1. Miejsce geografii regionalnej świata w geografii turyzmu

Podstawa – geografia fizyczna świata (procesy globalne).

Przedstawienie podstaw podziału regionalnego świata, podstaw teoretycznych dotyczących geografii regionalnej oraz regiony geograficzne świata i ich charakterystyka.

Regiony geograficzne świata wg Makowskiego (Makowski „Geografia fizyczna świata”).

Indywidualność geograficzna regionów – podawać w każdym pytaniu na zakończenie opisu; głównie cechy geograficzne, a nie kulturowe.

- nazewnictwo geograficzne

- indywidualność geograficzna

- szczegółowa znajomość regionu

1. Ukształtowanie powierzchni (podstawowe cechy wysokościowe – minimalne, maksymalne wysokości, przeciętne wysokości),

Np. regiony górskie Ameryki Północnej, regiony nizinne Europy

1. Budowa geologiczna świata

- góry

- wyżyny (tarcze)

- niziny (płyty)

1. Klimat – struktura strefowa powierzchni Ziemi

2. Gleby – struktura strefowa, góry – układ astrefowy

3. Roślinność – struktura strefowa, obszary górskie – układ astrefowy

4. Wody

Ocean Światowy

1. Przedmiot badań i zadania geografii regionalnej. Geografia regionalna i jej miejsce w naukach geograficznych

Geografia regionalna – nurt syntetyczny (obecnie Europa Zachodnia bardziej zaawansowana niż Polska). W Polsce wiodąca dyscyplina do II wojny światowej, od lat 60-tych nurt specjalistyczny – nurt analityczny, od lat 90-tych powrót do ujęcia syntetycznego.

Nurt analityczny – rozwój poszczególnych dziedzin (geomorfologia itp.).

Geografia regionalna świata jako samodzielna dziedzina.

1. Miejsce geografii regionalnej w rozwoju regionalnym

   • Kierunek systematyzujący

   • Kierunek teoretyzująco-wyjaśniający

   • Kierunek porównawczy

   • Kierunek krajobrazowy

   • Kierunek antropogeograficzny

   • Kierunek ekologiczny

   • Kierunek regionalny

2. Współczesny podział nauk geograficznych. Miejsce geografii regionalnej

Definicja wg Leszczyckiego

Region geograficzny = struktura (część przestrzeni wydzielona w oparciu o określone kryteria)

1. Uwagi krytyczne o geografii regionalnej

2. Ocena krytyczna materiału dokumentacyjnego w geografii regionalnej

3. Współczesne cechy rozwoju nauk geograficznych i ich realizacja w geografii regionalnej

4. Podstawowe funkcje nauk geograficznych i ich realizacja w geografii regionalnej

5. Przestrzeń w naukach geograficznych. Właściwości przestrzeni. Znaczenie w geografii regionalnej.

Przestrzeń – obiektywnie otaczająca nas rzeczywistość

Geografia regionalna – nauka o przestrzeni regionów

10. Typy monografii w geografii regionalnej

11. Podstawowe kierunki badań w geografii regionalnej

12. Koncepcja funkcjonowania systemu i jej zastosowanie w geografii regionalnej

Region geograficzny traktujemy jako system. Jest to system otwarty.

10. Przedmiot badań geografii regionalnej. Podział geografii regionalnej.

Przedmiot badań: region geograficzny (który traktujemy jako system otwarty)

10. Definicja geografii regionalnej. Terminy określające przedmiot badań geografii regionalnej

Geosystem, geoekosystem, krajobraz – określenia jednostki przestrzennej.

10. Prawo strefowości przyrodniczej jako podstawa podziału regionalnego.

Współoddziaływanie między czynnikami strefowymi i astrefowymi (układ globalny przez regionalny do lokalnego)kształtuje współczesny podział na regiony geograficzne świata.

10. Podstawy podziału na kontynenty, oceany, góry, wyżyny, niziny jako główne jednostki regionalne Ziemi

11. Podstawowe jednostki hipsometryczne świata jako podstawa podziału regionalnego (krzywa hipsograficzna)

12. Charakterystyka oceanów jako podstawowych jednostek regionalnych

13. Charakterystyka fizycznogeograficzna kontynentów jako podstawowych jednostek regionalnych (wg schematu)

1. Położenie geograficzne

2. Budowa geologiczna (płyty, tarcze, orogeny)

3. Ukształtowanie powierzchni (max i min wysokości, rytm rzeźby)

4. Klimat (max i min temperatury, wartości opadów, pora opadowa i sucha, lokalne wiatry)

5. Wody powierzchniowe i podziemne (rzeki, jeziora, tereny podmokłe, bagna, torfowiska, współczesne zlodowacenie)

6. Gleby (typy gleb)

7. Roślinność i zwierzęta (formacje roślinne)

8. Typy antropologiczne

9. Indywidualność geograficzna regionu

Nowa Zelandia – Alpy Nowozelandzkie

Australia – góry wyspowe w centrum

Okawango

10. Regiony geograficzne świata. Podstawy klasyfikacji

11. Charakterystyka regionów fizycznogeograficznych świata (wg schematu)

12. Wybrane regiony fizycznogeograficzne w wielkich strefach krajobrazowych

• Regiony geograficzne pustyń (poszczególnych kontynentów czy wybranych stref krajobrazowych) np. charakterystyka regionalna regionów pustynnych na terenie Afryki

• Regiony stepów (poszczególnych kontynentów czy wybranych stref krajobrazowych)

• Regiony wulkaniczne

• Regiony wybrzeży świata (typy wybrzeży)

• Regiony obszarów wyżynnych

• Regiony obszarów nizinnych

• Regiony górskie

• Regiony krasowe świata

• Regiony fizycznogeograficzne współczesnego zlodowacenia

10. Literatura

• Makowski „Geografia fizyczna świata”, „Geografia regionalna świata”

• Flis Jan „Geografia fizyczna świata”

