"Lalka" jest to powieść dojrzałego realizmu - ze względu na skomplikowany

obraz przedstawionego świata i jego wieloznaczną koncepcję, kształtuje

odmiennie niż dotąd rodzaj fabuły. Konwencjom tradycyjnego romansu,

uproszczonym charakterystykom postaci i tła przeciwstawiona jest rozległa

epickość, wielowątkowość oraz głębsze związki między psychologicznym

wnętrzem postaci a jej decyzjami i działaniem. Nowego sensu nabiera sposób

przedstawienia tła społecznego. W powieści realistycznej przestają istnieć

jednoznaczne powiązania pomiędzy rolą społeczną a przekonaniami postaci.

Autorzy powieści dążą z reguły do skomplikowania tych zależności i - co

ważne - do uwypuklenia różnic pokoleniowych. Mogą one stanowić główną siłę

motoryczną akcji. Realiści, jak sama nazwa wskazuje, zobaczyli, że

optymistyczne założenia pozytywistyczne nie zdają egzaminu. Powoduje to

pesymizm odbijający się w utworach. "Lalka" jest powieścią realistyczną,

przez samo to, że nie jest powieścią tendencyjną. Nie pokazuje nam ona

jasno do czego mamy dążyć i co jest dobre. Wprost przeciwnie, utwór ten

jest wielkim pytaniem o przyszłość, nic tam nie jest do końca jasne,

wszystko jest w mniejszym lub większym stopniu skomplikowane. Jak ulał

"Lalka" pasuje do określenia powieść realistyczna i to realistyczna,

krytycznie, rozprawiająca się z hasłami epoki.

"Lalka" to powieść tendencyjna, służąca wskazywaniu właściwych postaw

społecznych. Podstawowym typem postaci był działacz, realizujący program

pozytywistyczny. Wykształcony, umiejący się liczyć z realiami, gotowy

poświęcać własną aktywność przemienianiu rzeczywistości społecznej,

bohater ten realizował się przede wszystkim w pracy, która stawała się

podstawowym miernikiem wartości człowieka. Julian Ochocki, fanatyk nauki -

przekonany, że dzięki niej może przewartościować świat - i wielu innych

działaczy, lekarzy, nauczycieli składało się na formułę bohatera, który

własne pasje potrafił łączyć z użytecznością społeczną.

Początkowo zakładano, że realizacja własnych, byle słusznych dążeń

prowadzić będzie do osiągnięcia celów społecznych. Szybko dorabiający się

Wokulski zyskiwał przecież ogromne możliwości pomocy innym. Zgodnie z

formułą utylitaryzmu, sukcesy jednostkowe składać się miały bowiem na

postęp społeczny.

Dla wyeksponowania bohatera wzorcowego, przeciwstawiano mu postacie

skrajnie negatywne, kompromitujące postawy społecznie szkodliwe.

W powieści tej ukazane są wszystkie klasy społeczne ówczesnej Polski:

- arystokracja: Izabela Łęcka, Tomasz Łęcki, baronowa i baron

Krzeszowski, prezesowa Zasławska, Starski, Ochocki, pani Wąsowska;

- mieszczaństwo: Stanisław Wokulski, Ignacy Rzecki, Klejn, Marczewski,

Lisiecki, Mincel, Szlangbaum, Szuman;

- zdeklasowana szlachta: Wirski i ojciec Wokulskiego;

- proletariat: Marianna, Węgiełek, Wysocki.

Arystokracja w powieści ogólnie jest oceniana negatywnie. Jest pozbawiona

jakichkolwiek uczuć patriotycznych. Uważa, że jest stworzona do używania

życia, do zapewniania sobie wszelkich przyjemności. Inni są od tego, żeby

pracować i dawać im pieniądze. Wszelkich ludzi pracy arystokraci traktują

jak gorszą rasę. Wyraźnie widać to na przykładzie Izabeli Łęckiej, której

świat wydaje się rajem, a istoty pracujące w polu i fabrykach po prostu są

do tego stworzone. To one mają na nią zarobić, a żeby jej sprawić

przyjemność same mają być szczęśliwe. Arystokracja jest pasożytem, który

okrada Polskę. Nic nie robiąc chce mieć jak najwięcej wszystkiego. Jest

tylko obciążeniem, doprowadzającym kraj do ruiny.

Wyjątkami, które mają więcej poczucia patriotyzmu jest prezesowa Zasławska

i Ochocki. Prezesowa dba o swoich pracowników m.in. wybudowała dla nich

domy przy gospodarstwie. Ochocki natomiast jest naukowcem, który chce

wymyślić coś, co zapewni światu rozwój i szczęście. Ci dwoje umieją

dostrzec w ludziach to co najważniejsze, a nie tylko pochodzenie.

Mieszczaństwo podzielone jest na polskie, niemieckie i żydowskie.

Przedstawicielami są Szlangbaum i Szuman. Żydzi są pracowici,

systematyczni i oszczędni. Pieniądze wydają mądrze, z myślą o przyszłości.

