ENEIDA - opracowanie
przeł. T. Karyłowski,
wstęp Stanisław Stabryła
BN II 29
„Eneida” - narodowa epopeja rzymska. Grecy doprowadzili do perfekcji epopeję mitologiczną, Rzymianie specjalizowali się w epopei historycznej. Niektórzy badacze przyjmują, że poeci rzymscy przed Wergiliuszem celowo odwracali się od tematyki mitologicznej, mając świadomość, że nie dorównają poematom Homera. Potwierdzała to nieudana próba przekładu „Odysei” na język łaciński podjęta przez Liwiusza Andronika. Z drugiej strony Rzymianie zdradzali żywe zainteresowanie swoją przeszłością i tradycją.
Pierwszy oryginalny utwór w epice rzymskiej to „Wojna punicka” Newiusza - opowieść o I wojnie punickiej. Znalazła się w nim legenda o romansie Eneasza z Dydoną. W II wieku p.n.e. powstały „Roczniki” Enniusza, upoetyzowane dzieje państwa rzymskiego, odpowiadające dążeniom ideowym i upodobaniom artystycznym społeczeństwa rzymskiego tych czasów. Pod wpływem Enniusza powstała „Wojna istryjska” Hostiusza (koniec II wieku p.n.e.). a także „Annales” Furiusza. Około połowy I w. p.n.e. powstało „De rerum natura” Lukrecjusza, należące do dydaktycznej odmiany eposu. W epoce augustowskiej pisali swoje epopeje historyczne Lucjusz Wariusz Rufus, Rabiriusz i Albinowanus Pedon. Żadne z tych dzieł nie zaspokoiło jednak literackich ambicji czasów Oktawiana. Wydaje się, że Wergiliusz, sięgając po epopeję mitologiczną, a nie historyczną, chciał zrealizować własne dążenia ideowo-artystyczne, ale jednocześnie spełnić oczekiwania Augusta.
„Eneida” powstała z inspiracji Augusta, więc wyrażała główne idee państwowe i religijne. Wyposażając Eneasza w mądrość, odwagę, łagodność w sprawowaniu władzy, dbałość o szczęście swojego narodu, stworzył Wergiliusz pewien symbol idealnego władcy. Czytelnicy mieli ujrzeć analogię pomiędzy nim a Oktawianem. Czyny Eneasza stanowiły pierwsze ogniwo w łańcuchu zdarzeń od upadku Troi do zwycięstwa pod Akcjum i ustanowienia pryncypatu. Poemat stanowił też wyraz pozytywnego stosunku Wergiliusza do jednowładztwa i Rzymu imperialnego, w wymiarze politycznym, militarnym, cywilizacyjnym i religijnym. Poeta podnosił wartości cywilizacyjne i kulturowe władzy Rzymu nad światem. A zatem dążył do uświetnienia Rzymu w odmienny sposób niż w „Georgikach”. Nad misją Eneasza czuwają bogowie, jest ona częścią ich wielkiego planu; Fatum chce, aby Rzym panował nad światem -> naród rzymski jest nieśmiertelny, niezniszczalny. „Eneida” wyrażała przekonanie, że bogowie nigdy nie do puszczą do klęski Rzymu.
Dzięki mitologii Wergiliusz tłumaczy konflikt rzymsko-kartagiński: znalazł on uzasadnienie w historii nieszczęśliwego romansu Eneasza i Dydony, jej nienawiść spowodowana porzuceniem była przyczyną owego historycznego antagonizmu. Podbicie Grecji przez Rzym można było według „Eneidy” uzasadniać swego rodzaju zemstą za barbarzyńskie i okrutne zburzenie Troi przez Greków. W ogóle w całym utworze Grecy zostali przedstawieni w złym świetle (zdrajca Silon, okrutny Pyrrus).
Epoka augustowska uzasadniała panowanie Rzymu nad światem moralnym prawem lepszych do władania nad gorszymi. Wergiliusz, przyjmując oficjalne państwowe stanowisko stoickie, twierdził, że światem rządzi wola boska - Fatum, której Rzym zawdzięcza swoją wielkość. Odejście poety od epikureizmu na rzecz stoicyzmu niewątpliwie spowodowane było względami politycznymi.