• Augustowski „Lądy i oceany”

• Czepe, Flis, Mochnacki „Geografia fizyczna świata”

• Mityk „Geografia fizyczna części świata”

• Warszyńska „Geografia turystyczna części świata”, cz. I i II

• Majewski „Oceany i morza”

• Pietrow „Pustynie kuli ziemskiej”

• Stevenson, Talbot „Wyspy”

• Wielka Encyklopedia Geograficzna Świata (Kurpisz)

• Atlas geograficzny

MIEJSCE GEOGRAFII REGIONALNEJ W ROZWOJU HISTORYCZNYM NAUK GEOGRAFICZNYCH

Zorganizowany rozwój geografii od początku XVIII w. w kierunku opisowym. W ramach kierunku opisowego zgromadzono bardzo duży zasób informacji o różnych regionach świata. Zebrane informacje były jednak chaotyczne, często pozbawione podstaw teoretycznych. W oparciu o niezadowolenie z kierunku opisowego zrodził się kierunek systematyzujący. Pozwolił on na uporządkowanie informacji zgodnie z podziałem regionalnym. W ramach kierunku teoretyczno-wyjaśniającego zajęto się formułowaniem teorii naukowych, w tym regionu geograficznego. Początek XIX w. to rozwój geografii porównawczej, przedstawionej przez niemieckiego geografa Karola Rittera. Wprowadzenie metody porównawczej jako podstawowej metody badawczej.

Metoda porównawcza polega na porównywaniu elementów obiektów w regionie geograficznym, porównywanie z innymi regionami i na tej podstawie formułowanie prawidłowości.

Wprowadzono nazwę „regionalna geografia porównawcza”. Okres międzywojenny zaznaczył się znacznym rozwojem nauk geograficznych. Kierunek krajobrazowy rozwinął niemiecki geograf Hettner. Krajobraz uznajemy jako jednostkę przestrzenną, która wydzielona została w oparciu o określone kryteria. W takim znaczeniu krajobraz możemy uznać jako synonim regionu fizycznogeograficznego. Krajobraz wydzielamy w oparciu o kryterium fizycznogeograficzne(wygląd zewnętrzny) i w oparciu o kryterium genetyczne (wybrane cechy środowiska). Należy przyjąć, że kryterium fizjonomiczne może być jedynie wstępnym kryterium podziału krajobrazu, nie może decydować o typie krajobrazu. O typie krajobrazu decyduje kryterium genetyczne. Podziały branżowe (1 element) i kompleksowe (bierzemy pod uwagę więcej niż 2 elementy).

Definicja krajobrazu

Części powierzchni Ziemi¹, posiadające granice², różniące się jakościowo³ od innych oraz posiadające wewnętrzną całość⁴ elementów⁵, obiektów⁶ i zjawisk⁷ nazywamy krajobrazem (regionem fizycznogeograficznym).

1-jednostka przestrzenna

2-przebieg granic naturalnych lub wydzielonych w oparciu o dodatkowe kryteria

3-fizjonomiczne i genetyczne cechy krajobrazu

4-badaną jednostkę przestrzenną traktujemy jako system

5-cechy środowiska fizycznogeograficznego (budowa geologiczna, rzeźba, klimat, wody, gleby, roślinność, zwierzęta i człowiek)

6-urządzenia wprowadzone do środowiska przez człowieka

7-procesy fizyczne i społeczne w środowisku

Definicja jest wiarygodna, bo spełnia funkcję czasu, przestrzeni i człowieka.

Progi przyrodnicze – określone uwarunkowania fizycznogeograficzne (środowiskowe), które ograniczają lub uniemożliwiają włączenie części regionu lub jego całości do użytkowania przez człowieka (np. turystycznego).

Np. ukształtowanie powierzchni: wysokości względne, nachylenie terenu, spadki; wody

Zrównoważony rozwój – taki rozwój regionu geograficznego, w którym nie naruszamy jego równowagi.

Typy krajobrazu w zależności od stopnia ingerencji człowieka:

• Krajobrazy pierwotne

• Krajobrazy zmienione

• Krajobrazy przekształcone

• Krajobrazy antropogeniczne

Kolejny okres rozwoju geografii regionalnej w okresie międzywojennym to rozwój kierunków systematyzujących:

• kierunek antropogeograficzny (prof. Pawłowski w geografii polskiej)

Zwolennicy kierunku antropogeograficznego reprezentowali pogląd, że w badaniu geograficznym należy wykrywać związki między środowiskiem a człowiekiem.

• kierunek ekologiczny

Twórcy reprezentowali pogląd, że w badaniach środowiskowych Ziemię należy traktować jako siedzibę człowieka, czyli wszystkie badania środowiskowe należy przeprowadzać z punktu widzenia obecności i potrzeb człowieka. Z punktu widzenia metodologicznego każdy opis regionu geograficznego musi uwzględniać podejście ekologiczne.

• kierunek regionalny

Jako podstawę swoich badań przyjmuje koncepcję regionu geograficznego oraz podział świata na regiony geograficzne zgodnie z przyjętą koncepcją. Samodzielna dyscyplina naukowa w ramach kierunku regionalnego.

Po II wojnie światowej to przede wszystkim rozwój kierunku analitycznego, który dal podstawę do rozwoju dyscyplin szczegółowych. Zaniedbano ujęcie syntetyczne i rozwój geografii regionalnej. Dopiero na koniec XX w. zaznacza się powrót do koncepcji syntetycznej i zaczyna się rozwój geografii regionalnej.

OCENA KRYTYCZNA GEOGRAFII REGIONALNEJ

1. Geografia regionalna jest zbiorem informacji geograficznej, która służy różnym celom.

2. W geografii regionalnej jest zbyt trudny dostęp do materiałów źródłowych (dokumentacyjnych).

3. W geografii regionalnej ciągle w zbyt dużym stopniu zaznacza się zbyt duże subiektywne podejście badacza.

4. W opisie regionu fizycznogeograficznego w zbyt dużym stopniu zaznacza się indywidualizm badacza uwarunkowany poglądami politycznymi, tendencjami społecznymi.

