Publiusz Wergiliusz Maro, Eneida,
przeł. Tadeusz Karyłowski, oprac. Stanisław Stabryła
WSTĘP
Wergiliusz i jego czasy.
Republika rzymska od początku I w. p.n.e. do pryncypatu Augusta.
nowy porządek społeczny.
ostra walka między popularami a optymatami.
reformy Grakchów.
reforma wojskowa Mariusza.
wojna Mariusza i Sulli.
I triumvirat.
ustawy agrarne Cezara.
wojna domowa Cezara i Pompejusza.
zamordowanie Cezara w 44 r.
II triumvirat.
wojna domowa Antoniusza i Oktawiana.
Oktawian jedynowładcą, „princeps senatus”, „Augustus”.
Ogólne cechy rozwoju kultury rzymskiej w epoce schyłku republiki.
wstrząsy polityczne nie zahamowały rozwoju kultury i sztuki.
tradycje italsko-rzymskie oraz hellenistyczne.
mówcy: Cyceron, Kwintus Hortensjusz Hortalus, Gajusz Juliusz Cezar, Marek Juniusz Brutus.
historyk Gajusz Sallustiusz Krispus, prace naukowe: Marek Terencjusz Warron.
Lukrecjusz, Waleriusz Katullus.
najwybitniejsi: Wergiliusz i Horacy.
rozwój architektury.
Sytuacja literatury rzymskiej w czasach Wergiliusza.
w utworach odgłosy walk.
akcenty ugodowości.
uformował się mecenat literacki: Mecenas, Azyniusz Pollion, Waleriusz Messala.
poezja narzędziem propagandy.
„moda” na pisanie wierszy.
Wergiliusz, Horacy, Gallus, Lucjusz Wariusz Rufus, Propercjusz, Tibullus, Owidiusz.
gatunki: elegia, liryka, sielanka, epopeja, satyra, poemat dydaktyczny, list poetycki; zastój w dramacie.
wymowa straciła na znaczeniu; obumarcie publicystyki, historiografia – idealizacja odległej przeszłości.
Życie Wergiliusza: dzieciństwo, młodość i pierwsze próby poetyckie.
ur. 15,10,70 we wsi Andes, niedaleko Mantuy, ojciec garncarzem lub posłańcem.
rodzice zamożni – nauka w Kremonie.
po 55 r. do Mediolanu, ok. 52 r. w Rzymie, pierwsze próby poetyckie, przyjaźń z neoterykami.
młodzieńcze próby poetyckie – „Appendix Vergiliana” („Dodatek do Wergiliusza”) – prawdo-podobnie część oryginalnych, ale to zbiór utworów różnych poetów.
Dzieła wieku dojrzałego: „Bukoliki” i „Georgiki”.
wywłaszczenie majątku rodzinnego 42/41, odzyskanie dzięki Polionowi.
„Bukoliki” – poezja o tematyce wiejsko-pasterskiej; 10 utworów, wpływ Teokryta, motywy ak-tualne (I, IX i IV); głęboka i niefałszowana miłość do ziemi, pasterstwa i prostego życia na wsi.
„Georgiki” – 36-29 r., poemat typu dydaktycznego, wpływ Hezjoda („Prace i dni”), dzieła astronomicznego Aratosa (III w.), Nikandra z Kolofony (II, „Georgiki”), pism rolniczych Warro-na i Katona; wykład dotyczący poszczególnych dziedzin pracy na wsi, wyraz zaangażowania w aktualne sprawy narodu i dążeń ideowych poety oraz jego linii politycznych.
Ostatnie lata Wergiliusza: „Eneida”. Analiza treści.
pisana w latach 29-19.
podróż do Grecji, by pogłębić swoją wiedzę w zakresie kultury i filozofii, Oktawian August, spotkany w drodze, namówił Wergiliusza na powrót, poeta zmarł po wylądowaniu w Brundi-zjum 21,09,19, zwłoki wysłane do Neapolu, pogrzebany przy drodze do Puteali, tekst z grobo-wca: „Urodziłem się w Mantui, porwali mnie Kalabrowie, dziś więzi Partenope; opiewałem pa-stwiska, wieś, wodzów”.
znaczny majątek, dzieło nie spalone, mimo prośby Wergiliusza, już w 17 r. ukazało się publi-cznie.
treść poszczególnych ksiąg.