Legenda o trojańskim tułaczu, który założył w Italii nowe państwo, posłużyła Wergiliuszowi do uświetnienia państwa i jego władcy - Augusta. Już w „Bukolikach” i „Georgikach” słychać było nutę panegiryzmu, jednak w „Eneidzie” spotykamy się z osobnymi partiami sławiącymi Augusta i cały ród julijski, np. w księdze I Jowisz zapowiada, że chwała potomka Julusa-Askaniusza sięgnie gwiazd; w księdze VI Eneasz oglądał w podziemiu duszę Oktawiana, która, według objaśnienia Anchizesa, przywróci Italii złoty wiek i rozciągnie władzę Rzymu na cały świat.
Drugim motywem napisania „Eneidy” był zamysł czysto literacki: stworzenie narodowego eposu rzymskiego. Wergiliusz mógł się wzorować właściwie tylko na epopei greckiej, więc nawiązał w swoim utworze przede wszystkim do „Odysei” i „Iliady”, czerpiąc z nich główny kościec kompozycyjny, ale również koloryt i rozmach epicki.
Poczucie wielkości własnego narodu towarzyszyło literaturze rzymskiej od jej początków. Apogeum osiągnęło w epoce augustowskiej. W „Eneidzie” owa duma dochodzi do głosu od samego początku: Junona przypomina sobie wyrok Parek, na mocy którego z krwi wygnańców trojańskich narodzi się wielkie plemię; Jowisz obiecuje Wenus, że Rzymianie zdobędą w przyszłości władzę nad światem. Wszystko to są proroctwa ex post, po fakcie. W ten sposób „Eneida” stanowiła wkład Wergiliusza w dzieło gruntowania potęgi własnego narodu, była wykładnikiem miłości do swego kraju, dowodem zaangażowania w jego żywotne sprawy; przyczyniała się do wzbogacenia kultury narodu. Duma Wergiliusza przejawiała się też w wierze, iż misją dziejową Rzymu jest zapewnienie światu pokoju i bezpieczeństwa, ucywilizowanie niezliczonych dzikich narodów. Przekonanie to nie było jednak nacechowane szowinizmem.
Pomimo umiejscowienia akcji „Eneidy” w mitologicznej przeszłości, można odnaleźć w poemacie wyraźne powiązania z aktualną rzeczywistością społeczną i polityczną. Do powiązań tych należą: dążenie do gloryfikacji Augusta, przegląd dusz nie narodzonych jeszcze bohaterów rzymskich oraz opis tarczy Eneasza, na której wyryte były sceny z historii Rzymu. Ponadto: trudy i wysiłki Eneasza oraz jego towarzyszy mogą być ilustracją poświęcenia narodu rzymskiego pod wodzą Oktawiana w służbie ojczyzny dla umocnienia pozycji militarnej i politycznej. W romansie Dydony z Eneaszem dosłyszeć można echa romansu Antoniusza z Kleopatrą. Za pomocą tych paralel Wergiliusz zmierzał z jednej strony do uświetnienia Augusta, z drugiej do nadania swemu poematowi stempla aktualności.
Świat poetycki „Eneidy”. Mit o Eneaszu: bohater ten odgrywa dość znaczną rolę w „Iliadzie” Homera. Zostaje tam postawiony na równi z Hektorem, w księdze XI jest nawet nazwany bogiem, w księdze XX walczy z samym Achillesem. Eneasz jest jedynym bohaterem poematu Homera, który ma przed sobą wyraźnie określoną przyszłość. Pierwszą wzmiankę o osiedleniu się Trojan w Italii odnajdujemy u Stezychora, poety lirycznego z Sycylii (VI w. p.n.e.), w IV wieku Kefalon z Gergis przypisywał założenie Rzymu Romulusowi, synowi Eneasza. W III wieku p.n.e. sycylijski historyk Timaios przekazał zarys legendy o Eneaszu. Wersja mitu, która znalazła się w „Eneidzie”, stała się popularna w Rzymie dopiero po wojnach z Grecją. W okresie I wojny punickiej senat oficjalnie potwierdził tę wersję legendy. Od czasów Newiusza (druga połowa III w. p.n.e.) w literaturze ugruntowało się przekonanie, że Rzym zawdzięcza swoje prapoczątki właśnie Eneaszowi. Nieokreśloność tradycji mitologicznej oraz postaci samego bohatera pozwoliła Wergiliuszowi stosunkowo swobodnie ukształtować zarys owej zamierzchłej, legendarnej przeszłości.
