Układ moczowo-płciowy (systema urogenitale)
Narządy moczowe (organa uropoetica) oraz narządy płciowe (organa genitalis) tworzą jeden układ moczowy ze względu na wspólne pochodzenie i pewne wspólne odcinki. W organizmie mężczyzny cewka moczowa począwszy od gruczołu krokowego jest drogą wyprowadzającą również nasienie, stąd też określa się ją jako drogę moczowo płciową, natomiast w organizmie kobiety narządy moczowe są całkowicie oddzielone od narządów płciowych.
Zadaniem układu moczowego jest produkowanie moczu i jego wydalanie na zewnątrz organizmu. Tym samym następuje proces oczyszczania krwi ze związków szkodliwych dla organizmu, które powstały w wyniku procesów przemiany materii.
Mocz (urina) zawiera rozpuszczalne w wodzie związki chemiczne, przede wszystkim mocznik, kwas moczowy, kreatyninę oraz niewielkie ilości soli mineralnych. Mocznik stanowi końcowy produkt przemian białkowych, kwas moczowy przemian purynowych a kreatynina przemian azotowych. W stanach chorobowych mocz może zawierać większe ilości białek , cukrów, barwników żółciowych i innych. Dobowa produkcja moczu wynosi 600-2500 ml i waha się w zależności od ilości pobranych płynów oraz temperatury otoczenia. Prawidłowy mocz ma zabarwienie żółte a intensywność barwy zależy od stężenia barwnika moczu - urochromu.
W skład układu moczowego wchodzą:
Nerki
Moczowody
Pęcherz moczowy
Cewka moczowa
Budowa nerek, moczowodów i pęcherza moczowego dla obu układów tj. dla męskiego i żeńskiego jest identyczna. Zasadnicze różnice występują jedynie w obrębie cewki moczowej, która począwszy od gruczołu krokowego jest wspólnym odcinkiem dla układu moczowego i płciowego dla mężczyzn, a cewka moczowa żeńska należy jedynie do układu moczowego.
Zadaniem układu płciowego jest zdolność zapewnienia potomstwa a tym samym zachowania gatunku. Ponadto jądra i jajniki produkują hormony andro i estrogenie wpływające na rozwój drugo- i trzeciorzędowych cech odmiennych dla danej płci.
Nerki (ren) są największym parzystym narządem leżącym pozaotrzewnowo. Są zlokalizowane po obu stronach kręgosłupa w okolicy lędźwiowej. Nerka lewa nieco większa leży nieznacznie wyżej (Th11-L2) niż nerka prawa (Th12-L3), której niższe położenie związane jest z obecnością wątroby. Kształtem nerka przypomina fasolę. Waga ok. 160 g. w budowie nerki wyróżnia się powierzchnię przednią, tylną, brzeg boczny i przyśrodkowy oraz koniec górny i koniec dolny. Oba końce noszą również nazwę biegunów nerki. Na brzegu przyśrodkowym znajduje się wnęka nerki (hilus renalis), która przechodzi w zatokę nerkową (sinus renalis). Przez wnękę wnika do nerki tętnica nerkowa, a z nerki wychodzą żyła nerkowa i moczowód. Powierzchnia nerki jest pokryta torebką włóknistą (capsula fibrowa), otoczoną z zewnątrz torebką tłuszczową (capsula adiposa). Całość jest objęta powięzią nerkową (facia renalis) zrośniętą z przeponą i powięzią lędźwiową. Dzięki temu nerka jest przymocowana do tylnej ściany jamy brzucha na tyle elastycznie, że może zmieniać nieznacznie swoje położenie w różnym ułożeniu ciała, a także nawet przy oddychaniu.
W przekroju podłużnym nerki wyróżnia się dwie części:
Część zewnętrzą jaśniejszą - kora nerki
Część wewnętrzną ciemniejszą - rdzeń nerki.
Kora nerki (cortex renis) leąy obwodowa a także wnika między rdzeń nerki i jako słupy nerkowe (columnae renales) dochodzi do zatoki nerkowej. Kora nerki jest zbudowana z nefronów.
