Społeczeństwo obywatelskie - społeczeństwo charakteryzujące się aktywnością i zdolnością do samoorganizacji oraz określania i osiągania wyznaczonych celów bez impulsu ze strony władzy państwowej.

Prawdopodobnie terminu tego jako pierwszy użył Arystoteles, później posługiwali się nim tacy filozofowie jak John Locke, Adam Smith ("Budowa nad naturą i przyczynami bogactwa narodu"), Alexis de Tocqueville ("O demokracji w Ameryce"), Jean-Jacques Rousseau czy Georg Wilhelm Friedrich Hegel.

Społeczeństwo obywatelskie potrafi działać niezależnie od instytucji państwowych. Niezależność nie musi oznaczać rywalizacji społeczeństwa z władzą, która występuje zazwyczaj w państwach, w których ustrój polityczny jest sprzeczny z wolą większości obywateli.

Podstawową cechą społeczeństwa obywatelskiego jest świadomość jego członków potrzeb wspólnoty oraz dążenie do ich zaspokajania, czyli zainteresowanie sprawami społeczeństwa (społeczności) oraz poczucie odpowiedzialności za jego dobro.

Koncepcja społeczeństwa obywatelskiego rozwinęła się z przedstawionego przez J. J. Rousseau pojęcia samostanowienia. Początkowo samostanowienie rozumiano jako ograniczenie suwerenności władztwa państwowego i rozszerzenie suwerenności władztwa publicznego. W tym przypadku w miejsce „umowy o władzę” pojawia się umowa społeczna. Władza traci swój charakter przemocy: z auctoritas władzy państwowej zostaną usunięte pozostałości violentia. Zgodnie z tym pojęciem, o wszystkim decyduje wola ludu, który jednoczy i godzi każdego i wszystkich w sytuacji, kiedy każdy o wszystkich i wszyscy o każdym postanawiają to samo. Punktem wyjścia do wszelkich rozważań o społeczeństwie obywatelskim jest samorealizujący się człowiek, autonomiczny, akceptujący, a także szukający aprobaty u innych. Bierze on udział w działalności ekonomicznej, kulturalnej, domowej, stowarzyszeniowej i każdej innej, która rodzi się i rozwija w społeczeństwach lokalnych. Te z kolei są źródłem tego rodzaju inicjatyw, nie ograniczanych naciskami władzy o charakterze państwowym. Odwrotnie jest, gdy państwo nie stwarza ram prawnych dla tego rodzaju działalności.

Termin „społeczeństwo” – oznaczający organizację zbiorowości ludzkiej i jej działań – niejednokrotnie uzupełniany bywa najróżniejszymi dodatkowymi określeniami. Czasem mają one charakter neutralny, częściej jednak są to określenia wartościujące. Termin „społeczeństwo obywatelskie” występuje w obu wspomnianych wyżej znaczeniach: zarówno jako określenie neutralne, jak i wartościujące. To, co kryje się pod mianem „społeczeństwo obywatelskie”, bywa też nazywane „społeczeństwem cywilnym”. Koncepcja społeczeństwa obywatelskiego pojawia się w wersji nowożytnej – bo, jak niemal wszystkie idee i modele organizacji życia społecznego, można ją odnaleźć w XVII i XVIII-wiecznej angielskiej myśli społecznej, która stworzyła jej fundamenty. Najwybitniejsi reprezentanci tej koncepcji to John Locke (1632-1704), a następnie David Hume (1711-1776). Początkowo społeczeństwo obywatelskie – w rozumieniu tych, którzy je stworzyli i posługiwali się nim – było pojęciem zarówno postulatywnym, jak i opisowym, prezentowało ideały społeczeństwa, które właśnie powstawało w tamtych czasach w Anglii. W ówczesnym ujęciu społeczeństwo obywatelskie było przeciwstawiane społeczeństwu naturalnemu. Człowiek – argumentował Locke – należy do ustanowionego przez Boga porządku natury, ale również do innego, który powstaje w wyniku umowy społecznej, a na tym porządku właśnie wspiera się społeczeństwo obywatelskie. W następnych stuleciach koncepcję tę rozwijano, ale i znacznie modyfikowano. W wieku XIX czynił to przede wszystkim Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) – filozof niemiecki, a na początku naszego stulecia Włoch Antonia Gramsci (1891-1937). Ich rozważania, znacznie zresztą różniące się między sobą, miały już wyraźnie postulatywny i normatywny charakter. Dotyczyły przede wszystkim tego, jak powinno społeczeństwo być zorganizowane, a nie jakie jest w rzeczywistości. W systemie heglowskim społeczeństwo obywatelskie stanowiło jeden z trzech elementów systemu społecznego: elementem pierwszym, opartym na podstawach etycznych, była wspólnota narodowa; drugim, odwołującym się do rozumu – państwo (a więc rząd, parlament, opinia publiczna); trzecim zaś właśnie społeczeństwo obywatelskie, które przedstawił jako sieć współzależności związanych z rynkiem. Gramsci także wyróżnił trzy, lecz inne, elementy systemu społecznego: gospodarkę (zdominowaną przez burżuazję), państwo (będące w jej rękach narzędziem przemocy) oraz społeczeństwo obywatelskie, które w jego koncepcji miało realizować się w życiu społecznym, politycznym i kulturalnym, stanowiąc zaporę dla dominacji burżuazji. W latach następnych idea społeczeństwa obywatelskiego jakby zamiera. Popularność zdobywają natomiast, z jednej strony, idea społeczeństwa demokratycznego, z drugiej zaś – koncepcje i idee jej przeciwstawne: społeczeństw totalitarnych, w wersjach komunistycznej i faszystowskiej. W latach czterdziestych XX wieku wybitny filozof angielski Karl Popper sformułował z kolei koncepcję „społeczeństwa otwartego” właśnie jako zakwestionowanie zasad, które przyświecają społeczeństwom totalitarnym, zamkniętym na jakikolwiek dopływ idei sprzecznych z „oficjalną” doktryną, odrzucających racjonalizm i nieskrępowaną przez jedną partię wymianę poglądów. Dyskusja o społeczeństwie powraca w latach siedemdziesiątych XX wieku w związku z procesami społecznymi, ekonomicznymi i politycznymi zachodzącymi w Europie Środkowej i Wschodniej, przede wszystkim zaś rosnącą w niej tendencją do uwolnienia się od presji ustroju komunistycznego.