Światopogląd Wergiliusza uległ na przestrzeni kilkunastu lat od „Georgik” do „Eneidy” dość znacznym przeobrażeniom: epikureizm („Georgiki”) - stoicyzm („Eneida”). Przejście na pozycje stoickie związane było z całą pewnością z wpływem Oktawiana. W „Eneidzie” zaznacza się niejednorodność, przede wszystkim w wypowiedziach i charakterystykach postaci: Jarbas, Dydona, Nisus czy Eurialus reprezentują postawę epikurejską; Eneasz, Anchizes - stoicką, wiarę, że świat kierowany jest ręką Opatrzności. Światopogląd stoicki występuje w „Eneidzie” także w wykładzie fizyki: przenikający cały wszechświat Rozum jest zarodkiem wszystkiego, źródłem wszelkiego życia. Dla Wergiliusza jest on tożsamy z rozumną siłą, która wprawia wszystko w ruch. Inne elementy światopoglądu stoickiego: wiara głównego bohatera w przeznaczenie, wyrocznie, znaki wróżebne, w wartość modlitwy, w konieczność podporządkowania się woli boskiej. Los ludzki znajduje się w rękach Fatum i bogów, ale człowiek musi spełniać swoje obowiązki i realizować postanowienia sił nadprzyrodzonych rządzących światem. Obowiązkiem człowieka jest przede wszystkim służyć własnej ojczyźnie, dbać o szczęście swoich najbliższych, wspierać słabych i potrzebujących pomocy, wierzyć, że bogowie doprowadzą go do zwycięstwa.
Idee religijne wyrażone w „Eneidzie”: wskrzeszenie całej pierwotnej religii italskiej z jej animacjami i naiwną wiarą w dość nieokreślone bóstwa wiejskie i rolnicze. Są one dużo bliższe Wergiliuszowi niż antropomorficzni bogowie otaczani przez państwo oficjalnym kultem. Trzy główne bóstwa religii państwowej - Wenus, Junona i Jowisz - wykazują w „Eneidzie” wyraźny związek z Wergiliuszową koncepcją Fatum.
Wartości etyczne w „Eneidzie”. Kodeks etyki Eneasza: miłość do najbliższych, do własnej ojczyzny, do bogów; uczucia te składają się na pojęcie pietas. Podejmując misję wyprowadzenia swoich towarzyszy z płonącej Troi, bohater stara się przede wszystkim spełnić swój obowiązek wobec ojca, syna, towarzyszy i ojczyzny oraz bogów. Obok pietas ważną rolę zajmuje virtus - niezachwiana odwaga w starciu z wrogiem, a także wytrwałość w znoszeniu niewygód i przeciwności. Obok virtus występuje humanitas, czyli ludzkie, wyrozumiałe i łagodne postępowanie wobec innych.
Miłość, przyjaźń, gniew i nienawiść. W romansie Dydony z Eneaszem nakreślony został jednostronny obraz miłości; Wergiliusz ukazał rozwój uczucia Dydony, rola Eneasza w tej historii ukazuje jego słabość i uległość wobec przeznaczenia i woli bogów. Piękna, głęboko tragiczna postać Dydony nie znajduje tutaj odpowiedniej przeciwwagi w postaci Eneasza. Miłość nie stanowiła dla Wergiliusza siły, która całkowicie pochłania mężczyznę, każe zerwać związki z otoczeniem, zaniedbywać własne obowiązki. W myśl stoicyzmu dowodem posiadania virtus było panowanie nad własnymi afektami. Eneasz, który miał stanowić wzór prawdziwego Rzymianina, potrafił na czas zapanować nad swoim uczuciem.