Niemcy także są, podobnie jak Żydzi, pracowici i systematyczni. Nie trwonią

pieniędzy na próżno. Przedstawicielem jest Mincel, właściciel sklepu,

który bardzo dobrze prosperuje. Świadczy to o jego mądrości i pracowitości.

Ci ludzie są oceniani pozytywnie przez Prusa.

Mieszczaństwo polskie natomiast jest oceniane bardzo źle. Klejn,

Lisiecki, Marczewski zachowują się tak samo jak arystokraci. Wszystkie

pieniądze wydają na zabawy, nie myślą o przyszłości. Swoją pracę traktują

nieodpowiedzialnie. Z taką postawą są zupełnie bezużyteczni dla kraju.

Jedynie Wokulski jest inny. On zajął się handlem i stara się w to wciągnąć

jak najwięcej ludzi, szczególnie Polaków. Robi to z myślą o przyszłości

kraju (praca organiczna). Pomaga także biednym wydobyć się z dołka.

Istnieje także zdeklasowana szlachta polska, która nie może się

przystosować do popowstaniowej rzeczywistości, tym samym nie przyczyniają

się do rozwoju kraju.

Ostatnią klasą jest biedota miejska. Będąc w skrajnej nędzy nie potrafi

wydobyć się na powierzchnię. Musi jej ktoś pomóc i ona musi też chcieć

pracować. Nie wolno pogodzić się ze swoim losem. Wokulski pomógł

Mariannie, Wysockiemu, Węgiełkowi i ci pracują dla dobra swojego i kraju.

Prus skrytykował społeczeństwo polskie. W kraju, gdzie większość ludzi to

wyzyskiwacze, próżniacy i ci wyzyskiwani - biedacy, nie może być dobrze.

Wokulski - cechy romantyczne i pozytywistyczne

Cechy romantyka:

- bierze udział w postaniu styczniowym - poświęca młodość

patriotycznej walce, miłość ojczyzny jest dla niego ważną sprawą;

- romantyczna miłość, której na przeszkodzie stają konwenans

i stosunki społeczne;

- miłość do Izabeli jest uczuciem wszechogarniającym, paraliżującym

umysł Wokulskiego, jego jedyną ideą - jest na tym etapie romantycznym

kochankiem na miarę Gustawa;

- tragiczne zakończenie miłości powoduje, że Wokulski próbuje

popełnić samobójstwo. Zostaje jednak uratowany i musi na nowo podjąć

"trud życia";

- niejasne zakończenie życia.

Cechy pozytywisty:

- szacunek do nauki, pragnienie wiedzy i przyznawanie jej prymatu

nad irracjonalizmem;

- Wokulski jest silną, przedsiębiorczą jednostką - po powstaniu

energicznie bierze się w garść i organizuje sobie życie. Dochodzi

do fortuny własną pracą i wysiłkiem;

- Wokulski stoi na granicy dwóch światów: upadającej arystokracji

i raczkującego świata kapitalizmu;

- działalność filantropijna i społeczna (stara się pomóc biednym) -

realizacja hasła pracy u podstaw;

- w przeciwieństwie do romantyka w młodości rzuca się w wir pracy

i nauki.

Prus nie odpowiada na pytanie, kim był Wokulski. Nie wiemy czy romantycznie

zginął pod gruzami zamku, czy pozytywistycznie pojechał do Paryża, aby tam

pracować naukowo.

Obraz społeczeństwa polskiego w "Lalce"

Arystokracja - Izabela Łęcka, jej ojciec, Tomasz Łęcki, ich kuzyn

książę, ciotka Izabeli - hrabina Karolowa i ich uboga krewna, panna

Florentyna. Na drugim planie są prezesowa Zasławska, baron Darski,

Starski. Środowisko to stanowi zamknięty klan, do którego nie dopuszcza

się nikogo spoza sfery. Wystarczyło być arystkokratą, aby należeć do tego

zaklętego kręgu, nikt nie analizował ani jego wartości moralnych, ani nawet

wielkości majątku (Łęccy - bankructwo nie podważa ich pozycji). Klasa żyła

w przekonaniu, że jest warstwą wybraną, że tłum istnieje, by im służyć.

Prowadzili próżniaczy tryb życia. Najcięższą ich pracą było wzywanie

służby. Idealnym przykładem jest Izabela Łęcka - gardzi Wokulskim tylko

dlatego, że jest kupcem i ma czerwone ręce; jedynymi pozytywnymi postaciami

pochodzącymi z tej grupy są prezesowa Zasławska i Julian Ochocki (mierzą

człowieka jego wiedzą i pożytkiem, jaki przynosi społeczeństwu).

Mieszczaństwo - sfery handlowe (Szlangbaumowie), związane z handlem,

inteligenckie, udzielające prywatnych lekcji muzyki (Stawska), adwokaci

i studenci, subiekci sklepowi. Grupa ta odgrywa w Polsce małą rolę z powodu

sytuacji gospodarczej kraju. Przemysł był opanowany przez obcy kapitał,

który obsadzał na wyższych stanowiskach własnych ludzi (rodaków). Polak

w większości fabryk jest parobkiem źle płatnym, źle traktowanym i germanizowanym.

