Pozytywizm
1. Cechy epoki, ramy czasowe itd.:
Ramy czasowe:
1864 (powstanie styczniowe) – 1890 (debiut pisarzy Młodej Polski)
Pojęcia:
Scjentyzm - pogląd filozoficzny głoszący, że uzyskanie prawdziwej wiedzy o rzeczywistości jest możliwe tylko przez poznanie naukowe
Utylitaryzm – przekonanie o tym, że szczęście każdej jednostki, jest powiązanie ze szczęściem całej zbiorowości
Ewolucjonizm - pogląd przeniesiony z nauk biologicznych do nauk społecznych (od Darwina); społeczeństwo rozwija się w drodze powolnych zmian od form prostych do złożonych
Praca u podstaw – praca natury oświatowej nad podniesieniem poziomu życia przede wszystkim chłopów, a także walki z germanizacją i rusyfikacją w okresie zaborów Polski. Jedno z czołowych haseł polskiego pozytywizmu.
Praca organiczna - działalność gospodarcza, oświatowa, naukowa, kulturalna i samorządowa prowadzona legalnie w ramach dozwolonych przez państwa zaborcze; społeczeństwo =organizm, warstwa społeczna= narząd, jeżeli poszczególne narządy są zdrowe to organizm prawidłowo funkcjonuje
emancypacja kobiet – domaganie się równych praw dla kobiet, sytuacja ta została wymuszona skutkami powstania
asymilacja Żydów – pogląd iż należy połączyć społeczeństwo żydowskie z polskim, wynikało to z ideałów tolerancji religijnej i rasowej
Cechy epoki:
Dominacja prozy (powieść, nowela, opowiadanie)
Wiedza, scjentyzm
Rozum
Realizm
Utylitaryzm
Twórca działa w służbie społeczeństwa i wspiera reformy
3. Programowe wiersze A. Asnyka. Poeta wobec przeszłości i teraźniejszości.
„Do młodych”
Utwór Adama Asnyka Do młodych, nazywany manifestem pozytywistów jest wyliczeniem zadań wyznaczonych pokoleniu, które będzie sięgać po nowe życie oraz świadectwem akceptacji pozytywistycznej koncepcji postępu, rozwoju i naukowych metod poznania świata. Adresatem wiersza są młodzi pozytywiści, na co wskazuje już tytuł liryku. Można powiększyć to grono o całe społeczeństwo, ale również odnieść do każdej jednostki. Już w trakcie pobieżnej analizy warstwy tematycznej i semantycznej, widać nawiązanie do filozofii Augusta Comte’a, postulującego konieczność poszukiwania nowych dróg wiedzą i rozumem. W ślad za myślicielem, Asnyk popiera poszerzanie horyzontów wiedzy przez każdego człowieka, racjonalne postrzeganie świata i sensowność w dokonywaniu wyborów, co w konsekwencji sprawia, że wymowa utworu jest jednoznaczna i dotyczy bezgranicznej wiary w postęp dziejowy i rozwój myśli. Mimo tak uporczywego przekonywania do samokształcenia, podmiot dalej ostrzega przed pozorną wiedzą, fikcyjną edukacją, wielorakim wierzeniami, mitami i legendami, które są domeną marzycieli, a jednak rozstawiają sidła na wszystkich. Wspomina o kwiatach barwnych mitów, legendowym mroku, mgle urojeń. Podmiot liryczny odnosi się także do historii i osiągnięć poprzedników. Podkreśla, że przeszłym pokoleniom należy się szacunek, a pozytywiści powinni pamiętać o osiągnięciach romantyków czy myślicieli oświecenia. Rozwój powinien opierać się na dokonaniach i odkryciach przeszłości, ponieważ bez tego nigdy nie będzie pełny. Ostatnia strofa wiersza wzywa do ugody między zwaśnionymi pokoleniami. Dojrzalsi i bogatsi w doświadczenie powinni umożliwić działanie i wyrażanie poglądów młodym, a ci z kolei – okazywać im szacunek. Asnyk nie zapomina także o przemijaniu. Podkreśla, że za kilka lat młodzi nie będą już „młodzi”, lecz zaczną być postrzegani jak przedstawiciele romantyzmu. Powinni pamiętać, że wszystko, co teraz stworzą, będzie zapleczem dla przyszłych pokoleń. Poeta zbliża się w liryku do zdefiniowania postępu ludzkości. Takie wartości i wydarzenia, jak rozwój myśli, przemijanie, pojawianie się nowych pokoleń powodują, że czas nie jest w stanie stać w miejscu. Jeśli młodzi nauczą się korzystać z dorobku poprzednich pokoleń i czerpać to, co najistotniejsze, to wzbogacą swój dorobek, z którego potem będą korzystać „nowi” młodzi.