Miejsce Wergiliusza w literaturze rzymskiej.
najwybitniejszy, obok Horacego, poeta epoki augustowskiej.
„Eneida” – narodowa epopeja rzymska.
Epika rzymska przed Wergiliuszem.
grecka epika mitologiczna i rzymska epika historyczna.
„Bellum Poenicum” Newiusza, III w.
„Annales” Enniusza, II w.
„Bellum Histricum” Hostiusza, k. II w.
„Annales” Furiusza.
„Bellum Sequanicum” Warrona Atacinusa, ok. poł. I w.
„De rerum natura” Lukrecjusza.
Lucjusz Wariusz Rufus, Rabiriusz, Albinowanus Pedon.
zagrożenie dla poetów epoki augustowskiej – jawny panegiryzm w stosunku do Augusta.
Tendencje ideowe epoki i cele poematu Wergiliusza.
dążenie do stworzenia w postaci Eneasza symbolu idealnego władcy.
pozytywny stosunek do jedynowładztwa.
naród rzymski nieśmiertelny, niezniszczalny, zasługuje na panowanie nad światem.
stoicyzm, a nie epikureizm „Bukolik” i „Georgik”.
Patriotyzm i duma narodowa Wergiliusza.
przedstawianie wielkości Rzymu – patriotyzm Wergiliusza i literacki odpowiednik linii politycz-nej Augusta.
raczej nie szowinizm – sympatia dla Dydony, Ewandra i Pallasa.
związki „Eneidy” z rzeczywistością społeczno-polityczną Rzymu czasów Augusta.
mimo osadzenia akcji w odległej, mitologicznej przeszłości, wyraźne powiązania z aktualną rzeczywistością społeczną i polityczną, np. przegląd dusz nienarodzonych jeszcze bohaterów Rzymu (VI), opis tarczy Eneasza (VIII).
Świat poetycki „Eneidy”.
Legenda o Eneaszu przed Wergiliuszem i w „Eneidzie”.
w „Iliadzie” Homera: na równi z Hektorem (V), nazwany bogiem (XI), walka z Achillesem (XX).
Stezychor z Sycylii (VI w.) – pierwsza wzmianka o osiedleniu się Trojan w Italii.
grecki poeta Hellanikos z Lesbos (V w.) – Eneasz dotarł do Lacjum.
Kefalon z Gergis (IV w.) – Rzym założony przez Romulusa, syna Eneasza.
Timaios (III w.) i Newiusz – zarys legendy o Eneaszu.
chaotyczna legenda o wędrówkach Eneasza – ogromna ilość nowych epizodów wprowadzo-nych przez Wergiliusza.
Światopogląd i idee religijne Wergiliusza.
oscylowanie między epikureizmem a stoicyzmem.
wskrzeszenie pierwotnej religii italskiej, mniej sympatii dla bóstw państwowych.
Hierarchia wartości etycznych w „Eneidzie”.
najważniejsza miłość do najbliższych, ojczyzny i bogów (pietas).
miłość rozumiana jako uczucie mężczyzny do kobiety nie mieściła się w pojęciu pietas.
virtus w połączeniu z humanitas.
Miłość, przyjaźń, gniew i nienawiść.
u Wergiliusza miłość to nie przemożna siła, która całkowicie pochłania mężczyznę.
poza historią Dydony i Eneasza, bardzo blado pozostałe wątki erotyczne.
gwałtowna i pełna poświęceń miłość Turnusa do Lawinii, piękny wizerunek miłość małżeń-skiej Andromachy.
ważna przyjaźń.
pozytywne uczucia zmieniają się w negatywne: u Dydony miłość w nienawiść, u Eneasza współczucie dla pokonanych w nienawiść i chęć mordu (Turnus).
Krajobraz i przyroda.
jedynie tło, które ma uwypuklić prawdziwy sens pewnych zdarzeń.
w porównaniu z Homerem stosunkowo mało opisów krajobrazu.