Koncepcja społeczeństwa obywatelskiego w Polsce.

Termin "społeczeństwo obywatelskie" został wprowadzony do języka polskiego w 1949 r. do jednego z tłumaczeń Marksa przez komunistyczny aparat propagandowy. Termin ten wprowadzono w miejsce terminu "społeczeństwo cywilne" w celu utrudnienia prawidłowego rozumienia pracy Marksa^[1]. Popularność termin zdobył w 1989 r., gdy został użyty przez komunistów w celu stłumienia żądań o pełnoprawne i pluralistyczne społeczeństwo polityczne^[2].

Przede wszystkim, warto wspomnieć o specyficznym dla naszego kraju „rozdarciu” przestrzeni publicznej, związanym z długotrwałym przeciwstawieniem sfery samoorganizacji społecznej wrogiemu wobec niej państwu. Przeciwstawienie to zaczęło się kształtować już w XIX wieku, w czasach zaborów, kiedy to aktywność stowarzyszeniowa stała się instrumentem emancypacji narodowej Polaków. W każdej niemal dziedzinie aktywności społecznej – czy chodziło o samopomoc gospodarczą, czy o działalność edukacyjną lub kulturalną, czy wreszcie o aktywność religijną – istotnym czynnikiem ogniskującym działania ludzi stała się identyfikacja narodowa oraz kontestacja opresyjnego, wrogiego im systemu. Ta przepaść pomiędzy państwem i społeczeństwem, będąca u nas także przepaścią pomiędzy „obcym” i „własnym”, stała się podstawą dla rozwoju specyficznej szkoły obywatelstwa, utożsamianego z organiczną pracą na rzecz idealnej, wyobrażonej wspólnoty, a zarazem przeciw lub obok narzuconego porządku prawnego i instytucjonalnego. Doświadczenia II. wojny światowej, podczas której aktywność społeczna Polaków kanalizowana była w strukturach państwa podziemnego można traktować jako kolejny akt tego procesu. Jego zwieńczeniem była historia „społeczeństwa II obiegu” i „Solidarności” – struktur opozycji demokratycznej w komunistycznej Polsce, za sprawą których – jak twierdzi choćby A. Arato, pojęcie społeczeństwa obywatelskiego wróciło na polityczną wokandę. W obliczu całkowitego zawłaszczenia przestrzeni publicznej przez państwo, Polscy intelektualiści, podobnie jak ich koledzy z innych państw Europy Środkowo-Wschodniej, zwrócili się ku koncepcji społeczeństwa obywatelskiego rozumianego jako wspólnota moralna i przed-polityczna – w stronę wizji „społeczeństwa drugiego obiegu” – nie tyle przeciwstawianego państwu totalitarnemu, co żyjącego obok niego. W koncepcji tej sfera obywatelskiej aktywności zostaje radykalnie „uspołeczniona” - oddzielona zarówno od dziedziny polityki, jak i rynku. W takiej też postaci funkcjonuje w obecnym dyskursie na temat społeczeństwa obywatelskiego w Polsce. Warto tu zauważyć, że instytucjonalną podporą ruchu społecznego, w łonie którego rozwinęła się polska debata nad społeczeństwem obywatelskim były organizacje pracownicze, NSZZ Solidarność oraz struktury Kościoła Katolickiego, a więc instytucje, nad których miejscem w koncepcji społeczeństwa obywatelskiego wciąż toczy się intensywna debata. Postulat „autonomii” aktywności obywatelskiej reprezentował w czasach totalitaryzmu jedynie tęsknotę za wolnością, jakkolwiek z perspektywy problemów zachodnich demokracji, dla których rewolucja „Solidarności” stanowiła inspirację, mógł być odczytywany inaczej. Postulat ten miał jednak przemożny wpływ na polską debatę nad społeczeństwem obywatelskim po 1989 roku. Hasło to używane jest dziś najczęściej w odniesieniu do sfery aktywności społecznej, która zorientowana jest na realizację dobra wspólnego, rozumianego jako dobro innych, ale nie własne. To zastrzeżenie jest o tyle ważne, że przekłada się na wątpliwości, do jakiego stopnia w przestrzeni społeczeństwa obywatelskiego mieszczą się inicjatywy zorientowane na interesy grupowe lub łączące cele społeczne z ekonomicznymi czy też politycznymi. W ostatnich latach, wraz z rozwojem polskiego sektora pozarządowego, skutkującym także jego stopniową „ekonomizacją” oraz rozwojem jego relacji z administracją publiczną, można zauważyć pewną ewolucję stanowisk w tej sprawie. Stało się bowiem jasne (na co teoretycy zachodni zwracali uwagę już na początku lat 90.), że we współczesnych systemach demokratycznych nakreślenie wyraźnej linii demarkacyjnej oddzielającej to co obywatelskie i „polityczne”, „ekonomiczne” czy „prywatne” jest niezwykle trudne, jeśli nie niemożliwe do przeprowadzenia. Wraz z rozpowszechnianiem się tego poglądu powraca zainteresowanie inicjatywami społecznymi, które sytuowały się dotąd na marginesie dyskusji nad społeczeństwem obywatelskim, choć mają w Polsce długą i bogatą tradycję. Powraca zainteresowanie działaniami zbiorowymi lub instytucjami, które łączą cele społeczne z funkcjami ekonomicznymi i/lub politycznymi (takimi jak organizacje samorządu gospodarczego, przedsięwzięcia ekonomii społecznej, samorządy lokalne).

Przykładowymi przejawami społeczeństwa obywatelskiego są:

• aktywność społeczna

• organizacje pozarządowe

• samorządność

• wolontariat

• współpraca dla dobra wspólnoty

• trwały i zrównoważony rozwój

Przypisy

1. ↑ Paweł Załęski Etymologia społeczeństwa obywatelskiego: O problemie tłumaczenia nowoczesnej koncepcji bürgerliche Gesellschaft, Acta Philologica nr 34/2008

2. ↑ Paweł Załęski Propaganda społeczeństwa obywatelskiego w dobie transformacji: Zestawienie zawartości materiałów prasowych, Zeszyty Prasoznawcze nr 3-4/2007

   1. Jak rozumiemy pojęcie społeczeństwa obywatelskiego?
      2. Jakie czynniki są charakterystyczne dla procesu powstawania społeczeństwa obywatelskiego?
      3. Na czym polega istota polskiego społeczeństwa obywatelskiego?
      