Zupełnie inaczej została nakreślona miłość Turnusa do Lawinii, która kazała księciu rzucić życie na szalę walki z Trojanami. Pozostałymi afektami, które kierują postępowaniem bohaterów, są: przyjaźń (tutaj przysłowiowa przyjaźń dwóch młodych Trojan, Nizusa i Eurialusa, którzy gotowi są oddać za siebie życie), gniew i nienawiść, które są w poemacie najczęściej przyczyną unicestwienia bądź samounicestwienia bohaterów (Dydona zginęła z własnej ręki, Turnus został zabity przez Eneasza).
Krajobraz i przyroda. Stanowią jedynie tło, brak związku między człowiekiem a przyrodą, występuje stosunkowo mało opisów krajobrazu, a niektóre stanowią wyraźne naśladownictwo literatury greckiej. Opis burzy w I księdze nie tylko ukazuje potęgę rozszalałego żywiołu, ale przede wszystkim obrazuje znikomość i bezsilność ludzką w walce przeciwko siłom przyrody. W księdze II nocne ciemności, w jakich rozgrywa się dramat Troi, potęgują nastrój grozy i tajemnicy. W księdze III dominuje krajobraz morski. Opisy przyrody stają się wyraźniejsze w drugiej części poematu, kiedy Trojanie przybywają do Italii.
Eneasz. Jego postawa często charakteryzuje się biernością, jest on marionetką w rękach bogów i Opatrzności, co wynika z jego głębokiego poczucia obowiązku. Bohater starał się zrealizować wolę bogów dla dobra ogółu. Uległość wobec bogów kładzie również kres romansowi z Dydoną. Podobnie nieugięta odwaga Eneasza wynika z wiary w życzliwość bogów. Stosunek Eneasza do najbliższych cechuje czułość, troska, brak egoizmu. Pod względem literackim postać jest mało wyrazista, brakuje jej cech indywidualnych. Eneasz reprezentuje określony ideał Rzymianina.
Pozostałe postaci da się podzielić ze względu na stosunek do głównego bohatera na te, które przyczyniają się do zrealizowania jego misji oraz te, które ją utrudniają. Sprzymierzeńcy to Wenus, Jowisz, Merkury, Anchizes, syn Julus-Askaniusz, druhowie, Grek Ewander i jego syn Pallas. Wrogowie: Junona, Eol, Furia, Allekto, Dydona, Turnus, Amata, Mezentius.
W sposób sugestywny przedstawieni zostali Turnus i Dydona. Ich los i działania doprowadziły do konfliktu z dążeniami Eneasza, a tym samym z wyrokami Fatum, co w konsekwencji doprowadziło do śmierci obojga. Człowiek nie może zwyciężyć w walce z Losem. Dydona jest postacią dynamiczną, jej miłość staje się siłą, nad którą królowa nie potrafi zapanować, tracąc nad nią kontrolę. Turnus reprezentuje w utworze opór rdzennej ludności italskiej przeciwko trojańskim przybyszom. Motywy jego działania: uczucia patriotyczne oraz miłość do Lawinii.
Bogowie w poemacie zostali zasadniczo przejęci z „Iliady” i „Odysei”. Odgrywają oni decydującą rolę w akcji, na pierwszy plan wysuwa się konflikt między Wenus a Junoną. Różnica między bogami Homera a Wergiliusza polega na tym, że ci pierwsi postępują często w sposób sprzeczny z zasadami etyki ludzkiej, a ci drudzy przestrzegają na ogół norm moralności. Największą rolę odgrywa w „Eneidzie” Junona. To ona składnia Eola do rozpędzenia floty trojańskiej, przez związek z Dydoną usiłuje udaremnić misję Eneasza, przy pomocy Furii Allekto wywołuje konflikt italsko-trojański. Jej przeciwwagę stanowi Wenus, która dodaje Eneaszowi otuchy i sił: zapewnia mu gościnne przyjęcie w Kartaginie, rozpala miłość Dydony, dostarcza mu tarczę wykutą przez Wulkana. Ponad skłóconymi boginiami stoi Jowisz, który jest świadomy wyroków Fatum. Wergiliusz wprowadził również do „Eneidy” mitologię italską, chcąc zadokumentować żywotność i trwałość dawnych kultów italskich. I tak mamy do czynienia z Janusem, Westą, Larami, Penatami. Obok bogów, dużą rolę w akcji poematu odgrywają także sny, znaki, wróżby i przepowiednie.