5. Geografia regionalna ma słabe podstawy metodologiczne.

6. Geografia regionalna ma zbyt mało własnych metod badawczych.

7. Geografia regionalna ma zbyt mały zasób monografii geograficznych.

8. Geografia regionalna nie ma własnego, dobrze zindywidualizowanego przedmiotu badań.

OCENA KRYTYCZNA MATERIAŁU DOKUMENTACYJNEGO W GEOGRAFII REGIONALNEJ (w przypadku badań pośrednich)

Badania pośrednie – w oparciu o literaturę

Badania bezpośrednie – badania w terenie

W ocenie krytycznej materiałów dokumentacyjnych w badaniach pośrednich powinniśmy ocenić wiarygodność:

• Czy właściwie uwzględniona jest przestrzeń?

• Czy dobrze uwzględniony jest czas (właściwa sekwencja czasowa)?

• Czy materiał empiryczny, z którego korzystamy, otrzymany został w oparciu o wiarygodne metody ilościowe?

• Czy w materiałach w zbyt dużym stopniu nie zaznacza się subiektywne podejście autora (jego poglądy polityczne)?

• Czy wiarygodne są stosowane wskaźniki, współczynniki?

Badania pośrednie powinny być wprowadzeniem do badań bezpośrednich.

DEFINICJA WG LESZCZYCKIEGO. MIEJSCE GEOGRAFII REGIONALNEJ.

Definicja geografii wg Leszczyckiego

Geografia jest nauką o zróżnicowaniu¹ przestrzennym struktur² fizycznogeograficznych i społecznoekonomiczno-geograficznych i ich wzajemnych powiązaniach³.

1-różnicowanie powierzchni Ziemi w czasie i przestrzeni

2-jednostka przestrzenna; część przestrzeni geograficznej (region geograficzny)

3-wiążemy z metodyką badań; dotyczą określenia jakościowego i ilościowego pomiędzy strukturami i elementami struktur

Definicja jest wiarygodna, bo spełnia funkcję czasu, przestrzeni i człowieka.

Każda dyscyplina geograficzna musi się mieścić w tej definicji.

Geografia regionalna, jej przedmiot badań mieszczą się w definicji Leszczyckiego.

MIEJSCE GEOGRAFII REGIONALNEJ WE WSPÓŁCZESNYM PODZIALE NAUK GEOGRAFICZNYCH

W ramach geografii wydzielamy:

• Historię geografii, w tym także historię geografii regionalnej

• Geografię fizyczną ze specjalizacjami: geomorfologia, hydrologia, klimatologia, geografia gleb, biogeografia z fito- i zoogeografią, geografia fizyczna świata, geografia fizyczna kontynentów i oceanów, geografia regionalna

W dyscyplinach szczegółowych miejsce na geografię regionalną jest w tzw. podziałach branżowych

->regiony geomorfologiczne, klimatyczne, hydrologiczne, glebowe, roślinne i zwierzęce.

W dyscyplinach syntetyzujących miejsce na geografię regionalną jest w podziałach kompleksowych (kiedy bierzemy pod uwagę 2 lub więcej elementów)

->regiony nizinne, wyżynne, górskie

Istotą jest region fizycznogeograficzny – w geografii regionalnej.

• Geografię społeczno-ekonomiczną ze specjalizacjami: przemysłu, rolnictwa, osadnictwa, usług, (…) oraz regionalna geografia społeczno-ekonomiczna

Kierunek regionalny zaznacza się we wszystkich dyscyplinach szczegółowych, jak i syntetyzujących, czego przejawem jest regionalna geografia społeczno-ekonomiczna. Jej przedmiotem badań jest region społeczno-ekonomiczny.

• Geografię regionalną

Przedmiotem badań jest region geograficzny, dzieli się na różne specjalizacje, które najczęściej nawiązują do podziału na kontynenty i oceany lub podziałów administracyjnych (kraj, województwo, powiat)

• Kartografię, topografię

Celem jest wypracowywanie i przedstawienie dobrych koncepcji map z podziałami regionalnymi

• Geografię historyczną

Geografia historyczna zajmuje się rozwojem Ziemi od jej powstania do dzisiaj z prognozami. Podejście historyczne jest obowiązkowe także w geografii regionalnej

W przypadku regionu fizycznogeograficznego mówimy o paleologii regionu.

W oparciu o dokonaną analizę możemy przyjąć uogólnienia:

• Podejście regionalne jest właściwością wszystkich dyscyplin – zarówno fizycznogeograficznych jak i ekonomiczno-geograficznych

• Geografia regionalna w ramach nauk geograficznych wyodrębniła się jako specjalizacja geografii fizycznej (regionalna geografia fizyczna) oraz jako specjalizacja w ramach geografii społeczno-ekonomicznej (regionalna geografia ekonomiczna)

• Geografia regionalna w ramach nauk geograficznych wyodrębniła się jako odrębna dziedzina naukowa i jest kierunkiem dominującym

KIERUNKI INTEGRACYJNE I DEZINTEGRACYJNE W GEOGRAFII I ICH ZNACZENIE DLA ROZWOJU GEOGRAFII REGIONALNEJ

W rozwoju geografii zaznaczają się na przemian nurty integracyjne (syntetyzujące), których zadaniem jest opis syntetyczny środowiska geograficznego powierzchni Ziemi oraz wydzielanych powierzchni Ziemi oraz nurty dezintegracyjne (analityczne), mające na celu opis Ziemi lub wybranych części Ziemi w oparciu o jeden element, np. rzeźbę powierzchni Ziemi.

Rozwój kierunku syntetyzującego sprzyja rozwojowi dyscyplin geograficznych syntetyzujących, w tym geografii regionalnej (opis syntetyczny regionu geograficznego).

