeczucia bohaterów (męczeńska śmierć

Gruszczyńskich stanowi osnowę tytułowego „snu srebnego” Salomei), co nadaje dramatowi mistyczny ton. Badaczy przerażała

zawarta w tym dziele odautorska akceptacja krwawych zbrodni; w historiozoficznej wizji Słowackiego przynoszą one pożytek,

bowiem duch przez męczeńską śmierć triumfalnie zostaje wyzwolony z więzów narzuconych przez ciało i przechodzi ku wyższym

kształtom, wyższym formom istnienia. Najbardziej to brutalna w polskiej literaturze apoteoza siły niszczycielskiej i zarazem

najświetniejsze w romantycznej literaturze przetworzenie makabry w groteskę.

 

Uderza bogactwo charakterów. Anielska z pozoru Salomea okazuje się panną w ciąży, szantażującą uwodzicielką; dumna i

błyskotliwie szermująca słowem Księżniczka okaże się żoną szlachcica o niepewnym pochodzeniu; bezwzględny Regimentarz

jakże pięknie potrafi zachwalać synowi urok dziewiczego wdzięku Księżniczki ! A buntownik Semenko (pierwowzór Bohuna z

Ogniem i mieczem) delikatność uczuć łączy z wybuchową namiętnością.