Lud i arystokracja trojańska są podporządkowane w „Eneidzie” zwierzchnictwu Eneasza, który skupia całość władzy cywilnej, wojskowej i religijnej. Starszyzna trojańska posiada jedynie głos doradczy. Nie jest to obraz realistyczny, gdyż wizja bezkonfliktowego społeczeństwa, w którym cała władza należy do mądrego i sprawiedliwego władcy, daleka jest od prawdopodobieństwa dziejowego. Realizm Homera został w „Eneidzie” wyparty przez idealizację: bohaterowie odnoszą się do siebie w sposób pełen godności; taki obraz bliższy jest tragediom greckim niż eposom Homera. Postaci nigdy nie wykraczają poza konwencję kultury dworskiej, gwałtowne uczucia nigdy nie przynoszą ujmy bohaterom. Realizm Wergiliusza najsilniej wyraził się w sylwetkach głównych bohaterów, oprócz Eneasza, którego postać została nazbyt silnie wyidealizowana. Element fantastyczny w poemacie to przede wszystkim „maszyneria” bogów, system znaków i wróżb.
Struktura poematu. Jej podstawę stanowią „Iliada” i „Odyseja”. Księgi I-VI są niejako odwzorowaniem „Odysei”, natomiast księgi VII-XII - „Iliady”. Wergiliusz dążył prawdopodobnie do ukazania idei bohaterstwa protagonisty i Trojan w dwóch wymiarach: heroizmu cierpienia i heroizmu walki. Łącząc dwa poematy Homera, Wergiliusz dowodził, iż Rzym zawdzięczał swą siłę i wielkość podwójnemu bohaterstwu przodków: nieugiętemu hartowi ducha w nieszczęściach oraz męstwu w walce.
Jedność poematu polega na tym, że główna postać jest zarówno ośrodkiem wszystkich wydarzeń, jak i nośnikiem zasadniczych tendencji ideowych utworu. Jedność tematyczna wyrażona jest w słowach „tak trudno było Romę na trwałym wznieść zrębie”. Cierpienia i wysiłki Trojan, zmierzające do założenia nowej ojczyzny, są centralnym motywem tematycznym, wokół którego koncentruje się akcja.
Pomimo zasadniczej jedności poemat ma strukturę epizodyczną. Tego rodzaju konstrukcja wymagała utrzymania pewnej symetrii opartej na paralelizmie poszczególnych epizodów, np. tragedia Dydony - tragedia Turnusa, romans kartagiński - romans italski, interwencja Junony w księdze I i VII.
Fabułę tworzą zdarzenia siedmiu lat: od zburzenia Troi do zwycięstwa w wojnie z plemionami italskimi. Właściwa akcja rozpoczyna się w ostatnim roku tego siedmiolecia, składa się z członu kartagińskiego oraz italskiego. Zdarzenia wcześniejszych sześciu lat zostały zobrazowane metodą retrospektywną. Prawie każda scena „Eneidy” posiada określony cel i pcha naprzód akcję utworu. Jako środek dramatyzacji Wergiliusz często stosuje perypetie (nagłe zwroty akcji) oraz epizody mające zaskoczyć czytelnika, stopniowanie napięcia, zestawianie scen silnie ze sobą kontrastujących. Posługuje się także retardacją.
Narrator ukrywa się za postaciami i zdarzeniami, jednak dystans ten jest kilkakrotnie łamany, np. w inwokacji, w której zwraca się on do Muzy, aby pomogła mu w spełnieniu podjętego dzieła. W tak zwanej drugiej inwokacji (księga VII) prosi Muzę Erato, aby wsparła go w wykonaniu drugiej, trudniejszej części dzieła. W księdze IX przepowiada we własnym imieniu chwałę Nizusowi i Eurialusowi. Ogólnie narracja jest plastyczna, dzięki takim zabiegom, jak wyodrębnianie jednostek ze scen zbiorowych. W porównaniu z poematami Homera jest to narracja oszczędna, która koncentruje wydarzenia w możliwie małych odcinkach czasu. Poza tym Wergiliusz zaznacza swój subiektywny stosunek do omawianych wydarzeń (w przeciwieństwie do Homera). Wynika to z dążenia poety do oddziaływania na sferę uczuciową czytelników poprzez używanie epitetów, np. nazywanie królowej Dydony „nieszczęsną” lub apostrof do bohaterów, albo sentencji ogólnych.