„Daremne żale”
Treść utworu, traktująca o przemijaniu i konieczności pogodzenia się z upływem czasu, stanowi pretekst do refleksji nad przeszłością, teraźniejszością i przyszłością. Choć autor nie ukrywa sentymentu do przeszłości, nie czyni tego także, jeśli chodzi o akceptację nieuchronności przemian i postępu. W wierszu wielokrotnie podkreśla przymus kroczenia z duchem czasu, oddając dar mądrości temu, który potrafi zaakceptować przemiany i skierować się w stronę tego, co nowe. W pierwszej strofie Asnyk rozprawia się ze złudzeniami romantyków, które uważa za przeżytek. Porusza problem idei postępu, która na stałe eliminuje przeżyte kształty, nie pozwalając czemuś, co minęło - powrócić do istnienia. Na nic się zdadzą starania i złość, wszystko jest i tak przesądzone. Człowiek jest bezsilny wobec praw czasu i rozwoju nauki. Z kolei druga strofa traktuje o sile ludzkiej myśli, której nic - ogień ani miecz - nie zdoła powstrzymać. Jedynym pewnikiem jest to, że świat pędzi naprzód, nie ogląda się wstecz i nie cofa. Poeta zwraca uwagę na fakt, że ideały ojców już się przeżyły i powinny ustąpić miejsca poglądom nadchodzącego pokolenia zgodnie z prawem rozwoju. Asnyk ostrzega także, że ludzie kurczowo trzymający się przeszłości są żałośni w swoim zacietrzewieniu i uporze. Żyją w przeszłości, która już nigdy nie będzie elementem rzeczywistości. W następnej zwrotce podmiot liryczny odwołuje się do klęski powstania styczniowego. Jeśli nie możemy się z nią pogodzić, to przynajmniej przyjmijmy do wiadomości, że przegraliśmy i postarajmy się żyć dalej. Ciągłe rozpamiętywanie nic nie da, nie przywróci życia zabitym, nie wróci świata sprzed epoki rozbiorów, nie poprawi naszego losu w danej chwili. Asnyk informuje, że nadszedł czas patrzenia w przyszłość, czerpania z niej wszystkiego, co nam potrzebne i co pomoże zmagać się z rzeczywistością. Czwarta, końcowa strofa pełni funkcję podsumowania i ma najbardziej dramatyczny charakter. Asnyk powtarza w niej wypowiedziane poprzednio uwagi o niemożliwości powrotu do przeszłości, o znikomej skuteczności lamentów, skarg. Podkreśla, że nie możemy się łudzić, że czas stanie w miejscu, że się cofnie. Ostrzega, że musimy się przystosować, ponieważ w przeciwnym razie Świat pójdzie swoją drogą, a my przeżyjemy swe życie bez świadomości istnienia lub będziemy martwi za życia. Choć podmiot liryczny nie ujawnia się czytelnikowi wprost, to jednak ufamy mu, ponieważ opowiada o zjawiskach i zmianach, których był świadkiem i nie boi się wyrażać swego krytycznego zdania na ich temat. Nie kryje goryczy, tęsknoty za tym, co przeminęło, złości na to, że nie ma mocy zatrzymania czasu. Jednocześnie realnie przyznaje, że świat pędzi tak szybko, że żadna siła nie jest w stanie go zatrzymać. Szanuje ewolucję i postęp, wierząc przy tym, że ludzki umysł, choć eksploatowany, potrafi ciągle pracować nad rozwiązaniem nowych zagadek, mimo iż już dawno odgadł ich setki.