Rozwój kierunku analitycznego sprzyja rozwojowi dyscyplin szczegółowych, takich jak np. geomorfologia, hydrologia, klimatologia, geografia gleb, biogeografia, w których rozwija się podejście regionalne.

WSPÓŁCZESNE CECHY ROZWOJU NAUK GEOGRAFICZNYCH I ICH REALIZACJA W GEOGRAFII REGIONALNEJ

• Geografia w swoich badaniach winna zajmować się przestrzenią (uwzględniać kierunek chorologiczny). Geografia regionalna ze względu na przedmiot badań zajmuje się przestrzenią, bo bada region geograficzny.

• Geografia w swoich badaniach powinna uwzględniać czas (układ chronologiczny). Geografia regionalna ujmuje czas, określając powstanie i etapy rozwoju regionu geograficznego.

• Geografia w swoim rozwoju powinna uwzględniać człowieka. Badanie wszystkich zjawisk społecznych powinno odbywać się z punktu widzenia obecności i potrzeb człowieka. Człowiek jest jednym z podstawowych elementów w regionie fizycznym i społeczno-geograficznym (w geografii regionalnej).

• Geografia w swoich badaniach winna uwzględniać metodę porównawczą (jest ona podstawą oceny jakościowej i ilościowej). W geografii regionalnej jako podkreślenie, że jest ona metodą podstawową, powstała regionalna geografia porównawcza.

• Geografia w swoim postępowaniu badawczym winna zajmować się oceną stanu aktualnego zasobów przyrodniczych powierzchni Ziemi. Geografia regionalna zajmuje się zasobami przyrodniczymi regionu z różnych punktów widzenia (np. na potrzeby turystyki – region turystyczny).

• Geografia powinna zajmować się jakościową i ilościową oceną zasobów przyrodniczych z punktu widzenia potrzeb człowieka, np. rzeźba w kontekście turystyki – w geografii regionalnej.

• Geografia musi uwzględniać problematykę ukształtowania i ochrony środowiska (stosować podejście geoekologiczne (ekologiczne)). Podejście ekologiczne jest podstawą kształtowania opisu regionu geograficznego.

• Geografia powinna w większym stopniu rozwijać badania ilościowe, np. ilościowa ocena przydatności regionów dla celów turystyki pieszej.

• Rozwój bibliografii, czyli piśmiennictwa naukowego. W geografii regionalnej jest zbyt mało opracowań monograficznych regionów, np. dla turystyki.

• Geografia powinna rozwijać badania interdyscyplinarne. Badania regionalne winny opierać się na badaniach interdyscyplinarnych.

• Geografia winna zajmować się procesami, zjawiskami o charakterze ponadprzeciętnym , katastrofalnym środowisku i ich skutkami (powodzie, huragany, itd.).

• Geografia powinna rozwijać swoje badania we współpracy międzynarodowej.

Geografia regionalna ze względu na swój przedmiot badań, metody badań w pełni realizuje współczesne cechy rozwoju nauk geograficznych.

Biorąc pod uwagę współczesne wymogi rozwoju nauk geograficznych możemy stwierdzić, że geografia regionalna w badaniach realizuje następujące podejścia badawcze:

• Chorologiczne (bo zajmuje się przestrzenią)

• Chronologiczne (bo zajmuje się czasem)

• Antropogeograficzne (bo zajmuje się człowiekiem)

• Porównawcze (bo stosuje metodę porównawczą)

• Nomotetyczne (bo zajmuje się formułowaniem prawidłowości, teorii)

• Idiograficzne (bo zajmuje się badaniem elementów zjawisk o charakterze niepowtarzalnym)

• Systematyzujące (bo zajmuje się wypracowaniem kryteriów podziału regionalnego świata, kontynentów, itd.)

• Wyjaśniające (bo zajmuje się interpretacją badanych zjawisk, procesów w skali regionalnej)

PODSTAWOWE PROBLEMY BADAWCZE GEOGRAFII REGIONALNEJ

Uwarunkowania:

• Określa je przedmiot badań geografii regionalnej

• Postęp metodologiczny i metodyczny

• Powiązanie geografii regionalnej z systemem nauk

• Ranga aplikacyjna geografii regionalnej

1. Koncepcja (teoria) regionu geograficznego jako jednostki przestrzennej

2. Wypracowanie kryteriów klasyfikacji (typologii) regionów z różnych punktów widzenia. Muszą one uwzględniać podejście jakościowe i ilościowe, opierają się na podziałach branżowych (1 element) i kompleksowych (2 i więcej elementów)

3. Podział powierzchni Ziemi na regiony zgodnie z przyjętą koncepcją

4. Ocena zasobów przyrodniczych (budowa geologiczna, rzeźba, klimat, wody, gleby, roślinność, zwierzęta) regionu – jakościowa i ilościowa

5. Ocena stanu aktualnego zasobów przyrodniczych regionu

6. Ocena kierunków zagrożeń i form ochrony zasobów przyrodniczych w regionie geograficznym

7. Ocena realizacji założeń kształtowania i ochrony środowiska geograficznego regionu (zrównoważony rozwój)

8. Stosowanie w ocenie i wykorzystaniu zasobów przyrodniczych regionu podejścia ekologicznego (geoekologicznego)

9. Rozwój regionu geograficznego w warunkach zmian klimatu i narastającej antropopresji

10. Wpływ procesów ekstremalnych (skutkami katastrofalnymi) na aktualny stan i rozwój regionu geograficznego

11. Wypracowanie wskaźników jakości środowiska geograficznego regionu

12. Rozwijanie studiów regionalnych w badaniach interdyscyplinarnych i współpraca międzynarodowa

FUNKCJE NAUK GEOGRAFICZNYCH I ICH REALIZACJA W GEOGRAFII REGIONALNEJ

Do funkcji o charakterze ogólnym zaliczamy:

• Funkcję teoretyczną (merytoryczną) – rozwój teorii geografii regionalnej

• Funkcję organizacyjną – ma za zadanie przedstawienie propozycji organizacji geografii regionalnej w nauce, dydaktyce, praktyce

• Funkcję edukacyjną – edukacyjne oddziaływanie treści studiów regionalnych

• Funkcję dydaktyczną – upowszechnianie geografii regionalnej na różnych poziomach kształcenia – podstawowy, średni, wyższy

Funkcje szczegółowe:

• Funkcja informacyjno-diagnostyczna – szczególnie ważna w udostępnianiu geograficznych regionów dla turystyki. Polega na przedstawieniu aktualnego stanu regionu geograficznego z punktu widzenia określenia potrzeb dla określonego typu turystyki i na tej podstawie podanie diagnoz.