      Koncepcja społeczeństwa obywatelskiego rozwinęła się z przedstawionego przez J. J. Rosseau pojęcia samostanowienia. Początkowo samostanowienie rozumiano jako ograniczenie suwerenności władztwa państwowego i rozszerzenie suwerenności władztwa publicznego. W tym przypadku w miejsce * umowy o władzę * pojawia się umowa społeczna. Władza traci swój charakter przemocy: z auctoritas władzy państwowej zostaną usunięte pozostałości violentia. Zgodnie z tym pojęciem, o wszystkim decyduje wola ludu, który jednoczy i godzi każdego i wszystkich w sytuacji, kiedy każdy o wszystkich i wszyscy o każdym postanawiają to samo.
      
      Znaczenie nowych pojęć:
      
      Społeczeństwo obywatelskie – społeczeństwo państwa demokratycznego, aktywne publicznie, świadome swoich celów, zdolne dla samoorganizowania się dla realizacji celów ekonomicznych, politycznych, społecznych.
      
      Wprowadzenie:
      Punktem wyjścia do wszelkich rozważań o społeczeństwie obywatelskim jest samorealizujący się człowiek, autonomiczny, akceptujący, a także szukający aprobaty u innych. Bierze on udział w działalności ekonomicznej, kulturalnej, domowej, stowarzyszeniowej i każdej innej, która rodzi się i rozwija w środowiskach lokalnych. Te z kolei są źródłem tego rodzaju inicjatyw, nie ograniczanych naciskami władzy o charakterze państwowym. Odwrotnie jest, gdy państwo nie stwarza ram prawnych dla tego rodzaju działalności.
      
      
      1. Jak rozumiemy pojęcie społeczeństwa obywatelskiego?
      
      W środowiskach lokalnych społeczeństwo obywatelskie jest postrzegane jako porozumienie wspólnotowe wolnych i równych obywateli, którzy swoją jedność zawdzięczają między innymi uzgodnionemu wcześniej postępowaniu. Tego rodzaju consensus opiera się o następujące zasady państwa demokratycznego:
      1. Potrzeby ludzkie zaspokajane są przez podział pracy, wolny rynek, wzrost konsumpcji. Produkuje się pewne dobra, by zaspokajać potrzeby będąc samemu uzależnionym od efektów pracy innych osób.
      2. Poszczególni członkowie społeczeństwa obywatelskiego są * właścicielami * zdolności i tego, co uzyskają przy zastosowaniu swych zdolności. W punkcie wyjścia ( startu ) jednostki są równouprawnione. To znaczy korzystają one z równych szans i możliwości indywidualnego rozwoju.
      3. Jednostki realizują dobrowolnie cele na własny koszt. Podejmują decyzje samodzielnie, czynią to przestrzegając jednak pewnych reguł gry reguł gry rynkowej. Reguły te nie są jednakowe dla wszystkich. Ich funkcją główną, ale nie jedyną jest zawsze ochrona prywatnej własności i indywidualnych dóbr.
      
      Społeczeństwo obywatelskie realizuje więc to wszystko, co nie jest zabronione przez prawo i akceptowane zasady moralne. Na dodatek zabrania się w nim jak najmniej. To co dozwolone, jednostki mogą robić jak chcą. To pozwala z kolei zwiększyć możliwości wyborów i rozwiązań, które zarówno dla społeczeństwa obywatelskiego i dla jednostki są najbardziej efektywne i opłacalne.
      
      Tak ujmowane społeczeństwo otwiera ( i zamyka ) możliwości dla swoich obywateli. Głównie tych działań jednostek i zbiorowości, które tworzą teraźniejszość. Społeczeństwo obywatelskie cechuje wielość i różnorodność podmiotów, jednostek i instytucji oraz stosunków, które podmioty te łączą. Ich różnorodność przejawia się w postaci konfliktów. Te ostatecznie decydują o kierunkach rozwojowych. W tym przypadku można powiedzieć, że ostateczny efekt przejawia się w starciu różnych racji, jako wypadkowa pluralistycznych sił mniej lub bardziej wyraźnych z punktu widzenia różnych podmiotów i działań.
      
      2. Jakie czynniki są charakterystyczne dla procesu powstawania społeczeństwa obywatelskiego?
      
      Socjologowie uważają, że społeczeństwo obywatelskie cechuje się następującymi właściwościami:
      - osiąga wysoki poziom organizacji społecznej,
      - posiada samoczynny, napędzający się wzrost ekonomiczny i kulturalny ( gospodarka rynkowa ),
      - kieruje się pozytywnym stosunkiem do innych ludzi i innych społeczeństw,
      - jest tolerancyjne i otwarte na racjonalne argumenty, inne kultury i postawy odmienne światopoglądowo,
      - jest racjonalne, rezygnuje z fatalizmu i wiary w przeznaczenie,
      - w tym kontekście samo walczy o swój los
      - formą organizacji jest w nim samorząd lokalny, liczne stowarzyszenia pozarządowe, a w życiu politycznym, współzawodniczące ze sobą partie i grupy interesu ( lobby ).
      
      Tego rodzaju reguły uszczuplają ramy władzy państwowej. Nie jest to jednak równoznaczne z paraliżowaniem działalności państwa czy ograniczaniem jego możliwości pozytywnego i nacechowanego dobrą wolą działania. Zakłada się jednak, że wola ( władztwo ) państwa musi być popierana przez co najmniej większość społeczeństwa obywatelskiego.
      
      Społeczeństwo obywatelskie posiada pewien wzór osobowy, do którego aspirują kolejni jego członkowie. Wzory te pochodzą z tradycji i doświadczenia historycznego, na przykład francuskiego solidnego mieszczanina, amerykańskiego self – made – mana czy angielskiego gentlemana. Wzory te zmieniały się w różnych okresach u różnych ludzi, a nawet u tego samego człowieka.
      