Rdzeń nerki (medulla renis) dzielą słupy nerkowe na piramidy nerkowe (pyremides renales) w liczbie ok. 12. podstawy piramid są zwrócone obwodowo, a ich wierzchołki zwane brodawkami nerkowymi (papillae renales) są skierowane przyśrodkowo. Najbardziej przyśrodkowo jest położona jest miedniczka nerkowa (pelis renalis), która poprzez kielichy nerkowe większe i mniejsze (calyces renales majores et minores) łączy się z brodawkami piramid. Jednostką czynnościową nerki jest nefron (nephronum). Liczba nefronów wynosi ok. 1-1,5 mln. Nefron jest zbudowany z ciałka nerkowego i kanalików nerkowych. Ciałko nerkowe (corpusculum renis) stanowi część wydzielniczą nefronu składa się z kłębuszka otoczonego torebką kłębuszka. Kłębuszek (glomerulus) powstaje z pętli naczyń naczyń krwionośnych włosowatych tworzących sieć dziwną tętniczo tętniczą, tzn. że naczyniami doprowadzającymi i odprowadzającymi są tętniczki. Ściana naczynia doprowadzającego tuż przed wejściem do kłębuszka rozszerza się tworząc poduszeczkę biegunową. Zawiera ona aparat przykłębuszkowy, który może zamykać światło naczynia, co pozwala na czasowe wyłączenie niektórych nefronów. Torebka kłębuszka (capsula glomeruli) zwana torebką Bowmana, jest wyścielona nabłonkiem jednowarstwowym płaskim. Zbudowana jest z dwóch blaszek, między którymi znajduje się szczelinowata przestrzeń. Torebka przechodzi w kanalik wyprowadzający w miejscu zwanym biegunem kanalikowym, który leży naprzeciw bieguna naczyniowego (miejsce wejścia i wyjścia naczyń krwionośnych). Kanaliki nerkowe są drogami odprowadzającymi mocz pierwotny z ciałka nerkowego do kanalików nerkowych zbiorczych.
W kanalikach nerkowych wyróżnia się:
Kanalik kręty I rzędu składający się z części krętej i prostej,
Pętlę nefronu (Henlego) zbudowaną z części zstępującej i wstępującej
Wstawkę zwaną dawniej kanalikiem II rzędu, która bezpośrednio łączy się z kanalikiem nerkowym zbiorczym.
Kanalik nerkowy zbiorczy biegnie wzdłuż piramidy nerkowej i uchodzi na polu sitowym brodawki piramidy do kielichów mniejszych, następnie do kielichów większych a wreszcie do miedniczki nerkowej.
Nerki są narządem bardzo dobrze unaczynionym. Tętnica nerkowa wnika do nerki przez jej wnękę, a następnie w zatoce nerkowej ulega podziałowi na tętnice międzypłatowe (aa. Interlobares). Biegną one słupami nerkowymi i na granicy między rdzeniem a korą dzielą się na tętnice łukowate (aa. arcuatae) od których odchodzą tętnice międzyzrazikowe (aa. interlobularis). Kłębuszek ciałka nerkowego łączy się z tętniczkami międzyzrazikowymi poprzez naczynie doprowadzające. Naczynia kłębuszka tworzą sieć tętniczo-tętniczą, gdyż zarówno naczyniem doprowadzającym jak i odprowadzającym jest tętniczka. Tętniczka odprowadzająca rozgałęzia się ponownie na sieć naczyń włosowatych położonych wokół kanalików nerkowych, po czym krew jest odprowadzana naczyniami żylnymi (Z. międzyzrazikowa, ż. Łukowata, ż.międzypłatowa, ż. Nerkowa).
Nerka jest narządem, w którym następuje proces oczyszczania krwi ze składników szkodliwych dla organizmu. Proces powstawania moczu następuje w obrębie ciałka nerkowego. Z krwi przepływającej pod dużym ciśnieniem przez naczynia kłębuszka przesącza się do torebki Bowmana ok. 20% objętości osocza, tworząc tzw. mocz pierwotny. Dobowa produkcja moczu pierwotnego wynosi ok. 100-150 l. Mocz ten przepływając przez kanalik kręty I rzędu, pętlę Henlego, wstawkę oraz kanalik nerkowy zbiorczy ulega zagęszczeniu, tzn. do krwi absorbowana jest przede wszystkim woda, a także glukoza i sole mineralne. Mocz znajdujący się w miedniczce nerkowej nosi nazwę moczu ostatecznego. Jego dobowa objętość wynosi średnio ok. 1,5 l, co oznacza że ok. 99% moczu pierwotnego uległo wchłonięciu zwrotnemu do organizmu. Nerki utrzymują stały skład płynów ustrojowych w organizmie.