• Funkcja teoretyczno-wyjaśniająca – polega na rozwijaniu teorii naukowej, wyjaśnianiu badanych zjawisk, elementów, zdarzeń w regionie geograficznym.

• Funkcja planistyczno-decyzyjna – polega na przedstawieniu kilku koncepcji wykorzystania turystycznego regionu (zagospodarowania turystycznego), co jest podstawą decyzji planistycznych.

• Funkcja prognostyczna – polega na przedstawianiu prognoz krótko- i długoterminowych rozwoju regionu, ale z punktu widzenia wykorzystania turystycznego z zachowaniem założeń ekorozwoju.

PRZESTRZEŃ W GEOGRAFII REGIONALNEJ

Region fizycznogeograficzny = krajobraz

Przestrzeń – obiektywnie otaczająca nas rzeczywistość.

Nauki geograficzne, w tym także geografia regionalna, także przyjmują termin „przestrzeń”. W literaturze geograficznej spotykamy następujące określenia:

• Przestrzeń geograficzna

• Przestrzeń przyrodnicza

• Przestrzeń ekonomiczna

• Przestrzeń geodezyjna

• Przestrzeń regionu geograficznego

Przestrzeń geograficzna – obiektywnie otaczająca nas rzeczywistość z szczególnym uwzględnieniem przyrody nieożywionej, z przyrodą ożywioną, człowiekiem i efektami jego działalności.

Przestrzeń przyrodnicza – obiektywnie otaczająca nas rzeczywistość z szczególnym uwzględnieniem przyrody ożywionej z przyrodą nieożywioną, człowiekiem i efektami jego działalności.

Przestrzeń ekonomiczna – część przestrzeni geograficznej, w której żyje i działa człowiek. Wydzielamy ją, by nadać szczególną rangę człowiekowi w regionie geograficznym.

Przestrzeń geodezyjna – przestrzeń określona kształtem powierzchni Ziemi (brakuje określenia granic przestrzeni).

Właściwości przestrzeni (np. z punktu widzenia przydatności dla turystyki):

• Położenie geograficzne obszaru

• Rzeźba terenu

• Budowa geologiczna

• Użytkowanie terenu

• Zbiorowiska roślinne i zwierzęce

• Sposób wykorzystania przestrzeni przez człowieka (np. zagospodarowanie turystyczne)

Zagospodarowanie turystyczne musi być zgodne z zasadami ekorozwoju.

PROPOZYCJA OPRACOWAŃ MONOGRAFII

Monografie uznajemy za najwyższy poziom syntetycznego opracowania regionu geograficznego.

1. Monografia, która ukazuje indywidualność geograficzną regionu (jeziorność, nadmorskie położenie, jaskinie, wysokogórski charakter)

2. Monografie, które ukazują indywidualność kulturową regionu

3. Monografia, która uwzględnia typ gospodarowania człowieka w regionie, np. monografia dla celów leśnictwa, rolnictwa, rybołówstwa

4. Monografia, która uwzględnia indywidualność geograficzną regionu z punktu widzenia określonego typu turystyki

5. Monografie geograficzne na specjalne zapotrzebowanie – dla różnych form turystyki, np. turystyka pielgrzymkowa

6. Monografia geograficzna, która jest tradycyjnym opisem regionu geograficznego

PODSTAWOWE KIERUNKI ROZWOJU GEOGRAFII REGIONALNEJ

1. Rozwój teorii geografii regionalnej, szczególnie w zakresie koncepcji regionu geograficznego

2. Indywidualizacja przedmiotu badań w systemie nauk geograficznych

3. Weryfikacja założeń metodologicznych

4. Rozwój metod badawczych dotyczących kompleksowej oceny regionu geograficznego

5. Rozwój koncepcji monografii regionalnych

6. Rozwój metod dotyczących oceny zasobów przyrodniczych regionu dla różnych form turystyki

7. Ocena rozwoju regionu geograficznego w warunkach zmian klimatu i zwiększającej się antropopresji

8. Wskaźniki ilościowe jakości regionu geograficznego z punktu widzenia przydatności dla celów turystyki

9. Rozszerzanie badań interdyscyplinarnych

10. Realizacja programów badawczych we współpracy międzynarodowej

TEORIA FUNKCJONOWANIA SYSTEMU JAKO PROPOZYCJA METODOLOGICZNA I METODYCZNA BADAŃ REGIONALNYCH

Region geograficzny jest systemem otwartym o charakterze heterogenicznym.

Teorię funkcjonowania systemu wprowadził biolog austriacki pracujący w Kanadzie Bertalanffy w XIX w. Ma ona w nauce charakter uniwersalny i stosowana jest we wszystkich naukach. Teorię funkcjonowania systemu do nauk geograficznych wprowadzili naukowcy amerykańscy: Chorley i Kennedy w latach 60-tych ubiegłego wieku. Chorley i Kennedy w swojej koncepcji mówią o systemie otwartym i zamkniętym.