      Niektóre z nich były gotowe, inne tworzyły się w doświadczeniu, jeszcze inne, oparte o projekcje, stanowiły wytyczne dla tych społeczeństw, które usiłowały je przenieść na własny grunt. W każdym takim przypadku wzorowy członek społeczeństwa obywatelskiego to człowiek, który posiada aspiracje perfekcjonistyczne, obejmujące zarówno doskonalenie siebie, jak i doskonalenie otaczającej go rzeczywistości. Człowiek taki jest na to, co niesie życie wykorzystuje tego typu okazje w sposób właściwy. Otwartość jego umysłu jest połączona z odwagą przyznania się do błędu lub do tego, co nazywamy porażką. Cechuje go dyscyplina wewnętrzna, rozumiana jako zdolność do długodystansowego wysiłku, wymagającego podporządkowania rzeczy mniej ważnych, rzeczom bardziej ważnym.
      
      Inną, mniej ważną cechą takiej jednostki jest wola realizowania pewnych zadań, ale również obrona ich rozwiązania w razie ewentualnego zagrożenia. Często w takiej sytuacji potrzebna jest tak zwana odwaga cywilna. Jak wiadomo przypisujemy odwagę cywilną temu, kto głosi przekonania i broni ich, mimo że naraża siebie i własne interesy. Taką cechą ( rysem ) jest jeszcze uczciwość intelektualna, o której piszą: * Ludzie boją się bardziej myśli niż ruiny. Myśl jest buntownicza, rewolucyjna, niszczycielska i straszna, bezlitosna dla przywilejów, ustalonych instytucji i wygodnych przyzwyczajeń, anarchiczna, nieposłuszna prawu, obojętna wobec autorytetu.
      
      
      
      
      3. Czym jest społeczeństwo obywatelskie w Polsce?
      
      W Polsce ukształtował się układ typu autorytarnego, w którym wszelkie dziedziny życia podporządkowane były państwu.
      Tak było w zasadzie od 1945 roku, chociaż ten autorytaryzm nie był ani pełny, ani całościowy, ani konsekwentny. Ze względu, na przykład, na specyficzną rolę Kościoła, opozycji, którym dano margines swobody, to zmniejszono ich zależności od państwa i PZPR. Tworzyło to podstawy dla tworzenia społeczeństwa obywatelskiego, którego symbolem w latach osiemdziesiątych była Solidarność.
      
      Ruch Solidarności odegrał historyczną rolę w stopniowym przekształcaniu Polski w społeczeństwo obywatelskie. To znaczy takie, w którym państwo zostało pozbawione dominującego wpływu na życie pojedynczego obywatela i społeczności lokalnych. Znalazło to odbicie w zmianach Konstytucji, bowiem w grudniu 1989 roku wprowadzono do niej pojęcie społeczeństwa obywatelskiego, bez bliższego jednak wyjaśnienia, co ten termin oznacza. Wprowadzenie społeczeństwa obywatelskiego do konstytucji miało doprowadzić do pozapaństwowej infrastruktury społecznej, umożliwiającej zarówno artykulację różnorodnych interesów grupowych, jak i komunikację pomiędzy poszczególnymi grupami i władzą. Zbiorowa aktywność społeczna miała w tym przypadku polegać na organizowaniu się i wspólnym działaniu osób o podobnych interesach, na kształtowaniu się swoistego * rynku interesów * grupowych, obejmujących przede wszystkim partie polityczne, związki zawodowe oraz różnorodne organizacje pozarządowe, w tym nieformalne ruchy społeczne.
      
      Tymczasem po niezbyt wysokiej fali ożywienia społecznego, związanego bezpośrednio z przejmowaniem władzy przez Solidarność ( Komitety Obywatelskie ), Polska stała się miejscem zjawisk negatywnych z punktu widzenia zakładanej demokratyzacji systemu. Nastąpiło szerokie wycofywanie się grup społeczeństwa z życia publicznego i polityki. W opracowaniach socjologicznych wyraźnie w tym okresie jest formułowana teza o pogłębianiu się apatii społecznej. Pisze się tam o braku indywidualnej i zbiorowej aktywności społecznej, rozumianej jako wchodzące poza ramy bezpośredniej realizacji interesów małej grupy ( rodziny, grupy przyjaciół itp ). Na przykład według Centrum Badania Opinii Publicznej:
      - w 1982 roku 53 procent badanych uważało, że nie istnieją w Polsce takie organizacje i stowarzyszenia, które działałyby w ich interesie,
      - w 1991 roku tylko 1, 1 procenta badanych deklarowało przynależność do partii politycznych,
      - 3 procent postrzegało partie polityczne jako organizacje reprezentujące ich interesy,
      - potrzebę osobistego uczestnictwa w rządzeniu deklarowało tylko 7 procent badanych,
      - 87 procent wolałoby być dobrze rządzonymi.
      
      Bierność polityczna i społeczna hamuje mechanizmy artykułowania się realnych interesów grupowych. Nie tworzą wtedy instytucje społeczeństwa obywatelskiego.
      
      Od 1989 roku pojawia się wyraźniej konflikt interesów. Intensywność tego konfliktu wzrasta w miarę rozwoju procesów przechodzenia do gospodarki rynkowej. Główną przyczynę tego stanu rzeczy należy upatrywać w tym, że interesy najsilniejszych grup społecznych ( robotnicy wielkoprzemysłowi, rolnicy indywidualni, pracownicy sfery budżetowej, część prywatnego rzemiosła ) są zagrożone. Wzrost swobód obywatelskich sprzyja zaś artykulacji roszczeń wywołanych blokadą możliwości interesów ekonomicznych. Stąd widoczne poszukiwania przez te grupy ( NSZZ Solidarność, ZZR Samoobrona ) bardziej radykalnych kanałów artykulacji swych interesów i wywierania presji na elity polityczne.
      
      Warto też zauważyć, że brak, adekwatnych do obecnej struktury interesów grupowych, form samoorganizacji społecznych jest jedną z przyczyn tego, że zmiany w Polsce mają charakter odgórny i dokonywane są bez wsparcia ( czasami także bez zgody społecznej ), przy równoczesnym mniej lub bardziej jawnym hamowaniu inicjatyw oddolnych. Szereg zjawisk wskazuje na rosnący * opór społeczeństwa * wobec radykalnych zmian systemowych. Wynika to z tego, że zmiany ekonomiczne zaszły tak daleko, iż bezpośrednio zagroziły interesom dużych i zdolnych do mobilizacji kategorii społecznych. Należy więc przyjąć, iż w warunkach Polski budowanie społeczeństwa obywatelskiego będzie trudne i długotrwałe. Preferencje społeczne, co do przyszłego kształtu tego społeczeństwa najprawdopodobniej lokują się bliżej tego, co osiągnięto w Europie Zachodniej pod wpływem rządów socjaldemokratycznych, niż tego, co głoszą ideologowie liberalnego kapitalizmu.
      