5. „Lalka” B. Prusa
tytuł: określenie Izabeli Łęckiej; proces sądowy o lalkę
powieść realistyczna:
realizm (nurt, który miał za zadanie dokładne odwzorowanie rzeczywistości) i naturalizm (nurt odznaczający się biologizmem; determinizm historyczny, społeczny; szczegółowość opisu; brak komentarza; twórca Emil Zola)
narrator:
1-os. (Rzecki w „Pamiętnikach starego subiekta”)
3-os.
zastosowanie mowy pozornie zależnej (rozmyślania Wokulskiego, Izabeli)
system punktów widzenia (dobrze widoczny w charakterystyce Wokulskiego z perspektywy
innych osób)
wnikliwa analiza uczucia miłości
skomplikowany główny bohater
polemika z hasłami pozytywizmu:
praca u podstaw (pomoc Wysockim, Mariannie, Węgiełkowi – Marianna prawdopodobnie wraca do starej pracy)
praca organiczna (spółka do handlu ze Wschodem – kłótnia Wokulskiego z Księciem prowadzi do rozwiązania spółki)
asymilacja Żydów (Szlangbaumowie, Szuman – zachowanie subiektów w sklepie, złośliwe komentarze Polaków wobec Żydów przed procesem o lalkę)
emancypacja kobiet (Helena Stawska – ludzie myślą, że jest utrzymanką mężczyzn i prowadzi niemoralne życie)
kult nauki (kpiący stosunek do nauki i naukowców; ocena Geista jako wariata; Ochocki – dziwak)
nowatorska kompozycja:
wprowadzenie „Pamiętników starego subiekta”
otwarta fabuła – wyjazd do Francji; samobójstwo; podróż dookoła świata
utwór wielowątkowy
liczne epizody
„przeźroczystość” stylu narracji
prosta składnia
słownictwo potoczne
indywidualizacja języka postaci
trzy pokolenia idealistów:
I pokolenie – romantycy (Igancy Rzecki – idealizm polityczny)
II pokolenie – przejściowe (Stanisław Wokulski – idealizm patriotyczny; idealna romantyczna miłość; idealizm naukowy w młodości)
III pokolenie – pozytywiści (Julian Ochocki – idealizm naukowy)
ocena społeczeństwa:
arystokracja (Tomasz Łęcki, Izabela Łęcka, Krzeszowscy, hrabina Karolowa, Książę, prezesowa Zasławska, Ochocki, baron Dalski, hrabia Liciński, Kazimierz Starski, Wąsowska) Warstwa ta jest przedstawiona w przeważającej większości negatywnie. Jest oderwana od reszty społeczeństwa, wyalienowana. Arystokraci uważają się za ludzi lepszych, za lepszą rasę. Są to próżniacy, ludzie, którzy utrzymują się z procentów od swoich wielkich majątków. Są zepsuci moralnie - żyją w obłudzie, czego dowodem są kwesty na rzecz biednych, organizowane nie ze współczucia dla ich losu, ale po to, aby pokazać się w towarzystwie. Myślą tylko o dobru własnym, ewentualnie własnej grupy społecznej. Brak im woli działania, zmieniania społeczeństwa, choć to właśnie oni posiadają środki, żeby coś zrobić. Kolejne wady arystokracji, które pokazuje Prus to chciwość i niegospodarność. Starski jest łasy na pieniądze i interesują go tylko panny z posagiem, Łęcki przepuszcza cały swój majątek na podróże, piękne mieszkanie, garderobę córki i inne zbytki. W tej grupie społecznej Prus przedstawia trzy postaci pozytywne. Pierwszą z nich jest prezesowa Zasławska, która ma dobre serce, próbuje pomagać chłopom. Druga to Ochocki, który dystansuje się wobec swojej klasy społecznej, widzi jej wady, sam zaś poświęca się nauce. Nie jest człowiekiem próżnym, chce coś robić. Pozytywne cechy można także odnaleźć w osobie księcia, który jest wprawdzie przekonany o wyższości swojej klasy, jest jednak patriotą, interesuje go los kraju, nie chce stać z założonymi rękami, chce coś dla dobra Polski zrobić.
