SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE

(społeczeństwo cywilne), społeczeństwo, w którym działalność niezależnych od państwa różnego typu instytucji, organizacji, związków i stowarzyszeń jest podstawą samodzielnego rozwoju obywateli oraz stanowi wyraz ich osobistej aktywności. Za prekursora społeczeństwa obywatelskiego uważa się Arystotelesa. Twierdził on, że państwo jest najwyższą formą istnienia społeczeństwa i powołane jest dla dobra jednostki.

Cechy społeczeństwa obywatelskiego

• działa w ramach obowiązującego prawa i konstytucji - jedynie w warunkach systemu demokratycznego

• istnienie prawnego systemu ochrony praw i wolności obywatelskich – wolność słowa, prawo zgromadzeń, zrzeszania się

• istnieją instytucje gwarantujące poprawne działanie prawa (sądy, trybunały, policja)

• każdy rodzaj władzy ma swój zakres kompetencji określony przez prawo

• naród może weryfikować posłów, senatorów i prezydenta poprzez wybory; powołuje władze państwowe na drodze demokratycznych wyborów

• społeczeństwo jest niezależne od instytucji państwa

• prawna gwarancja swobody tworzenia przez obywateli różnych organizacji wyrażających ich interesy np. partie polityczne, fundacje, stowarzyszenia – społeczeństwo samoorganizuje się, nie czeka na działanie państwa

• prawo obywateli do manifestowania swojego niezadowolenia, pod warunkiem, że nie łamią oni obowiązującego prawa

Obywatelskie nieposłuszeństwo

Obywatele z powodów, które uznają za słuszne, świadomie naruszają obowiązujące prawo. Obywatele protestują przeciwko samemu prawu. Celem obywatelskiego nieposłuszeństwa jest wymuszenie zmiany niesprawiedliwego prawa lub decyzji władz wykonawczych.

Cechy nieposłuszeństwa obywatelskiego

• pokojowe – pozbawione elementów przemocy

• obrona bardzo ważnych wartości lub walka o nie (np. walka o demokracje, prawa człowieka, niepodległość)

• nie nakładanie interesów przywódców nad interes narodu

• przywódcy nieposłuszeństwa obywatelskiego muszą liczyć się z konsekwencjami swego postępowania (represje, kary itp.)

Przykładem obywatelskiego nieposłuszeństwa była działalność Solidarności, Martina Lutra Kinga czy Mahatmy Gandhiego.

NIEPOSŁUSZEŃSTWO OBYWATELSKIE

Obywatelskie nieposłuszeństwo jest to świadomy, otwarty, dokonany bez użycia przemocy, akt złamania obowiązujących norm prawnych przez obywateli, który ma doprowadzić do zmiany niesprawiedliwych przepisów prawa i związanych z nimi decyzji władz. Protestujący zakładają przy tym gotowość do spokojnego przyjęcia wszelkich grożących im za to represji.

SPOSÓBY DZIAŁANIA

• Ukrywanie uchodźców – przeprowadzone oficjalnie i publicznie udzielanie schronienia osobom, którym grozi wydalenie z kraju. Celem jest doprowadzenie do uzyskania przez uchodźcę azylu czy zasygnalizowanie problemu uchodźców (np. akcje „Nikt nie jest nielegalny”).

• Przymierze (ruch solidarnościowy) – w ciągu paru lat może zgromadzić wielu członków i sympatyków. Do rządu kieruje się listy osób, które deklarują poparcie protestu lub udział w „obywatelskim nieposłuszeństwie”.

• Rozbrojenie (akcje lemieszy) – czyli zniszczenie lub usunięcie z broni paru elementów. Równocześnie można przeprowadzić akcje o charakterze symbolicznym, np. sadzenie drzew.

• Blokada – utrudnianie lub uniemożliwienie dostępu osobom lub pojazdom do blokowanego obiektu.

• Okupacja – to sytuacja, gdy grupa ludzi przedostaje się na teren, na którym zachodzi jakaś destrukcyjna działalność. Okupacja może w praktyce funkcjonować jako blokada. Przepisy bezpieczeństwa mogą zabronić na przykład jakiejś działalności, dopóki na danym terenie znajdują się ludzie. Można połączyć ją z mini-blokadami wybranych maszyn.

• Obozy – popularna na Zachodzie odmiana okupacji polega na budowie obozu (stacjonarnego lub czasowego) w bezpośrednim sąsiedztwie miejsca, w którym odbywa się kontestowana działalność.