      Jedną z form uzdrowienia tej sytuacji może być rozwój ruchu samorządowego mieszkańców, spółdzielców, rolników itd. Jedną z funkcji tak rozumianego samorządu jest władcze rozstrzyganie przez samych uczestników swoich problemów, a rzadziej za pośrednictwem swoich przedstawicieli.
      
      Szczególnym przykładem rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, może być rozwój społeczeństwa obywatelskiego, głownie jednak w zakresie realizacji zadań własnych. Samorząd terytorialny w Polsce ma długą tradycję.. Jego rozwój rozpoczął się zaraz po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, ale jego działalność jednolicie uregulowano dopiero w 1933 roku. Po wojnie przez pewien czas samorząd terytorialny funkcjonował w postaci rad gminy, zarządów miejskich, powiatowych. Zlikwidowano go jednak w 1950 roku, tworząc jednolitą strukturę rad narodowych, które nie były już organami samorządu, lecz terenowymi organami władzy państwowej.
      
      Ustawa z 8 marca 1990 roku o samorządzie terytorialnym, powraca do idei samorządu terytorialnego opartego na zasadzie zrzeszenia. Polega to na tym, że wszyscy mieszkańcy danej gminy tworzą z mocy prawa zrzeszenie ( korporację ), posiadające osobowość prawną i wypełniające pewne zadania. Jedne z nich są zadaniami własnymi gmin, inne są tak zwanymi zadaniami zleconymi z zakresu administracji państwowej. Do zadań własnych gminy należą przede wszystkim działania mające na celu zaspokojenie potrzeb mieszkańców w zakresie oświaty, ochrony zdrowia, pomocy społecznej, działalności kulturalnej, ochrony przeciwpożarowej, budownictwa mieszkaniowego, budowy i utrzymania dróg i mostów. Jako przykład zadań zleconych można wymienić prowadzenie przez gminę spraw związanych z ochroną środowiska.

   2. W tradycji myśli politycznej społeczeństwo obywatelskie było rozumiane jako pewien ideał porządku społecznego. Pojęcie to nie jest samoistne ani jednoznaczne.
      W myśli Arystotelesa s.o. było obecne jako “koinonia politike” (rzym. odpowiednik- “societas civilis”, którym posługiwał się Cyceron). Członkowie s.o. realizują się przez uczestniczenie w życiu publicznym państwa- wspólnoty politycznej, której dobro domaga się podporządkowania prywatnego “ja” domenie, tego co publiczne. Centralne miejsce zajmuje koncepcja obywatelstwa jako aktywnego uczestnictwa członków zbiorowości w życiu politycznym wspólnoty. Republikanie nie oddzielali wolności wspólnoty politycznej od wolności poszczególnych osób i nie pojmowali wolności negatywnie, w kategoriach indywidualnych uprawnień. Nie była to wolność od państwa, ale w państwie, zasadzająca się na pokoju społecznym ufundowanym na autorytecie prawa i instytucji politycznych, religijnych i obyczajowych.
      W średniowieczu s.o. było pojmowane jako wspólnota ziemska w odróżnieniu od niebieskiej (św. Augustyn) bądź jako organizm składający się z różnych grup pośrednich i wspólnot w obrębie i poza Kościołem, jednoczący wspólną miłością do Boga i celem pozadoczesnym, jakim było osiągnięcie zbawienia (św. Tomasz z Akwinu).
      W XVII i XVIII w. zaczął się kaształtować nowy ideał s.o. pojmowany jako społeczeństwo jednostek, w których relacja do państwa wymaga określenia. Termin przestał być tożsamy ze wspólnotą polityczną (państwem).
      Liberalna tradycja s.o. rozpoczęła się pod koniec XVIIIw. z myślą T. Hobbesa i J. Locke'a, którzy pojmowali je jako rezultat umowy społecznej. Zarysowały się 2 zasadnicze kierunki:
      1)utożsamia s.o. z osiągnięciami kapitalizmu i dostrzega w sferze ekonomicznej obszar wolności, nieskrępowanej wpływami władzy działalności jednostki
      2)wiąże je z pojęciem uczestnictwa jednostek w życiu politycznym, samorządowym i samoorganizacyjnym społeczeństwa (A. De Tocqueville, J.S. Mill, A. Ferguson)
      W ujęciu liberalnym państwo powstało, by chronić wolność i własność jednostki. S.o. stanowi sferę niezależności i wolności, przede wszystkim ekonomicznej, przestrzeń usytuowaną między państwem a jednostką, której państwo nie może naruszać. Koncepcja s.o. jest tu indywidualistyczna. Idea obywatelstwa jest kojarzona z prawami człowieka i obywatela.
      W XIXw. rozwinęła się krytyczna tradycja s.o. Hegel i Marks przyjmują, że s.o. stanowi sferę konfliktów interesów jednostkowych, niezdolną przekroczyć partykularności. Urzeczywistnienie jedności etycznej mogło nastąpić tylko w państwie (wg Hegla) lub przez rewolucję (wg Marksa).
      W czasach nowożytnych każda teoria s.o. Jest zarazem jakąś teorią państwa, gdyż ład społeczny i polityczny współistnieją ze sobą i wzajemnie się przenikają. Współczesny renesans pojęcia s.o. wiąże się z powstaniem demokratycznej opozycji w Europie Środkowo-Wschodniej pod koniec lat 1970., gdzie terminem tym określano samoorganizujące się gupy społeczne i instytucje powstające niezależnie od państwa i mające na celu odbudowanie autonomicznej prestrzeni społecznej w komunistycznym państwie. Charakteryzowało ono najdobitniej opozycję społeczeństwo-państwo: naród przeciwko państwu, porządek społeczny przeciwko porządkowi politycznemu, życie publiczne przeciwko państwu, życie prywatne przeciwko władzy publicznej. Okazało się jednak, że s.o. nie może być na dłuższą metę społeczeństwem antypolitycznym, jako że to demokratyczne instytucje polityczne i prawne umożliwiają jego prężne funkcjonowanie.
      Współcześni teoretycy s.o. argumentują, że przestrzenią odpowiednią dla formowania opinii i warunków właściwych dla zaangażowania obywateli w życiu publicznym jest sfera publiczna. Jeśli s.o. jest sferą autonomicznych jednostek zrzeszających się z inymi dla realizacji własnych dążeń, to tym, co je trascenduje, otwiera przestrzeń działania i uczestnictwa, jest dynamiczna sfera publicznego dyskursu, otwarta na wielorakość poglądów i wizji dobrego życia. Dla jednych teoretyków jest ona integralną częścią s.o., dla innych sferą pośredniczącą między s.o a państwem, a dla jeszcze innych sferą dla nich wspólną- istnieją dziedziny publiczne np. partie polityczne, ruchy społeczne, które są zakotwiczone między państwm a społeczeńswem i działają w obu sferach, a poza tym przestrzeń publiczna osłabia dychotomię społeczeństwo-państwo. Przełamywaniu tego przeciwstawienia służy też pojęcie uczestnictwa obywateli.
      Można mówić, iż terminy : s.o. i demokracja współcześnie nakładają się na siebie. S.o. Jest rozumiane jako społeczeństwo demokratyczne, a demokracja zakłada istnienie s.o.. Nie można ich jednak sobą zastąpić, bo demokracja oznacza formę porządku politycznego, a pojęcie s.o. jest używane na określenie przestrzeni społecznej. Społeczeństwo obywatelskie jest rozumiane jako sfera obywateli, ich związków i stowarzyszeń, które nie mają decydującego wpływu na na decyzje plityczne (koncepcja liberalna) lub jako przestrzeń obywateli, ich związków, stowarzyszeń opierająca się na ideałach obywatelskości, dobra publicznego, której członkowie są aktywni politycznie (koncepcja republikańska).
      Pojęcie społeczeństwa obywatelskiego jest używane zamiennie z terminami: społeczeństwo otwarte, pluralizm, społeczeństwo cywilne. Wszystkie one wiążą się z tradycją liberalną, jakkolwiek idea s.o. sięga tradycji wcześniejszej i dopiero w czasach nowożytnych jej dzieje splatają się z dziejami liberalizmu.
      Współcześnie idea s.o. wiąże się z pytaniem o o to, jak ma być urządzony ład wolnej wspólnoty politycznej. Pojawiła się też koncepcja globalnego społeczeństwa obywatelskiego osiąganego we wspólnocie państw, które przyczyniałoby się do zachowania pokoju i stabilności.