Szlachta ziemiańska: Jest to grupa najmniej dokładnie w powieści przedstawiona. Właściwie jedynym jej reprezentantem jest Wirski, niegdyś posiadacz ziemski, który jednak roztrwonił swój majątek i teraz pracuje jako rządca w kamienicy. Reprezentuje on sytuację wielu szlachciców tzw. „wysadzonych z siodła”, tj. pozbawionych swojego majątku. Jego życie jest szare i monotonne, nie interesuje się sprawami społecznymi i politycznymi, ogarnęła go rezygnacja, najprawdopodobniej zagląda do kieliszka.
Mieszczaństwo: Warstwa ta jest bardzo podzielona pod względem wykształcenia, pochodzenia, pokoleń i zawodu. Znajdziemy tutaj: intelektualistów, Polaków, Żydów i Niemców, studentów, kupców. Jest to warstwa pozbawiona energii, niezdolna do przedsiębiorczości. Gdy jakaś osoba, tak jak Wokulski, wykaże się przedsiębiorczością i zyska na tym, uchodzi od razu za wariata. Dzieje się tak, ponieważ mieszczaństwo nie wierzy we własne siły oraz często nie chce pracować. Przykładem takiej postawy jest radca Węgrowicz, które całe dnie przesiaduje nad kuflem piwa. Grupą wyróżniającą się z mieszczaństwa są Żydzi. Grupa ta jest w powieści przedstawiona niejednoznacznie. Z jednej strony są to ludzie przedsiębiorczy, mający wiele zalet i żyłkę do handlu. Prus przedstawia w powieści problem antysemityzmu i nieuzasadnionej wrogości Polaków do starozakonnych. Z drugiej strony ukazane są ich negatywne cechy, takie jak dążenie do osiągnięcia zysków za wszelką cenę, zainteresowanie pieniędzmi. Żydzi stopniowo wypierają Polaków z handlu, czego przykładem jest wykupienie przez Szlangbauma sklepów i wszystkich dóbr Wokulskiego.
Lud: Chłopi są warstwą najuboższą, nie mającą możliwości rozwoju, wydźwignięcia się z trudnej sytuacji. Dzieje się im ogromna krzywda, są wyzyskiwani przez inne klasy. Przykładami postaci z tej grupy, które żyją w skrajnej nędzy są Wysoccy i prostytutka Maria. Całemu społeczeństwu można przypisać takie cechy, jak: samodestrukcja, brak jedności, bardzo duże różnice społeczne, popadanie w skrajności, beznadzieja, brak ratunku dla tego społeczeństwa. Zwracają uwagę takie problemy jak: nietolerancja o znamionach antysemityzmu, bezrobocie, materializm, konserwatyzm, przesądy społeczne. Arystokracja jest zdemoralizowana, lud – upadły, mieszczaństwo podzielone i bez możliwości rozwoju. Cały organizm społeczny jest chory.