System otwarty – jest to taki typ systemu, w zasięgu którego mamy ciągły dopływ, krążenie wewnątrz oraz odpływ materii i energii, dążący do stanu równowagi dynamicznej. (ujęcie dynamiczne)

Systemem może być każda jednostka przestrzenna na powierzchni Ziemi.

Takie sformułowanie systemu pozwala nam stwierdzić, że możemy dokonać bilansu materii i energii w systemie.

System ---> geosystem ---> geoekosystem ---> region geograficzny

System zamknięty – jest to taki typ systemu, w zasięgu którego zachodzi ciągły dopływ materii i energii, krążenie wewnątrz, a odpływu brak lub jest minimalny.

W środowisku geograficznym nie ma systemów zamkniętych. Region geograficzny jest systemem otwartym.

Regiony heterogeniczne – regiony o zróżnicowanej strukturze wewnętrznej.

Systemy homogeniczne – systemy o jednorodnej strukturze wewnętrznej.

W strukturze wewnętrznej geosystemu możemy wydzielić:

• Elementy – budowa geologiczna, rzeźba, klimat, gleby, wody powierzchniowe, wody podziemne, roślinność, zwierzęta i człowiek

• Obiekty – urządzenia wprowadzone do środowiska przez człowieka

• Zjawiska – procesy fizyczne i społeczne w środowisku (np. huragan, ruch turystyczny)

• Subsystemy (subregiony) – jednostki taksonomiczne niższego rzędu

Funkcjonowanie systemu obejmuje rozpoznanie i określenie jakościowe i ilościowe związków, zależności, współoddziaływań, jakie zachodzą między elementami, obiektami, zjawiskami, subsystemami i systemami sąsiednimi.

W regionie geograficznym mamy nieskończoną ilość powiązań, jakie zachodzą między elementami, obiektami, zjawiskami, subsystemami.

Kwestią zasadniczą w studiach regionalnych jest ustalenie hierarchii systemu oddziaływań i na tej podstawie przeprowadzenie badań. Np. opad ma wahania poziomu wód w rzekach i jeziorach (obszar nizinny, moreny, jeziora) + wpływ ruchu turystycznego; np. spadek terenu (obszar górski) + wpływ ruchu turystycznego

WŁAŚCIWOŚCI SYSTEMU I ICH ZASTOSOWANIE W BADANIACH REGIONALNYCH

1. Energia

2. Materia

3. Łańcuch przemian energetycznych i materialnych (E_p -> E_k , E_k -> E_p)

4. Informacja

5. Aktualny stan systemu

6. Równowaga dynamiczna

7. Historia systemu

8. Odporność systemu

1. Energia jest podstawową własnością systemu. Decyduje o wszystkich zmianach zachodzących w systemie. Podstawową energią jest energia słoneczna, która uruchamia inne typy energii w systemie np. przemiany biochemiczne. Wartość energii słonecznej zależy od położenia geograficznego regionu. Mówimy także o energii potencjalnej. Jest to energia powierzchni Ziemi. Im większe różnice wysokości względnej, tym większe różnice wartości energii potencjalnej, np. płaska morena denna – małe różnice energii potencjalnej (E_p), obszary górskie – duże różnice E_p. Energia potencjalna pod wpływem bodźców zewnętrznych może wyzwolić energię kinetyczną (E_k) lub bodźców wewnętrznych, np. trzęsienie ziemi.

2. Materia określa nam fizjonomię systemu. Jest jedną z ważniejszych własności systemu. Dlatego ważne jest rozpoznanie cech fizycznych i chemicznych materii. Wyróżniamy materię organiczną i nieorganiczną (ożywioną i nieożywioną). Skartowanie materii, np. mapa geologiczna, geomorfologiczna, typów gleb. Materia podlega ciągłym transformacjom, dlatego mówimy o łańcuchu przemian materialnych (obserwowany materiał ^obróbka żwir)

3. Łańcuch przemian energetycznych i materialnych w geoekosystemie

W geoekosystemie mamy do czynienia z ciągłym procesem transformacji energii i materii. Proces ten możemy nazwać łańcuchem przemian energetycznych i materialnych, a, odnosząc się do tematyki geograficznej, łańcuchem przemian krajobrazowych, przemianami krajobrazu lub ewolucją regionu geograficznego.

W środowisku geograficznym mamy ciągły proces przemian energetycznych i materialnych, którego charakter określony jest dopływem energii słonecznej, jest funkcją energii potencjalnej, sterowany jest klimatem (sezony pogodowe) oraz działalnością człowieka. Łańcuch przemian energetycznych i materialnych (ewolucja rozwoju regionu geograficznego).

1. Informacja jest efektem współoddziaływania energii i materii, kodowana jest w pamięci systemu (regionu), ma charakter krótko- lub długotrwały.

Charakter krajobrazu w regionie geograficznym jest więc określony stanem informacji. Krajobrazy młodociane mają większą zawartość informacji aniżeli krajobrazy dojrzałe. Np. góry alpejskie z dużą energią rzeźby są bardziej zróżnicowane niż góry kaledońskie czy hercyńskie.

Informacja w geoekosystemie jest efektem współoddziaływania energii i materii:

• Np. energia – wiatr; materia – unoszony pył; informacja – to, co zostanie zakodowane(to, co powstało na powierzchni Ziemi): pokrywa żwirowa

• Np. posuwający się lądolód, który transportuje w podłożu bloki skalne, piaski, żwiry. Energia – lądolód; materia – bloki skalne, piaski, żwiry; informacja – morena czołowa, denna

• Np. energia – siła grawitacji; materia – spadające bloki skalne, kamienie; informacja – stożek piargowy

• Np. energia – płynąca woda; materia – transportowane piaski i żwiry; informacja – delta, łachy, terasy przybrzeżne

• Moreny, wydmy, góry – informacje długotrwałe

• Małe wydmy, zmarszczki – informacje krótkotrwałe

1. Aktualny stan systemu (geoekosystemu, regionu geograficznego) jest to aktualny stan energii i materii w systemie (w momencie obserwacji). Rozpoznanie aktualnego stanu systemu (inwentaryzacja dla różnych celów) stanowi podstawę diagnozy o stanie systemu.