   3. Społeczeństwo obywatelskie jest rozumiane jako społeczeństwo, w którym do minimum ograniczona jest ingerencja władzy politycznej w życie obywateli, czyli w nasze życie. W takim społeczeństwie obywatele sami tworzą odpowiadające ich potrzebom formy życia gospodarczego, społecznego i kulturalnego. My jako obywatele państwa Polskiego, mamy możliwość organizowania się w niezależne od państwa grupy, które są zdolne do obrony swych interesów prywatnych. Termin społeczeństwo obywatelskie został wprowadzony przez Georga Wilhelma Friedricha Hegla. Rozpowszechniany był przez innych filozofów, także przez Karola Marksa. Szczególnym przykładem rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, może być rozwój społeczeństwa obywatelskiego, głownie jednak w zakresie realizacji zadań własnych. Samorząd terytorialny w Polsce ma długą tradycję. Jego rozwój rozpoczął się zaraz po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, ale jego działalność jednolicie uregulowano dopiero w 1933 roku.
      Po wojnie przez pewien czas samorząd terytorialny funkcjonował w postaci rad gminy, zarządów miejskich, powiatowych. Zlikwidowano go jednak w 1950 roku, tworząc rady narodowe, które nie były już organami samorządu, lecz terenowymi organami władzy państwowej.
      Ustawa z 8 marca 1990 roku o samorządzie terytorialnym, powraca do idei samorządu terytorialnego opartego na zasadzie zrzeszenia. Polega to na tym, że wszyscy mieszkańcy danej gminy tworzą zrzeszenie, posiadające osobowość prawną i wypełniające pewne zadania. Jedne z nich są zadaniami własnymi gmin, inne są tak zwanymi zadaniami zleconymi przez administrację państwową. Do zadań własnych gminy należą przede wszystkim działania zaspokajające potrzeby mieszkańców w zakresie oświaty, ochrony zdrowia, pomocy społecznej, działalności kulturalnej, ochrony przeciwpożarowej, budownictwa mieszkaniowego, budowy i utrzymania dróg i mostów. Jako przykład zadań zleconych można wymienić prowadzenie przez gminę spraw związanych z ochroną środowiska.
      Jeśli mówimy o społeczeństwie obywatelskim, musimy wskazać tu jako jego podstawę samorealizującego się człowieka, akceptującego, a także szukającego poparcia u innych.. Człowiek ten bierze udział w działalności ekonomicznej, kulturalnej, domowej, stowarzyszeniowej i każdej innej, która rodzi się i rozwija w środowiskach lokalnych. Te z kolei są źródłem tego rodzaju inicjatyw, nieograniczanych naciskami władzy o charakterze państwowym.
      Obywatele jednocząc się w społeczeństwie obywatelskim zaspokajają potrzeby indywidualne i grupowe. Społeczeństwo rozumiane w taki sposób tworzy most, który stanowi kompromis między państwem a społeczeństwem i jednostką. Takie społeczeństwo realizuje więc to wszystko, co nie jest zabronione przez prawo i akceptowane przez zasady moralne. Na dodatek zabrania się w nim jak najmniej. To co dozwolone, jednostki mogą robić jak chcą . Zwiększa
      to możliwość wyborów i rozwiązań, które zarówno dla społeczeństwa obywatelskiego i dla jednostki są najbardziej efektywne i opłacalne.
      Społeczeństwo obywatelskie powinno skupiać się nad pracą dla dobra wspólnego. Istnienie oraz działanie organizacji społecznych jest jedną z najważniejszych podstaw dla pojawienia się społeczeństwa obywatelskiego. Takie organizacje informują swoich członków o problemach życia państwowego i publicznego. Rzecznik Praw Obywatelskich uważa, że praca i udzielanie się dla dobra wspólnego powinno być już kształtowane w szkołach podstawowych. Taka budowa społeczeństwa obywatelskiego zaczyna się już podczas funkcjonowania samorządów klasowych czy szkolnych. Przykładem tutaj może być działająca na Uniwersytecie Jagiellońskim Uniwersytecka Poradnia Prawna, w której studenci udzielają bezpłatnych porad prawnych.
      Socjologowie uważają, że społeczeństwo obywatelskie cechuje się następującymi właściwościami:
      - osiąga wysoki poziom organizacji społecznej,
      - posiada samoczynny wzrost ekonomiczny i kulturalny ( gospodarka rynkowa ),
      - kieruje się pozytywnym stosunkiem do innych ludzi i innych społeczeństw,
      - jest tolerancyjne i otwarte na rozsądne argumenty, inne kultury i na ludzi o odmiennych światopoglądach,
      - jest rozumne , rezygnuje z wiary w przeznaczenie.
      Te reguły ograniczają możliwości władzy państwowej. Nie jest to jednak równoznaczne z paraliżowaniem działalności państwa czy ograniczaniem jego możliwości w działaniu. Jednak wola państwa musi być popierana przez co najmniej większość społeczeństwa obywatelskiego.
      Ważnymi cechami takiego społeczeństwa są: pochodzenie władzy od narodu, który sprawuje rządy pośrednio lub bezpośrednio; ważna rola konstytucji, która ma większą moc prawną niż inne ustawy; istniejący system ochrony praw człowieka i wolności obywatelskich oraz prawo jasne dla obywateli i uwzględniające ich interesy.
      Pisząc o społeczeństwie obywatelskim chciałabym nadmienić że rozwinęło się ono u nas szczególnie po upadku komunizmu. Termin ten zaczął być powszechnie stosowany jako określenie działalności człowieka, która nie należy ani do sektora państwowego, ani do prywatnego. Jest to różnorodny sektor, do którego zwykle zaliczane są zarówno małe inicjatywy społeczności lokalnych, jak i duże narodowe i międzynarodowe organizacje pozarządowe. Można tam znaleźć stowarzyszenia i organizacje, takie jak: związki zawodowe, organizacje charytatywne, grupy społeczności lokalnych, kościoły i grupy wyznaniowe, grupy wzajemnej pomocy i spółdzielnie, instytucje naukowe oraz partie i grupy polityczne.
      Teraz Polska przeżywa okres wielkich przeobrażeń politycznych, społecznych i gospodarczych. Pomimo sukcesów w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego, opinia publiczna nie zawsze je dostrzega, a obywatele często są zdezorientowani.
      Szczególny niepokój budzi zjawisko bezradności społecznej, zagrażające zarówno pełnej realizacji praw obywatelskich i jak szerokiemu udziałowi każdego obywatela w życiu publicznym. Wynika to zazwyczaj z poczucia niemożności rozwiązania wielu codziennych kłopotów, jakie trapią znaczną część społeczeństwa. To poczucie bezradności i zniechęcenia narasta nie tylko wśród potrzebujących pomocy, ale także wśród tych, którzy im pomagają. Zjawisko to, narastając, zaczyna zagrażać dalszemu rozwojowi kraju i społeczeństwa. Nie można budować demokracji, gdy obywatele nie wiedzą jak wykorzystywać swe prawa. Nie można budować nowego społeczeństwa bez udziału wszystkich obywateli. Zwalczenie bezradności społecznej wymaga wspólnego wysiłku całego społeczeństwa we współdziałaniu z instytucjami i strukturami państwa.
      Moim zdaniem ważne jest, aby każdy z nas czuł się w Polsce, czyli we własnym kraju wolnym i mającym możliwość decydowania o jego przyszłości. Tak więc uważam, że społeczeństwo obywatelskie powinno mieć swój początek już w rodzinie. Rodzice poprzez właściwe wychowanie swoich dzieci zobowiązani są do kształtowania więzi społecznych. Jeśli zaszczepi się w nas już od najmłodszych lat takie więzi, będziemy bardziej zaangażowani w życie narodu i zbudujemy państwo bardziej stabilne.