6. „Potop” H. Sienkiewicza
wzorce i źródła:
„Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska,
„Nowa Gigantomachia” ks. Augustyna Kordeckiego,
„Kimaktery” Wespiana Kochowskiego
powieść historyczna:
dowolny wybór faktów historycznych
katastrofy historyczne i cudowne finały
duża liczba scen batalistycznych
szczęśliwe zakończenia
postacie pierwszoplanowe są fikcyjne (Andrzej Kmicic, Michał Wołodyjowski, Zagłoba)
postacie drugoplanowe są historyczne (ks. Augustyn Kordecki, Jan Kazimierz, Karol Gustaw, Janusz i Bogusław Radziwiłł, Jan Zamoyski, Paweł Sapieha)
wartka akcja przypominająca powieść przygodową
pościgi i ucieczki (Roch Kowalski ścigający króla Szwedzkiego, ucieczka Bogusława)
uwięzienia (Oleńka, Kmicic, Soroka, Anna)
niespodziewana pomoc w ostatniej chwili (górale, uratowanie Kmicica)
pojedynki (Kmicic-Wołodyjowski, Bogusław-Kmicic)
nieśmiertelność
mistyfikacje i przebrania (Babinicz)
znaki wróżebne i przeczucia (klasztor)
wątek romansowy
powieść ku pokrzepieniu serc
powieść ku pokrzepieniu serc:
Potop powstawał w szczególnych okolicznościach historycznych, w których brak własnych instytucji państwowych i zniknięcie Polski z mapy świata skłaniało Polaków do poszukiwania tożsamości narodowej w przeszłości. Wśród licznych ówczesnych szkiców i powieści historycznych Potop, tak jak cała Trylogia, realizował zapotrzebowanie na mit wielkości narodowej, który mobilizowałby świadomość narodową. Sienkiewicz odnalazł w dokumentach XVII wieku i zawarł w powieści dwa składniki, które miały dać nadzieję współczesnym mu Polakom: wielkość tkwiącą w postaciach, czynach i zdarzeniach oraz przykłady takich sytuacji, które udowadniały, że istnieje możliwość wyjścia z najbardziej nawet tragicznej sytuacji.
Kmicic jako bohater dynamiczny:
czołowy motyw powieści – motyw przemiany, dzięki czemu czytelnik szczegółowo poznaje etapy dojrzewania wewnętrznego bohatera, który od hulaszczego awanturnika ewoluuje w odważnego obrońcę ojczyzny, gotowego zrezygnować z osobistego szczęścia dla dobra narodu.
cechy romantyczne bohatera:
W Kmicicu jest także wiele cech romantycznych. Bohater jest wewnętrznie rozdarty pomiędzy czynieniem dobra i zła, jest indywidualistą, nie dba o opinię innych ludzi, ma własne zasady. Przemiana Andrzeja odbywa się poprzez miłość romantyczną- bohaterowie bardzo się kochają ale na drodze do ich szczęścia stoi wiele przeszkód. Kmicic staje się w pewnym momencie niezwykle samotny- co jest typową cechą romantyka. Kiedy opuszcza Radziwiłłów zostaje sam, w nikim nie może znaleźć oparcia, wszyscy uważają go za zdrajcę. Typowo romantyczny w zachowaniu bohatera jest też wielki patriotyzm, gotowy jest on w każdej chwili poświęcić się dla ojczyzny, oddać życie za kraj. Tak jak Jacek Soplica Kmicic przechodzi wewnętrzną przemianę. Nawiązująca do romantyzmu jest też sama miłość młodych. Andrzej zmienia się dla ukochanej, walczy o uczucie, narażając własne życie.
7. Hasła pozytywistyczne w nowelistyce polskiej:
Bolesław Prus „Kamizelka”
ukazuje niedolę biednej mieszczańskiej rodziny. Poeta w sposób niezwykle piękny ukazuje miłość dwojga ludzi, ich pracę nocami i wzajemne zachęcanie do odpoczynku, ich zachowanie podczas choroby, kiedy wzajemnie się pocieszają i uspokajają. Ich miłość i wytrwałość pomaga im w przezwyciężeniu bólu, cierpienia i lęku. Utwór ten uświadamia nam jak istotną raz, w naszym życiu pełni miłość do drugiego człowieka o że więzy rodzinne są najcenniejszą wartością w świecie. Pomaga ona w przetrwaniu najtrudniejszych chwil w naszym życiu.
Eliza Orzeszkowa „Gloria victis”
Jest to hołd złożony przez Orzeszkową powstańcom i powstaniu styczniowemu. Autorka odnosi się z pełnym uznaniem do powstania, stara się upamiętnić to wielkie wydarzenie i składa hołd poległym, chcąc przywrócić im należne miejsce w historii narodowej, otoczyć ich pamięcią i uznaniem. Zwyciężeni w powstaniu styczniowym są godni chwały już przez sam fakt, że podjęli walkę o wolność, walcząc dali świadectwo wielkości narodu. Ich śmierć nie jest daremna, pamięć o nich da innym motywację i siłę walki.