Eneasz – bohater poematu.
ogólna bierność, marionetka w rękach bogów i Przeznaczenia.
całe jego życie służy wypełnieniu posłannictwa.
uległość wobec bogów, często niezgodna z poczuciem honoru osobistego.
czułość i brak egoizmu w stosunku do rodziny i najbliższych.
brak wyrazistych rysów indywidualnych.
ideał Rzymianina.
Eneasz a inni bohaterowie.
dwie grupy bohaterów: ci, którzy przyczyniają się do zrealizowania misji Eneasza, oraz ci, którzy utrudniają ją.
sugestywny sposób przedstawienia Dydony i Turnusa, którzy przeciwstawiają się Przezna-czeniu, dlatego też giną.
Świat bogów i świat ludzi.
inspiracja homerycka.
konflikt Junony i Wenus.
między boginiami Jowisz – mocodawca czy wykonawca przeznaczenia?
mitologia italska.
Realizm i fantastyka świata poetyckiego „Eneidy”.
szeroki, panoramiczny obraz świata + legendarny świat pierwotnych plemion italskich.
realizm w przedstawianiu stosunków międzyludzkich i obyczajów społecznych wyparty przez idealizację.
element fantastyczny: świat bogów + system znaków, wróżb, snów proroczych.
Struktura poematu.
Koncepcja kompozycyjna: fuzja „Iliady” i „Odysei”.
księgi I – VI – „Odyseja”, „pieśni klęski, nieszczęścia, cierpienia”, wojna jest źródłem wszel-kich nieszczęść ludzkich i gniewu bogów (tułaczka Odyseusza i Eneasza).
księgi VII – XII – „Iliada”, „pieśni walki, żywotności i zwycięstwa”.
Dwie główne zasady kompozycji: jedność i symetria.
ośrodkiem akcji i nośnikiem jej zasadniczych tendencji ideowych – Eneasz.
jedność: męstwo Rzymian, rola przeznaczenia.
struktura epizodyczna.
Fabuła i akcja.
fabuła: 7 lat od zburzenia Troi do pokonania plemion italskich; właściwa akcja dzieje się w ostatnim roku tego siedmiolecia.
celowość.
metoda retardacji.
Narrator i narracja.
dystans epicki między narratorem a światem przedstawionym – silniejsza obiektywizacja tego świata.
koncepcja narratora o ograniczonej wszechwiedzy – wezwanie do Muzy.
naoczność i plastyczność narracji.
narracja oszczędna, skrócona.
Wergiliusz zaznacza subiektywny stosunek do opowiadanych czy opisywanych spraw.
żywość i przejrzystość opowiadania.
Język, styl i metrum poematu.
poetycka łacina współczesności Wergiliusza.
formy czy wyrażenia archaiczne, dążenie do maksymalnej „gęstości” znaczeniowej przy moż-liwie największej ekonomice słów.
emfatyczność i sybiektywność stylu.
silne zretoryzowanie.
brak pompatyczności czy pedanterii.
elastyczny heksametr.
Wzory literackie „Eneidy”.
„Iliada” i „Odyseja”.
epopeje cykliczne, tzw. nostoi (poematy o powrotach bohaterów spod Troi).
„Argonautyka” Apolloniosa z Rodos.
epika rzymska.
Oryginalność i artyzm „Eneidy”.
nie rywalizacja ani naśladowanie poematów Homera.
dramatyczność akcji i liryzm.
wydoskonalenia kunsztu poetyckiego.
dzieło niedokończone, pozbawione rewizji autorskiej, błędy, niekonsekwencje.
„Eneida” u współczesnych i potomnych.
Recepcja „Eneidy” w Rzymie.
zainteresowanie już w okresie powstawania dzieła – Propercjusz, Tacyt.
powodzenie i szybka kariera w szkołach rzymskich.
cytaty z dzieła na ścianach domów i łaźni.
wpływ na Owidiusza i Tytusa Liwiusza, satyryków i historyków.
krytyka m.in. Agryppy.
komentarze od II w., np. Serwiusza i Fulgencjusza.
popularność w kręgach chrześcijańskich: podziw dla Wergiliusza wyrażony przez Augustyna.