• Definicja

• Społeczeństwo obywatelskie to rodzaj społeczeństwa demokratycznego, w którym obywatele świadomie uczestniczą w życiu publicznym, są aktywni i odpowiedzialni oraz posiadają zdolność samoorganizacji.

•  

• Geneza społeczeństwa obywatelskiego

•  

• Starożytność

• Arystoteles w dziele Polityka twierdził, że rozwój społeczeństw zmierza do powstania państwa, jako najwyższej formy istnienia społeczeństw. Mówił też, że człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie.

•  

• Oświecenie

• Jan Jakub Rousseau i Imanuel Kant uważali, że jednostka łatwiej rozwija się uczestnicząc w życiu publicznym niż prywatnym.

•  

• John Locke i Georg Hegel twierdzili, iż społeczeństwa nie są zależne od instytucji państwa, a interesy jednostki mogą być realizowane tylko dzięki obywatelskiej współpracy. Społeczeństwo powinno mieć warunki aby działać swobodnie w ramach istniejącego systemu praw. Według Hegla liczy się współdziałanie wszystkich obywateli.

•  

• XIX wiek

• Alexis de Tocqueville podkreślał dużą role stowarzyszeń obywatelskich, które są "szkołą demokracji", ponieważ to w tych organizacjach obywatele mogą nabywać doświadczeń samoorganizacji i wolności.

•  

• Współcześnie

• Społeczeństwa obywatelskie w dzisiejszej formie zaczęły kształtować się na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych kiedy to rozpadał się system tzw. demokracji ludowej (społeczeństwo zamknięte). Powstały na gruncie walki opozycji z władzą komunistyczną.

Społeczeństwo obywatelskie, (społeczeństwo cywilne), społeczeństwo, w którym działalność niezależnych od państwa różnego typu instytucji, organizacji, związków i stowarzyszeń jest podstawą samodzielnego rozwoju obywateli oraz stanowi wyraz ich osobistej aktywności.

