ROZWÓJ PRZYWILEJÓW SZLACHECKICH
Przywilej to korzystne uprawnienie dla osób, grupy ludzi lub instytucji. W Polsce, w wiekach od XIV do XVI szczególnego znaczenia nabrały przywileje szlacheckie nadawane temu stanowi przez kolejnych władców, poczynając od Ludwika Węgierskiego. Stały się one zaczątkiem późniejszej politycznej przewagi szlachty i słabości władzy króla. Poszczególni władcy w zamian za drobne nieraz ustępstwa szlachty nadawali jej szerokie uprawnienia polityczne, gospodarcze i sądowniczo-administracyjne. W momencie kiedy otrzymał go cały stan szlachecki był to przywilej generalny, kiedy szlachta danej ziemi lub dzielnicy - przywilej ziemski lub dzielnicowy. Tworzący się w XIV i XV w. stan szlachecki zdobywał dzięki przywilejom uprawnienia i korzyści wynoszące go nad inne stany. Przyznawanie przywilejów rozpoczął w Polsce król Ludwik Węgierski, nadając pierwszy z nich w Budzie w 1355 r. w czasie odnowienia umowy polsko-węgierskiej w sprawie następstwa tronu w Polsce, w wypadku bezpotomnej śmierci Kazimierza Wielkiego (chciał sobie pozyskać panów małopolskich). Ludwik, jako przyszły władca obiecał wtedy szlachcie: 1) nie nakładać nadzwyczajnych podatków, 2) wynagradzać szlachtę za udział w wyprawach zagranicznych, 3) oraz utrzymywać się czasie podróży po kraju z własnych środków.
l. Przywilej koszycki. Zabiegając, na wypadek swojej śmierci, o tron polski dla jednej z dwóch córek, Ludwik Węgierski nadał szlachcie polskiej kolejny przywilej w Koszycach w 1374 r., który stał się fundamentem swobód szlacheckich. Król Ludwik zrzekał się: 1) w stosunku do posiadłości szlacheckich wszelkich świadczeń z wyjątkiem podatku w wysokości dwóch groszy od łana chłopskiego (pańska rola nie była nim obciążona), 2) Szlachta była obowiązana do bezpłatnej służby wojskowej tylko w granicach państwa. Za służbę poza granicami otrzymywała wynagrodzenie (względnie odszkodowanie za niewolę), 3) Wszystkie urzędy ziemskie miały być obsadzane wyłącznie przez szlachtę danej ziemi, 4) Starostwa król miał nadawać wyłącznie Polakom. 5) Szlachta została zwolniona z budowy i utrzymania zamków obronnych.
Pozbawienie króla prawa nakładania podatków bez zgody szlachty znacznie ograniczyło władzę królewską i spowodowało wzrost wpływów szlachty na politykę państwa. Zwiększało również rolę sejmików szlacheckich tj. zjazdów szlachty danej ziemi, które mogły wyrażać zgodę lub sprzeciw wobec podatków. Jednocześnie przywilej koszycki podkreślał zasadę utrzymania jedności państwowej. Ludwik zobowiązał się nie uszczuplać Królestwa i dążyć do poszerzenia ziem Korony.
2. Przywileje czerwiński i jedlnieńsko-krakowski. Najwięcej przywilejów otrzymała szlachta w czasie panowania Władysława Jagiełły. Obejmując tron, Jagiełło nadał szlachcie przywilej piotrkowski w 1388 r. zatwierdzający dotychczasowe przywileje i prawa. Kiedy w 1422 r. Jagiełło zwołał pospolite ruszenie przeciw Krzyżakom, szlachta uzależniła udział w wyprawie od spełnienia przez Jagiełłę dalszych żądań. Król wydał wtedy w obozie w Czerwińsku przywilej który: 1) zabraniał konfiskaty i zabierania majątków szlacheckich bez wyroku sądowego. 2) oraz bicia przez króla monety bez zgody rady królewskiej.
Niedługo po tym zabiegi Władysława Jagiełły o uznanie prawa do tronu dla jego nowonarodzonego syna przyniosły dalsze ustępstwa króla na rzecz szlachty w przywileju wydanym w 1425 r. w Brześciu Kujawskim. Odrzucony następnie przez króla został jednak po kilku latach zatwierdzony w Jedlni (1430 r), i ponowiony w Krakowie w 1433 r. Znany jest pod nazwą przywileju jedlinieńsko-krakowskiego. Król: 1 ) potwierdzał wszystkie poprzednie przywileje (zarówno ogólne jak i nadane poszczególnym ziemiom). 2) Zapewniał szlachcie przywilej nietykalności osobistej (neminem captivabimus nisi iure victum) oraz nietykalność majątkową. Nie wolno było karać szlachcica bez wyroku sądowego. 3) Rozszerzał prawa polskie na ziemie ruskie. Ponadto na zjeździe w Warce w 1423 r. szlachta uzyskała inny przywilej gospodarczy. Uchwalono mianowicie, że szlachta ma prawo "nieużytecznego lub buntowniczego sołtysa" usunąć w drodze przymusowego wykupu sołectwa. Podważono w ten sposób niezależność majątkową sołtysów.