Proletariat - życie tej warstwy jest dowodem rozkładu społeczeństwa,

gdyż dopuściło ono do hańbiącej nędzy ludu, której symbolem jest obraz

Powiśla i jego mieszkańców.

Młoda inteligencja - autor pokłada w niej jedyną nadzieję (oraz w ruchu

socjalistycznym). Studenci, jak i organizacje socjalistyczne, pozwalają

przypuszczać, że dotychczasowy układ stosunków społecznych, niesprawiedliwość,

która pozwala na to, że "jedni giną z niedostatku, drudzy z rozpusty", muszą

ulec zmianie i że dzięki nim znajdzie się proste lekarstwo w postaci

obowiązkowej pracy wynagradzanej zgodnie z wysiłkiem.

Wokulski - charakterystyka postaci

Wokulski pochodził z rodziny szlacheckiej. Gdy ojciec stracił majątek,

Stanisław przyjął pracę subiekta w winiarni Hopfera. Kontakty ze

studentami rozbudzają w nim chęć zdobycia wiedzy i wiarę, że nauka i praca

mogą zmienić jego życie. Porzuca Hopfera, przenosi się do Rzeckiego,

uczęszcza do Szkoły Przygotowawczej, a po jej ukończeniu podejmuje decyzję

studiów w Szkole Głównej. Wciągnięty w przedpowstaniową konspirację, brał

potem udział w powstaniu. Zesłany na Syberię, podjął się pracy naukowej,

zdobył szerokie uznanie i powrócił do kraju mając nadzieję, że znajdzie tu

szerokie pole działania. Rozczarował się szybko, Warszawa nie potrzebowała

uczonych, a były powstaniec niepokoił swoją przeszłością w czasach

"pokoju". Podczas pobytu na Syberii opracował plan swego działania dla

dobra kraju, ale okazało się, że nikt go nie potrzebował. Małżeństwo z

panią Małgorzatą, wdową po Janie Minclu, uczyniło go właścicielem sklepu i

wkrótce dawne ideały zastąpiła przyziemna praca nad robieniem pieniędzy.

Po śmierci żony powraca do swych zainteresowań naukowych i może po jakimś

czasie uczony pokonałby filistra, gdyby nie nagła i gwałtowna miłość do

Izabeli Łęckiej. By pokonać bariery dzielące kupca od arystokratki,

Wokulski musi zwrócić na siebie uwagę, wedrzeć się do najlepszych domów

warszawskich, ale by tego dokonać, potrzebuje wielkich pieniędzy.

Pojechał więc na wojnę bułgarsko-turecką i zajmując się dostawami

wojskowymi dziesięciokrotnie pomnożył swój majątek. Fortuna Wokulskiego

stale rosła, czy to dzięki zwiększającym się obrotom sklepu, czy dzięki

współpracy z obrotnym Suzinem, czy też w wyniku działania spółki do handlu

ze Wschodem. Świadomość posiadanego bogactwa jest dla niego przyczyną

rozterek wewnętrznych, prowadzących do ciągłego rozrachunku z samym sobą.

By zdobyć pannę Izabelę, musi udawać wielkiego pana, jeździć własnym

powozem, odbywać obowiązkowe spacery w Łazienkach, grać na wyścigach,

rzucać garściami złote monety w czasie akcji filantropijnych, w których

uczestniczyła ukochana kobieta, by sprawić jej przyjemność, organizować

kosztowne klaki dla wątpliwej wartości zagranicznych artystów, wreszcie

wyrzec się sklepu, gdyż według panny Łęckiej, kupiec nie był godny jej

ręki. Poczucie zdrady wobec siebie, wobec dawnych ideałów, powoduje coraz

głębsze rozdarcie wewnętrzne. Mimo pogardy, jaką często odczuwał dla

siebie, Wokulski brnął dalej w drodze po rękę ubóstwianej kobiety. Gdy

przekonał się, że ta, którą kochał i czcił, której składał w ofierze

samego siebie, okazała się kobietą płytką, pustą i niewiele wartą, gotów

był rozstać się z życiem, które straciło dla niego sens. Prus nie

rozwiązał ostatecznie i wyraźnie losów Wokulskiego. Zasugerował dwie

drogi: Wokulski wybrał samobójstwo lub współpracę z Geistem.

Wokulski przegrał swe życie i jako romantyk, i jako pozytywista. Przegrał

je, gdy jako rycerz wolności bił się o Polskę, za co podzielił z innymi

syberyjski los, a żyć mu dalej przyszło w kraju spętanym nie tylko niewolą

polityczną, ale i niewolą umysłów i serc. Przegrał je, gdy jako

romantyczny kochanek poświęcił wszystko dla kobiety, którą uczynił celem

i sensem swego życia. Klęską skończyły się pozytywistyczne dążenia, by

wiedzą i pracą służyć społeczeństwu. Nie pozwolono mu ulżyć doli tysięcy

biedaków, co wiązał z działaniem spółki do handlu ze Wschodem, nie

pozwolono, by jego "lwia" energia została spożytkowana w pracy naukowej lub

działalności gospodarczej.

---