Moczowód (ureter) jest to parzysty przewód długości ok. 30 cm, którym mocz jest odprowadzany z miedniczki nerkowej do pęcherza moczowego. W obrębie moczowodu wyróżnia się część brzuszną (pars abdominalis) i część miedniczą (pars pelvina). Granicą pomiędzy tymi częściami jest kresa graniczna miednicy.
Ściana moczowodu jest zbudowana z trzech warstw. Warstwę wewnętrzną stanowi błona śluzowa pokryta nabłonkiem przejściowym, który w przekroju poprzecznym daje charakterystyczny kształt gwiazdy. Środkową warstwę tworzą mięśnie gładkie układające się trójwarstwowo: część wewnętrzna i zewnętrzna mają przebieg podłużny, natomiast włókna środkowe układają się okrężnie. Automatyczne skurcze mięśni (średnio 1-5 skurczów na minutę) tworzą falę perystaltyczną moczowodu, która przesuwa mocz zawsze w kierunku pęcherza moczowego. Zewnętrzną warstwę tworzy łącznotkankowa błona okrywająca, łącząca moczowód z sąsiednimi narządami.
Pęcherz moczowy (vesica urinaria) stanowi nieparzysty narząd jamisty położony w obrębie miednicy małej, za spojeniem łonowym, a przed odbytnicą u mężczyzn, natomiast u kobiet za spojeniem łonowym, a przed górną częścią pochwy i dolną częścią macicy. W budowie pęcherza wyróżnia się: szczyt pęcherza skierowany ku górze i do przodu, część środkową tworzącą trzon pęcherza oraz dno pęcherza stanowiące jego tylno dolną część. W miejscu gdzie pęcherz przechodzi w cewkę moczową znajduje się szyjka pęcherza (cervix vesicae). W obrębie tylnej części dna pęcherza znajdują się ujścia moczowodów, natomiast jego przednia część przechodzi w cewkę moczową. Pęcherz jest zawieszony na więzadle pępkowym pośrodkowym (lig umbilicale medianom), które łączy pępek ze szczytem pęcherza. Dno pęcherza spoczywa na mięśniach tworzących dno miednicy. Ściana pęcherza jest zbudowana z trzech warstw: z błony śluzowej, błony mięśniowej i z błony surowiczej. Warstwę wewnętrzną pokrywa nabłonek przejściowy, tworzący w niewypełnionym pęcherzu liczne fałdy wygładzające się w czasie wypełnienia. Część środkowa składa się z trójwarstwowej mięśniówki uładającej się na zewnątrz i wewnątrz podłużnie a w warstwie środkowej okrężnie. Nosi nazwę mięśnia wypieracza moczu (m. depresor uriane). W okolicach szyjki pęcherza warstwa okrężna grubieje tworząc mięsień zwieracz pęcherza (m. sphincter urethrae) obejmujący błoniastą część cewki moczowej. Pierwszy z tych mięśni jest zbudowany z mięśniówki gładkiej, drugi z mięśniówki poprzecznie prążkowanej szkieletowej. Zewnętrzną warstwę stanowi błona surowicza.
Cewka moczowa (urethra) jest ostatnim odcinkiem układu moczowego, bezpośrednio odprowadzającym mocz na zewnątrz organizmu. Cewka moczowa męska jest wspólnym odcinkiem dróg moczowych i płciowych i tym samym ma zupełnie inną budowę jak cewka moczowa żeńska, która należy tylko do układu moczowego. Cewka moczowa żeńska jest krótkim przewodem długości ok. 3-5 cm, uchodzącym w obrębie przedsionka pochwy, tuż poniżej łechtaczki. Błona śluzowa jest wyścielona nabłonkiem przejściowym, który w okolicach ujścia zewnętrznego przechodzi w nabłonek wielowarstwowy walcowaty. Cewka moczowa męska rozpoczyna się ujściem wewnętrznym cewki moczowej na dnie pęcherza moczowego, które jest utworzone przez gładki mięsień zwieracz pęcherza moczowego. Następnie w przebiegu wyróżnia się części: sterczową, błoniastą i gąbczastą.