Średniowiecze, Renesans i czasy nowożytne.
ogromna liczba fantastycznych opowieści ludowych o Wergiliuszu, np. w „Gesta Romanorum”
obecność dzieł Wergiliusza w szkołach.
wpływ na „Boską komedię” Dantego, „Africa” Petrarki…
z końcem XV w. uzupełnienia do „Eneidy”.
oddziaływanie Wergiliusza i jego epopei słabnie w XIX w.
wcześnie przekłady na języki narodowe: przed 1400 r. na gaelicki, XV w. francuski, hiszpań-ski, XVI w. niemiecki, angielski.
XX w. prawdziwa powódź tłumaczeń, zarówno wierszowanych, jak i prozaicznych.
„Eneida” w Polsce.
już w XV w. Grzegorz z Sanoka na Akademii Krakowskiej.
zainteresowanie nieco słabnie w XVI w., ale wciąż autor szkolny.
wpływ u Jana z Wiślicy, Marcina Bielskiego, Biernata z Lublina, Kopernika, Jana i Andrzeja Kochanowskich, Sarbiewskiego, Twardowskiego, poetów oświeceniowych i romantycznych.
pod koniec XIX w. oddziaływanie Wergiliusza słabnie, Wyspiański, Jastrun.
tłumaczenia:
Andrzej Kochanowski, 13-zgłoskowcem.
Jacek Idzi Przybylski, 1786-1787, druk 1811 r, 13-zgłoskowcem.
Franciszek Wężyk, 1804-1827.
ks. Tadeusz Karyłowski, druk 1824, 1950., 13-zgłoskowcem.
prozaiczne Wandy Markowskiej, 1970.
heksametryczny Ignacego Wieniewskiego, 1971.
niekompletne przekłady: Stanisław Trembecki, Marcin Molski, Franciszek Ksawery Dmocho-wski, Euzebiusz Słowacki, Walenty Gurski…
Tradycja rękopiśmienna.
rękopisy ze schyłku starożytności (IV – V w.), rękopisy z epoki tzw. odrodzenia karolińskiego (IX w.) oraz późniejsze rękopisy średniowieczne.
TEKST
Księga II. zawiera opowieść Eneasza o zdobyciu i zburzeniu Troi. Grecy wyczerpani długolet-nią walką o Troję przygotowują podstęp z drewnianym koniem, w którego wnętrzu ukrywają się najdzielniejsi bohaterowie. Pomimo przestróg Laokoona Trojanie dają się zwieść zdra-dzieckim wyjaśnieniom Greka Sinona i wprowadzają konia do miasta. Nocą Sinon wypuszcza ukrytych w koniu Greków; rozpoczęła się krwawa, ostatnia noc Troi. Wśród pożaru, krzyku mordowanych i szczęku oręża Eneasz próbuje zorganizować opór, udaje mu się odnieść na-wet pewne sukcesy, ale na widok śmierci Priama z ręki okrutnego Pyrrusa i wobec ogromnej przewagi Achajów rezygnuje z walki i biegnie do domu, aby ratować swoich najbliższych. Na własnych barkach wynosi ojca Anchizesa, za rękę prowadzi syna Julusa, a z tyłu podąża jego żona Kreuza; poleca towarzyszom zebrać się za miastem w świątyni Demetry. W czasie ucie-czki z Troi znika mu z oczu Kreuza, wraca, aby ją odszukać, spotyka tylko jej marę, która ka-że mu udać się do Hesperii (Italii), gdzie czeka go tron i królewska małżonka.