• Odmowa współpracy – jest formą, która nie wymaga gruntownego przygotowania i może być przeprowadzona spontanicznie, której celem jest albo wywalczenie prawa do zwolnienia z części obowiązków, albo dążenie do zaprzestania w ogóle jakiejś działalności.

• „Szwejkizm” (strajk włoski) – wykonywanie poleceń w sposób nader pedantyczny i traktując je jak najbardziej dosłownie doprowadzając przez to do ich niewykonalności. Postawa Szwejka stosowana otwarcie i powszechnie może być doskonałym uzupełnieniem odmowy współpracy.

• Odmowa odbycia służby wojskowej – poborowy nie zgłasza się na wezwanie lub też powiadamia pisemnie komisję, że odmawia służby, gdyż godzi to w jego przekonania, czasami publicznie pali książeczkę wojskową.

• Sabotaż – czyli postępowanie wbrew woli właścicieli fabryk. Obecnie najczęściej stosowaną metodą stało się zmniejszanie tempa pracy. Może mieć zastosowanie w sytuacji, gdy w przypadku innych form obywatelskiego nieposłuszeństwa ryzyko byłoby zbyt duże.

• Ekotaż – sabotaż ekologiczny.

• Bezprawne kopiowanie – czyli zdobywanie i udostępnianie informacji (nagrań, programów komputerowych, treści książek) z zaniedbaniem praw autorskich w celu zaprotestowania przeciwko polityce cenowej dystrybutorów tych (i podobnych) informacji lub przeciw (nazbyt rozbudowanym) prawom autorskim w ogóle.

FORMY AKCJI BEZ PRZEMOCY

• Protest – pokojowe, symboliczne akty wyrażające sprzeciw lub odmienne stanowisko, wychodzące jednak poza prostą ekspresję werbalną, np.: publiczne przemówienia, petycje i listy otwarte, rezygnacja ze stanowisk, zwracanie odznaczeń.

• Samodoskonalenie – bardziej radykalne formy protestu, np. głodówki, samospalenie.

• Niewspółdziałanie – czyli celowe odrzucenie przyjętych dotychczas form współpracy ze stroną, z którą jest się w konflikcie. Jako formy niewspółdziałania można wymienić: nonkooperację społeczną (np. ostracyzm, bojkot uroczystości, odmowa partycypacji w pewnych instytucjach), ekonomiczną (np. bojkoty ekonomiczne, strajki, odmowa płacenia podatków) i polityczną (bojkot organów władzy, wyborów, organizacji itp.)

• Interwencje – ujawnienie konfliktu, który do tej pory był niezauważany przez opinię publiczną. Celem takiej akcji jest doprowadzenie rokowań, nadanie sprawie takiego dramatyzmu, by nie można jej było dłużej ignorować.

PRZYKŁADY NIEPOSŁUSZEŃSTWA

Henry David Thoreau - odmówił płacenia podatków na wojnę, protestując przeciw niewolnictwu, szykanowaniu Indian w Stanach Zjednoczonych i przeciw amerykańskiej inwazji na Meksyk.

Karol Marks - próbował nakłaniać obywateli niemieckich do niepłacenia podatku wojennego podczas Wiosny Ludów w 1848.

Emil Zola - sprzeciwił się publicznie wyrokowi sądu wojskowego w sprawie Alfreda Dreyfusa i w konsekwencji doprowadził do rewizji procesu i uniewinnienia oskarżonego;

Lew Tołstoj - w szeregu traktatów społeczno-politycznych, poddawał ostrej krytyce państwo i jego instytucje. W pamflecie "Nie mogę milczeć" (1908), opowiedział się przeciwko represjom i karze śmierci.

Charles de Gaulle - wezwał obywateli Francji do odmowy posłuszeństwa rządowi Vichy i odmowy kolaboracji z III Rzeszą;

Tadeusz Reytan - okupował salę sejmową i starał się nagłośnić sprawę na forum opinii publicznej. Próbował także akcji bezpośredniej zagradzając przejście własnym ciałem.

Edward Abramowski - wzywał do walki z naruszającym te wolności rządem carskim.

Jacek Kuroń - wielokrotnie aresztowany przez Służbę Bezpieczeństwa PRL za działalność polityczno-społeczną. Organizator strajków studenckich, jeden z założycieli KOR-u, internowany podczas stanu wojennego, autor wielu tekstów projektujących i wyjaśniających formy działania i cele opozycji demokratycznej.