Język w „Eneidzie” jest poetycką łaciną współczesności Wergiliusza; widać w nim podobieństwa z językiem Katullusa, w zakresie prozy - z językiem Cycerona. Wielokrotnie jednak Wergiliusz używa archaizmów, zaczerpniętych z dawnej poezji rzymskiej, głównie z Enniusza. Poeta zawarł w utworze ogromny ładunek treści emocjonalnych i intelektualnych. Wergiliusz - w przeciwieństwie do Homera - jest świadomym artystą, myśli i mówi poprzez swoich bohaterów, jego styl jest subiektywny i emfatyczny, silnie zretoryzowany (mimo to brak w utworze pompatyczności), nacechowany godnością, dostojeństwem i powagą.
Heksametr daktyliczny Wergiliusza jest elastyczny, poeta potrafi przystosować go do każdej sytuacji.
Wzory literackie. Struktura poematu opiera się na eposach Homera. Innym wzorem była aleksandryjska epopeja Apolloniosa Rodyjskiego „Argonautika”, ponadto Wergiliusz naśladował drobne wątki czy motywy tragedii greckiej. Znacznie silniej oddziaływała na poetę epika rzymska: „Bellum Poenicum” Newiusza, „Annales” Enniusza, „De rerum natura” Lukrecjusza. Pewien wpływ wywarły również koncepcje filozoficzne Cycerona. Wergiliusz żywo reagował na różnorodne bodźce literackie, był szeroko i wielostronnie wykształcony literacko.
„Imitatio”, jaką stosował Wergiliusz, nie umniejszała oryginalności jego eposu. Stanowi ją na przykład połączenie „Iliady” i „Odysei” w celu opowiedzenia historii dalekiej od ideologii Homera. Poza tym, wpisując swój epos w strukturę homerycką, stworzył Wergiliusz dzieło przepojone rzymskością, poza tym nadał dziełu głęboki liryzm. Poemat jest dopracowany technicznie, na co składa się umiejętność dramatyzowania fabuły kosztem przesadnej obszerności narracji epickiej, rozczłonowaniem opowiadania na zamknięte całości, eksploatowaniem określonych efektów malarskich. „Eneida” jest jednak dziełem niedokończonym, można w nim odnaleźć pewną ilość błędów, niezgodności. Generalnie poemat ten stanowi zjawisko wyjątkowe w literaturze rzymskiej i europejskiej, jest dziełem prawdziwego talentu, natchnienia poetyckiego i olbrzymiej pracowitości.
„Eneida” u współczesnych i potomnych. „Eneida” została przyjęta z aplauzem, szybko dotarła do szerokich kół społeczeństwa. W szkołach rzymskich stała się rodzajem elementarza, na którym uczono czytania poezji. Na ścianach łaźni i na murach domów pojawiały się cytaty z dzieła. Owidiusz przejął od Wergiliusza pewne szczegóły techniczne w zakresie budowy i stylu dzieła, a także koncepcję misji dziejowej Rzymu. Historyk Tytus Liwiusz wykazywał znaczny wpływ stylu i techniki kompozycyjnej „Eneidy”. Utwór Wergiliusza oddziaływał też na epikę srebrnego wieku literatury rzymskiej oraz na dzieła satyryków rzymskich, Persjusza i Juwenalisa. Z końcem I w. n.e. Kwintylian przyznał „Eneidzie” największą wartość kształcącą dla przyszłego mówcy.
„Eneida” od chwili powstania uważana była za narodową epopeję rzymską, która wyrażała przekonanie o wielkości i niezniszczalności Rzymu, głęboki patriotyzm i dawne cnoty republikańskie. „Eneida” miała jednak i krytyków. Wśród nich: Agryppa, Karwiliusz Piktor, Herenniusz. Zarzucano Wergiliuszowi plagiaty dzieł innych poetów, a także sprzeczności, błędy i omyłki.