W księdze III. pomieszczone zostało opowiadanie o przygodach Eneasza i jego towarzyszy podczas wędrówki. Po zebraniu floty Eneadzi płyną do Tracji, gdzie zakładają miasto u ujścia rzeki Hebrus, lecz głos Polidora, zamordowanego przez Greków syna króla Priama, odradza im osiedlenie się w tym kraju. Żeglują więc na wyspę Delos, gdzie Anchizes otrzymuje od Apollona wyrocznię, aby szukał dawnej ojczyzny (antiquam exquirite matrem). Przypuszcza-jąc, iż idzie o wyspę Kretę, udają się tam, zakładają nowe miasto, ale nie mogli tam pozostać z powodu szerzącej się zarazy. Na rozkaz bożków Penatów płyną dalej na zachód aż do Wysp Strofadzkich, gdzie walczą z Harpiami, półkobietami-półptakami. Jedna z nich, Celeno, wróży im, że odnajdą nową ojczyznę dopiero wówczas, gdy z głodu zjedzą stoły. Uciekają te-raz do Epiru, gdzie spotykają syna Priama, Helenusa, oraz jego małżonkę, Andromachę, wdowę po Hektorze. Helenus wróży Eneadom, że ich ojczyzną będzie Italia, zapowiada też nowe trudy i niebezpieczeństwa i poleca Eneaszowi zasięgnąć rady u Sybilli w Kume. Okręty Eneasza zdążają teraz ku Sycylii, przepływają przez Scyllę i Charybdę, zatrzymują się w pob-liżu Etny na wybrzeżu Cyklopów, gdzie Trojanie zabierają ze sobą Achemenidesa, Greka opuszczonego przez drużynę Odyseusza, a następnie płyną do Drepanum na północno-za-chodnim brzegu wyspy. W Drepanum umiera Anchizes, ojciec Eneasza.
Księga VI rozpoczyna się od opisu wylądowania Eneasza w Kume, gdzie przywódca trojański odwiedza świątynię Apollona, a następnie udaje się do groty Sybilli; po złożeniu należnych ofiar wysłuchuje proroctw Sybilli dotyczących przyszłych losów Eneadów. Następnie prosi wróżbitkę, aby mu towarzyszyła do podziemia. Zanim jednak będzie to możliwe, Eneasz musi spełnić pewne konieczne warunki: zdobyć jako dar dla królowej świata podziemnego Prozer-piny złotą gałązkę oraz sprawić pogrzeb jednemu ze swoich towarzyszy, Misenusowi. O świ-cie, po złożeniu ofiar, Eneasz zstępuje wraz z Sybillą do podziemia, gdzie spostrzega w przedsionku upersonifikowane Choroby, Starość, Strach, Głód, Nędzę, Śmierć, Mękę, Sen, Rozkosz, Wojnę, Eumenidy, Niezgodę, a także mityczne potwory, jak centaury, Scyllę, Bria-reusa itd. Charon, przewodnik dusz, ujrzawszy magiczną złotą gałązkę zgadza się przeprawić ich przez Styks; gdy Sybilla zdołała uśpić Cerbera, wkraczają do pierwszej części podziemia, gdzie w osobnych rewirach mieszkają dusze niemowląt, niewinnie skazanych na śmierć, sa-mobójców, nieszczęśliwych kochanków, poległych w boju bohaterów. Są to dusze ludzi przedwcześnie zmarłych, które jeszcze nie mogą wejść do właściwego podziemia; wśród dusz nieszczęśliwych kochanek Eneasz spotyka Dydonę, ale daremnie próbuje ją przebłagać czy pocieszyć; dreszczem grozy przejmuje Eneasza widok Deifoba, syna Priama i jednego z najmężniejszych bohaterów trojańskich. Z kolei Eneasz wkracza wraz ze swoją przewodnicz-ką do Tartaru, gdzie rządzi surowy król Radamantys i gdzie odbywają kary zbrodniarze: tyta-ni, Salmoneus, Iksjon, Peiritoos, oszuści, złoczyńcy, cudzołożnicy itd. Kiedy przybywają przed pałac Plutona, Eneasz składa na progu złotą gałązkę: stąd otwiera się już droga do Elizjum, krainy szczęśliwych. Bohater trojański spotyka się tutaj z ojcem, który po wzruszającym powi-taniu wyjaśnia synowi, że niektóre dusze doznawszy oczyszczenia z win wracają na ziemię. Po tym wykładzie pitagorejskiej nauki o wędrówce dusz-palingenezie Anchizes ukazuje Enea-szowi dusze przyszłych potomków - bohaterów rzymskich, jak Silvius, królowie albańscy, Ro-mulus, Cezar, Pompejusz, August, Decjusze, Torkwatus, Kamillus, Marcellus i inni. Na ko-niec, przed pożegnaniem Anchizes wspomina Eneaszowi o wojnach, jakie czekają jeszcze Trojan w Lacjum, a następnie wypuszcza go z podziemia wraz Sybillą przez Bramę Snów z kości słoniowej.