Idea społeczeństwa obywatelskiego sięga starożytności, za jej prekursora uważa się Arystotelesa, dla którego najwyższym wyrazem istnienia społeczeństwa obywatelskiego było utworzenie państwa (polis). Człowiek bowiem, jako istota społeczna (politikon zoon), nie może żyć poza nim, gdyż tylko w państwie może urzeczywistniać się jego społeczna natura. U Cycerona - synonim państwa, a zwłaszcza państwa „cywilizowanego” i rządzącego się prawem oraz społeczeństwa żyjącego w tym państwie, szanującego jego instytucje i przestrzegajacego jego praw.

Do tej koncepcji nawiązywali również myśliciele epoki oświecenia. J. Kant używał określenia Die bürgeliche Gesellschaft, co oznaczało dosłownie społeczeństwo obywatelskie (der Bürger – obywatel) bądź społeczeństwo burżuazyjne, zamożnych mieszczan. Z kolei u J.J. Rousseau ideę społeczeństwa obywatelskiego wyrażała jego teoria suwerenności ludu i woli powszechnej.

G.W.F. Hegel ukształtował współczesne pojęcie społeczeństwa obywatelskiego - system realizacji celów indywidualnych i grupowych w produkcji i wymianie rynkowej, system praw wolnych obywateli, których podstawą jest własność prywatna i rynek, system opieki, tj. rodzina, publiczne instytucje opiekuńcze, samorządowe zrzeszenia. Termin ten dotyczył całokształtu stosunków społecznych i gospodarczych (a także odpowiadających im instytucji), które kształtują się bez udziału państwa. Po K. Marksie, który zredukował heglowskie pojęcie społeczeństwa obywatelskiego do stosunków ekonomicznych (własność i wymiana rynkowa) termin nie był używany (zastąpiony przez nazwę społeczeństwo).

Powrócił do języka politycznego w latach 80. i 90. XX w. - w okresie odrodzenia i kształtowania się nowoczesnej myśli liberalnej. Podkreślano wówczas konieczność samoorganizowania się obywateli i ograniczenia wpływu państwa na ich życie.

Za społeczeństwo obywatelskie uznaje się współcześnie takie, w którym:
a) suwerenem władzy jest naród sprawujący ją przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio,
b) władza działa w granicach i na podstawie prawa,
c) system źródeł prawa uwzględnia interesy obywateli,
d) istnieje prawny system ochrony praw i wolności obywateli,
e) funkcjonują instytucje gwarantujące przestrzeganie praw (np. Trybunał Konstytucyjny, Rzecznik Praw Obywatelskich),
f) zapewnia się obywatelom możliwość uczestniczenia w życiu społecznym, istnieją prawne gwarancje tworzenia organizacji wyrażających interesy obywateli.

Koncepcja ta szeroko stosowana była w rozważaniach dotyczących źródeł, przebiegu i charakteru rozpadu, realnego socjalizmu. W analizach tych (przygotowanych przez m.in. Komitet Obrony Robotników i “Solidarność”) zwracano uwagę na rolę samodzielnych, niezależnych od państwa komunistycznego (komunizm), organizacji społecznych i zawodowych, w powoływaniu struktur społeczeństwa obywatelskiego, będących w opozycji w stosunku do oficjalnych instytucji komunistycznych.

Podstawą państwa demokratycznego (demokracja) jest wolne i dobrze zorganizowane społeczeństwo obywatelskie, dlatego wszelkie przemiany społeczno-gospodarcze w krajach postkomunistycznych po 1989 miały na celu odbudowę społeczeństwa obywatelskiego, niszczonego i stłamszonego przez państwo totalitarne.

Społeczeństwo obywatelskie

Społeczeństwo obywatelskie było rozmaicie w historii myśli politycznej pojmowane. Fundamentem wizji społeczeństwa obywatelskiego jest człowiek jako autonomiczna jednostka dążą do pełnego rozwoju swoich możliwości, jednostka ta charakteryzuje się wysoką aktywnością w rozmaitych dziedzinach życia publicznego, państwo powinno taka postawę wspierać

Społeczeństwo obywatelskie - rozwija się w krajach demokratycznych, jego członkowie przejawiają wysoki stopień zorganizowania potrafią zrzeszać się, aby realizować różne cele. Społeczeństwo obywatelskie zachowuje pewien stopień autonomii wobec państwa, ale nie oznacza to że jest wrogo nastawione wobec instytucji państwowych

R E K L A M A	czytaj dalej ↓

"We wzorcowym społeczeństwie obywatelskim występuje obfitość kapitału społecznego, czyli zaufania, zasad postępowania i woli współpracy. W społeczeństwie obywatelskim ludzie sobie ufają i zrzeszają się w celu realizacji zbiorowych celów. Mogą się różnić poglądami i przekonaniami, ale szanują się nawzajem i są tolerancyjni wobec odmienności. Obywatele uważają innych za równych sobie i wierzą w równość szans, mając przy tym świadomość, że idealna równość wyników jest nieosiągalna. Stosunki między ludźmi są przede wszystkim poziome: każdy człowiek ma taką samą godność, takie same obowiązki, takie same uprawnienia i równość ta jest zapisana w prawie. Jednostki są prawdziwymi obywatelami, to znaczy interesują się sprawami publicznymi i zależy im na pomyślności całej wspólnoty. W swoim postępowaniu do pewnego stopnia kierują się duchem publicznym. Podobnie jak kapitalizm nie jest to utopia, lecz system zgodny z egoistycznymi elementami ludzkiej natury. Ludzie biorą pod uwagę interesy innych między innymi ze względu na wiarę w to, że większość innych obywateli będzie się zachowywała podobnie. Wiara ta nie wynika wyłącznie z zaufania do kultury obywatelskiej, ale także z istnienia silnych i skutecznych instytucji publicznych, które nagradzają postawy obywatelskie i zachęcają do nich". (Prof. Larry Diamond, politolog, Uniwersytet Stanforda, "Szanse demokracji", Tyg. Europa, luty 2008)

połeczeństwo obywatelskie

Autor tekstu: Marta Lampart

Mianem społeczeństwa obywatelskiego określa się takie społeczeństwo, w którym do minimum ograniczona jest ingerencja władzy politycznej w życie obywateli. W takim społeczeństwie obywatele z własnej inicjatywy tworzą odpowiadające ich potrzebom formy życia gospodarczego, społecznego i kulturalnego.