Pod koniec II w. n.e. Emiliusz Asper napisał komentarz do Wergiliusza. Praca Tyberiusza Kaludiusza Donata z końca IV wieku zajmuje się znaczeniem, stylem oraz elementami retorycznymi w „Eneidzie”. Koła chrześcijańskie: św. Augustyn zalecał lekturę Wergiliusza młodzieży.
W średniowieczu wytworzyło się wiele opowieści ludowych wokół poety. Uchodził w nich za maga, czarodzieja i cudotwórcę. Wśród jego cudów wymieniało się uwolnienie Neapolu od plag. W legendzie średniowiecznej był również stróżem moralności; rzekomo rozpalił on w Rzymie wieczny ogień, przy którym mogli ogrzewać się biedacy. Wreszcie uważany był za chrześcijańskiego mędrca (interpretacja wizjonerskiej eklogi IV jako zapowiedzi nadejścia Mesjasza). Dzieła Wergiliusza były czytane w szkołach średnich. Oddziaływanie literackie „Eneidy” odnaleźć można w „Pieśni o Rolandzie”, również francuska „Powieść o róży” zawiera historię Dydony i Eneasza wzorowaną na „Eneidzie”. Mnożyły się wierszowane lub prozaiczne przeróbki „Eneidy”. Uwieńczeniem średniowiecznej legendy Wergiliusza była „Boska komedia” Dantego, w której Wergiliusz został ukazany jako wszechwiedzący mędrzec. „Eneida” stanowiła też wzorzec dla epopei Petrarki „Afrika” pod względem słownictwa i stylu. Poematy Boccaccia również wykazują wpływ „Eneidy”.
Renesans: wiele wybitnych dzieł, które bardziej lub mniej nawiązywały do Wergiliusza: „Raj utracony” Miltona, „Francjada” Ronsarda, „Orland szalony” Ariosta, „Jerozolima wyzwolona” Tassa. Odgłosy „Eneidy” pobrzmiewają też w sztukach Szekspira. W XVII wieku Francuz Paul Scarron napisał trawestację „Eneidy”.
Barok. Głównie proza angielska i francuska.
W XIX wieku osłabło zainteresowanie Wergiliuszem na rzecz Homera. W XX wieku Ezra Pound, T.S. Eliot, James Joyce, Rilke.
Stosunkowo wcześnie zaczęto przekładać „Eneidę” na języki narodowe. W XV wieku parafrazy francuskie, hiszpańskie. „Eneida” należy aż do naszych czasów do najczęściej tłumaczonych utworów starożytności.
W Polsce popularność Wergiliusza i jego „Eneidy” przewyższała wszystkich innych poetów antycznych. W XV wieku Grzegorz z Sanoka wprowadził w Akademii Krakowskiej lekturę i egzegezę sielanek, w wieku XVI Wergiliusz był najczęściej wykładanym autorem starożytnym obok Cycerona. Czyta się go i interpretuje również w szkołach niższych. Echa dzieła Wergiliusza widać w „Wojnie pruskiej” Jana z Wiślicy, „Dialogu Palinura z Charonem” Biernata z Lublina. „Eneidę” znał i cytował Mikołaj Kopernik. Wergiliusz, obok Homera i Horacego, uformował upodobania literackie Jana Kochanowskiego. W ostatnich dziesięcioleciach XVI wieku pojawił się pierwszy przekład „Eneidy” pióra Andrzeja Kochanowskiego, brata Jana. W XVII wieku Maciej Kazimierz Sarbiewski wychwalał utwór Wergiliusza w swoich wykładach poetyki. Wpływ „Eneidy” wykazują „Wojna chocimska” Wacława Potockiego, Kajetan Koźmian napisał poemat historyczny „Stefan Czarniecki” - w nim liczne nawiązania do „Eneidy”. Po utracie niepodległości podejmowano przewodnią myśl epopei Wergiliusza, że Troja upadła po to, aby mógł narodzić się Rzym, czym budowano wiarę w zmartwychwstanie nowej, wolnej i potężnej Polski. Niezliczone reminiscencje z „Eneidy” pojawiają się w „Panu Tadeuszu” - podział na 12 ksiąg, szereg zapożyczeń słowno-stylistycznych i treściowych.