Aktualny wygląd regionu w momencie obserwacji.

Diagnoza regionu sporządzana jest z różnych punktów widzenia, np. przydatności dla turystyki pieszej, wodnej, itd.

1. Równowaga dynamiczna (systemu, regionu) jest to najwyższy stan równowagi, jaki może osiągnąć system (region geograficzny) w czasie swojego rozwoju.

Stałe dążenie do równowagi.

1. Historia systemu (regionu geograficznego) – jest to czas od chwili jego powstania do momentu obserwacji z uwzględnieniem dalszego rozwoju (przyszłości)

Przeszłość + teraźniejszość + przyszłość

Symulacja rozwoju przy zwiększającej się liczbie turystów

• Funkcja czasu jest jedną z ważniejszych funkcji, którą uwzględniamy w obserwacji rozwoju regionu.

• Nie ma przerwy w rozwoju regionu geograficznego.

Wyróżniamy:

• Etap młodociany (duża wartość E_p, duże różnice wysokości, duża ilość informacji w regionie, szybkie wymazywanie informacji z regionu)

• Etap dojrzały

• Etap starczy (odwrotność cech charakterystycznych dla etapu młodocianego)

1. Wartości progowe w funkcjonowaniu systemu (regionu geograficznego) – np. dopuszczalna ilość turystów, jaka może przebywać w danym miejscu (np. punkcie widokowym) i nie dojdzie do degradacji.

Mówimy o następujących wartościach progowych:

• Obszar stanów dozwolonych

• Obszar stabilności

• Czas relaksacji

• odporność

Stan obszarów dozwolonych

Każdy region geograficzny rozwija się w obszarze stanów dozwolonych. W obszarze stanów dozwolonych dokonują się wszelkie przemiany w rozwoju regionu – przebiega ewolucja regionu. Przekroczenie obszaru stanów dozwolonych oznacza katastrofę w rejonie geograficznym.

Rozpoznanie jakościowe i ilościowe wpływu turystyki na degradację regionu geograficznego

Wartość obszarów stanów dozwolonych zależy od:

• położenia geograficznego regionu

• etapu jego rozwoju

• cech środowiska geograficznego

• wpływu człowieka

Położenie geograficzne określa klimat.

Obszary najbardziej wrażliwe na ruch turystyczny to obszary polarne.

Obszary młode są mniej odporne (ale to zależy także od budowy geologicznej)

Cechy środowiska geograficznego – obszar nizinny, górski, skalisty, itp.

Obszar stabilności regionu geograficznego – stabilność oznacza stałość określonego ciągu stanów, przez które przechodzi region w czasie swojego rozwoju, np. długo utrzymujące się niskie stany wody.

Stabilność regionu może być korzystnym stanem, względnie niekorzystnym dla regionu geograficznego.

Region geograficzny można wyprowadzić ze stanu stabilności poprzez bodźce naturalne, względnie bodźce sztuczne. Np. budowa tam na rzekach.

Czas relaksacji regionu geograficznego obejmuje czas, w którym region, po zadziałaniu bodźca i związanych z nim skutków, wraca do stanu poprzedniego.

Człowiek może skrócić czas relaksacji regionu poprzez specjalne działania (o charakterze rekultywacyjnym).

Odporność regionu geograficznego na działające bodźce określana jest wartościami o charakterze wskaźnikowym.

1. Koncepcja funkcjonowania systemu jest koncepcją uniwersalną.

2. Właściwości systemu i wartości progowe umożliwiają charakterystykę regionu geograficznego wartościową z merytorycznego i aplikacyjnego punktu widzenia.

3. Zastosowanie teorii funkcjonowania systemu umożliwia nam charakterystykę ilościową i jakościową.

4. Zastosowanie teorii funkcjonowania systemu stanowi dobrą podstawę badań interdyscyplinarnych w regionie geograficznym.

Cecha ekwifinanalityczna regionu geograficznego (równego końca) – regiony geograficzne, w zależności od położenia geograficznego, rozwijają się w różny sposób, ale ich ostatecznym efektem jest peneplena, czyli prawierównia.

Cecha anizotropowego rozwoju regionu geograficznego (cecha asymetrii) – powierzchnia Ziemi cechuje się asymetrią w zakresie właściwości cech fizykochemicznych (wyniesienie zawsze graniczy z obniżeniem), jest jedną z podstawowych właściwości rozwoju powierzchni Ziemi i jest podstawą rozwoju powierzchni Ziemi, jej różnicowania i powstawania nowych jakości.

Regiony geograficzne są w ciągłym rozwoju. Ważne jest, by określić na jakim etapie ewolucji regionu przeprowadzamy badania (etap młodociany, dojrzały cz starczy).

REGIONALNA GEOGRAFIA FIZYCZNA JAKO NAUKA EMPIRYCZNA

W systematyce nauki regionalną geografię fizyczną zaliczamy do nauk empirycznych. Oznacza to, że w procesie badawczym, w studiach regionalnych zobowiązani jesteśmy stosować systematyczną obserwację i eksperyment.

Systematyczna obserwacja – przeprowadzenie badania o charakterze bezpośrednim (bezpośrednio w terenie) lub pośrednim. Obserwacja powinna być zorganizowana, planowa, oparta na dobrych podstawach metodycznych, powinna uwzględniać to, co nazywamy reprezentatywnością obszaru.

Opracowanie zebranych materiałów dokumentacyjnych w oparciu o metody matematyczno-statystyczne w celu zwiększenia ich wiarygodności.

Sformułowanie prawidłowości.

Upowszechnienie badań.

Obserwacja bezpośrednia winna być poprzedzona obserwacją pośrednią. Obserwacja pośrednia nie powinna stanowić podstawy formułowania prawidłowości.