Pełne potwierdzenie praw szlacheckich musiał ogłosić również Władysław Warneńczyk w 1438 r., po dojściu do pełnoletności.
3. Przywilej nieszawski. W 1454 r. pospolite ruszenie szlachty zebrane w obozie w Nieszawie wymogło na królu Kazimierzu Jagiellończyku kolejny przywilej jako warunek przystąpienia do wojny przeciw Zakonowi Krzyżackiemu. Wydany został najpierw jako osobne postanowienie dla szlachty wielkopolskiej w Cerekwicy, a następnie dla poszczególnych ziem Małopolski w Nieszawie. W przywileju nieszawskim król zobowiązał się do: 1) nie nakładać podatków ani nie wypowiadać wojny bez zgody szlachty wyrażonej na sejmikach, 2) potwierdzić ustalone zwyczajowo uprzywilejowanie szlachty w dziedzinie sądownictwa (Tylko w sprawach o rabunek, gwałt, najazd zbrojny i podpalenie szlachta podlegała sądownictwu starostów. Szlachta przedstawiała królowi kandydatów na stanowiska sędziego, podsędka oraz pisarza sądu ziemskiego i podlegała ich sądownictwu a nie królewskiemu.), 3) zaostrzyć przepisy o wychodźstwie ze wsi i zbiegostwie chłopów.
Postanowienia statutów nieszawskich wzmacniały pozycję średniej szlachty zacieśniały jej kontakt z królem.
4. Statut piotrkowski. Pod koniec XV w., za panowania Jana Olbrachta szlachta otrzymała statut piotrkowski (1496 r.), który potwierdzał wszystkie poprzednie przywileje i wprowadzał ograniczenia prawa mieszczan. Zostali oni pozbawieni: 1) prawa nabywania (a od 1538 r. posiadania) dóbr ziemskich oraz, 2) piastowania urzędów i obejmowania wyższych godności kościelnych.
3) Chłopi zostali przypisani do ziemi i pozbawieni prawa wychodu ze wsi (tylko jeden chłop mógł prawnie tj. za zezwoleniem dziedzica opuścić wieś, raz do roku, tylko jeden syn chłopski mógł opuścić wieś idąc na naukę lub służbę pod warunkiem powrotu) W ten sposób szlachta uzyskała wyłączny monopol na posiadanie ziemi i prawa polityczne.
5. Przywilej mielnicki. W celu zapewnienia sobie tronu po śmierci brata Aleksander wydał w 1501 r. w Mielniku przywilej, w którym: 1 ) przekazywał całą władzę w państwie w ręce senatorów. 2) Król stawał się tylko przewodniczącym senatu. 3) Niewykonywanie przez króla uchwał senatu powodowało zwolnienie poddanych od przysięgi na wierność, a król mógł być uznany za tyrana.
6. Konstytucja Nihil novi. Przywilej mielnicki miał przekazać władzę w państwie w całości w ręce możnowładztwa. Od tego przywileju uzależniała ona powołanie Aleksandra na tron polski. Aleksander, po koronacji przywileju nie zatwierdził, ale i tak mający zdecydowany wpływ na sprawowanie rządów magnaci doprowadzili kraj do rozprzężenia. Próbą przywrócenia ładu w państwie i ukrócenia samowoli magnackiej było wystąpienie szlachty na sejmie w Radomiu i uchwalenie w 1505 r. tzw. konstytucji Nihil novi (nic nowego). Sejm uchwalił: 1) zasadę nihil novi sine communii consensu (nic nowego bez wspólnej zgody). Nic nowego w państwie nie mogło być postanowione "bez wspólnego przyzwolenia panów rady i posłów ziemskich". 2) Sejm zaostrzył postanowienia przeciw miastom (szlachcic osiadły w mieście i trudniący się handlem lub rzemiosłem, tracił szlachectwo).
Przywódcą stronnictwa antymagnackiego był kanclerz Jan Łaski. W 1505 r. z jego inicjatywy został opublikowany zbiór praw tzw. Statut Łaskiego zawierający zestawienie obowiązującego ustawodawstwa polskiego od czasów Kazimierza Wielkiego. Rok wcześniej w 1504 r. szlachta na sejmie w Piotrkowie wystąpiła przeciw szkodliwej dla państwa polityce gospodarczej możnowładztwa i uchwaliła dwie ustawy przeciw niemu skierowane: 1) Król mógł zastawiać dobra koronne tylko za zgodą sejmu. 2) Nie wolno było skupiać w jednym ręku dwu dygnitarstw.