Maria Konopnicka „Miłosierdzie gminy”
widzimy bestialskie traktowanie osób podstarzałych, wegetujących już tylko, czekających na kres swojego ludzkiego żywota. Są oni wystawieni na aukcji przez gminę, która tym samym chce się pozbyć niewygodnego ciężaru i oddać "go" komuś, kto dostanie za to dofinansowanie. Oczywiście licytacje wygrywa ten, który zgodzi się wziąć takiego człowieka za jak najmniejszą dopłatą. Jest to początek wielkiego cierpienia tych ludzi, ich sponiewierania, które przyspiesza rychło koniec. Obraz, który stworzyła autorka jest przestrogą przed niewłaściwe pojętą ideą opieki społecznej!
Maria Konopnicka „Mendel gdański”
mieszkańcy także się z nim zasymilowali, uznali go "za swojego", aż tu pewnego dnia wybuchł ruch antysemicki, niewyobrażalna agresja owładnęła tłum, który zaatakował nawet jego, tego, który czuł się w tym mieście, jak we własnym domu. Zwolennicy asymilacji Żydów podkreślali, że niechęć wobec tego narodu nie jest oparta na żadnych racjonalnych argumentach i jest wynikiem wciąż oddziałujących stereotypów, a brak tolerancji wśród Polaków przekreśla możliwość stworzenia w pełni cywilizacyjnego i nowoczesnego państwa.
8. Problematyka moralna „Zbrodni i kary” F. Dostojewskiego
Dotyczy ona motywacji ludzkich działań i zawiera uniwersalne przesłanie, że nie ma usprawiedliwienia dla zabójstwa, że nie wolno szukać argumentów uzasadniających łamanie Bożego przykazania “nie zabijaj!” Przykazanie to nie przewiduje ograniczeń - nie wolno więc głosić, że wolno zabijać “ludzką wesz”, dla celów na przykład politycznych, ideologicznych. Nie wolno zabijać, bo tak nakazał Bóg, bo tak wskazuje poczucie moralne i sumienie, które dręczy mordercę i to jest największą karą. Optymistyczne w powieści jest przesłanie, że każdą winę można odkupić, rozumiejąc swój błąd, przyznając się do winy i przyjmując wyrok.
Teoria Raskolnikowa:
podzielił ludzi na zwykłych i niezwykłych
ludzie zwykli: mają prawo do życia, muszą przestrzegać praw i norm moralnych, władcy teraźniejszości, służą jedynie przedłużeniu gatunku, są ich miliony
ludzie niezwykli: mają prawo do popełniania zbrodni kiedy ktoś staje im na drodze do urzeczywistnienia idei, władcy przyszłości, wpływają na rozwój świata, są twórcami postępu, popełniają zbrodnie w zgodzie z sumieniem, są bardzo nieliczni, pojawienie się geniuszy jako wynik zagadkowego procesu społecznego
Odwołania do całości lektury:
Dostojewski potępia zbrodnię
ośmiesza podział ludzi na zwykłych i niezwykłych
żadna teoria nie usprawiedliwia zabójstwa
Rodion motywacja zbrodni – chęć przekroczenia zasad moralnych, poważenie się na czyn sprzeczny z dekalogiem
odkrycie prawdy o sobie
konsekwencje zbrodni – odsunięcie się od ludzi, gorączka, omamy, myśli samobójcze
przyznanie się do winy, ale brak wyrzutów sumienia
Wnioski:
konsekwencją buntu wobec zasad moralności religijnej jest nihilizm, autodestrukcja, wyobcowanie, zagubienie w świecie
przestrzeganie zasad moralności chrześcijańskiej jest ściśle związania z wewnętrznym przekonaniem o ich nienaruszalności