REGION GEOGRAFICZNY JAKO SYSTEM

Region geograficzny stanowi system otwarty heterogeniczny.

Ideogram regionu geograficznego.

W strukturze wewnętrznej regionu geograficznego (zgodnie ze schematem) wyróżniamy sfery:

• Atmosferę

• Morfo sferę

• An troposferę

• Biosferę

• Pedosferę

• Litosferę

Poszczególne sfery są przedmiotem studiów specjalistycznych. Przedmiotem studiów regionalnych jest określanie przede wszystkim związków, zależności pomiędzy poszczególnymi sferami z uwzględnieniem człowieka.

W oparciu o ideogram wydzielamy:

• Geografię regionalną ogólną – zajmuje się podstawami wydzielenia regionu geograficznego, podstawami klasyfikacji i podziału regionalnego świata.

• Geografię regionalną szczegółową – nauka o regionie geograficznym.

Definicja geografii regionalnej

Regionalna geografia fizyczna bada powierzchnię Ziemi¹ i jej poszczególne struktury² w zakresie budowy³, składu materialnego⁴, rozwoju⁵, rozczłonkowania⁶ z uwzględnieniem człowieka i skutków jego działalności w regionie.

1-przedmiot badań

2-jednostka przestrzenna, region geograficzny

3-układ poszczególnych sfer w regionie

4-cechy fizyczno-chemiczne poszczególnych sfer

5-ewolucja regionu geograficznego

6-różnicowanie powierzchni Ziemi na różne typy krajobrazu w procesie ewolucji

Definicja jest wiarygodna, bo spełnia funkcję czasu, przestrzeni i człowieka.

PODSTAWOWE PROBLEMY BADAWCZE REGIONALNEJ GEOGRAFII FIZYCZNEJ

1. Koncepcja regionu geograficznego, jej weryfikacja zgodnie z rozwojem metodologii nauk empirycznych

2. Wypracowanie podstaw klasyfikacji regionów geograficznych ważnych z merytorycznego i aplikacyjnego punktu widzenia

3. Podziały regionalne świata zgodnie z przyjętą typologią

4. Ocena stanu i stopnia wykorzystania zasobów przyrodniczych regionu np. dla celów turystyki

5. Rozwój regionu geograficznego w warunkach ponadprzeciętnych, np. w warunkach katastrofalnych, wzmożonego ruchu turystycznego

6. Specjalne przejawy funkcjonowania regionu geograficznego

7. Monografie geograficzne na specjalne zapotrzebowanie

8. Rozwój regionów trans granicznych

9. Różnicowanie powierzchni Ziemi na regiony geograficzne

Na powierzchni Ziemi zachodzi ciągły w czasie, zróżnicowany w przestrzeni proces współoddziaływanie pomiędzy czynnikami strefowymi i astrefowymi (między promieniowaniem a tektoniką) – oddziaływanie między procesami zewnętrznymi i wewnętrznymi. Proces Ren doprowadza do różnicowania powierzchni Ziemi na regiony geograficzne.

CZŁOWIEK I JEGO OCENA W REGIONIE GEOGRAFICZNYM

Człowiek jest nowym elementem w regionie geograficznym. Zarówno na czas jego pojawienia się w regionie, jak również ze względu na jego działalność w regionie. Działalność ta nie jest przypadkowa, ale przemyślana i zorganizowana, która doprowadza do przemian krajobrazowych w regionie.

Oceny działalności człowieka w regionie geograficznym dokonujemy w oparciu o jego działalności, które dotyczą przede wszystkim fizjonomii regionu oraz zmiany procesów naturalnych.

TYPY ANTROPOLOGICZNE

Cuvier na początku XIX w. wyróżnił 3 odmiany podstawowe – białą, żółtą i czarną.

Podział wg Czekanowskiego, który nawiązuje do podziału Cuvier.

Cała współczesna ludzkość z punktu widzenia biologicznego stanowi 1 gatunek zbiorowy. Różnice fizyczne (fizjonomiczne), które obserwujemy u człowieka są efektem jego dostosowywania się do różnych warunków środowiska geograficznego (czynnik geograficzny).

Definicja

Terytorialne kompleksy cech fizycznych człowieka tworzą typy antropologiczne.

Definicja

Grupy typów antropologicznych, które wytworzyły się w obrębie genetycznie jednolitej ludzkości w trakcie jej pierwotnego opanowywania i dostosowywania się do warunków środowiska geograficznego nazywają się rasami lub odmianami.

Typy antropologiczne, uwzględniając rozwój ludzkości, tworzyły się pod wpływem:

• Dostosowywania się człowieka do warunków środowiska geograficznego

• Różnego odżywiania

• Mieszania się typów antropologicznych

Typy w rasie białej

• Laponoidalny

• Nordyczny

• Śródziemnomorski

• Mediterranoidalny (przejściowy do typu czarnego)

Typy w rasie czarnej

• Nigrycki (sudański)

• Austroafrykański (przejściowy między Pigmejem a typem nigryckim)

• Mediterranoidalny

• Negroidalny (Buszmeni Afryki Południowej)

• Australoidalny (ludność Australii)

Typy w rasie żółtej

• Arktyczny (północny)

• Pacyficzny (Chińczycy)

• Centralno azjatycki (podobieństwo do typu laponoidalnego)

INDYWIDUALNOŚCI GEOGRAFICZNE REGIONÓW

Co stanowi o indywidualności geograficznej następujących regionów?

• Półwysep Skandynawski

• Półwysep Arabski

• Wyżyna Patagońska

• Wyspy Nowej Zelandii

• Góry Alaski

• Półwysep Krymski

• Kaukaz

• Równina Prerii

• Pustynia Gibsona

• Wyspy brytyjskie

• Himalaje

• Kotlina Kalahari

• Kordyliery Północne

• Wielkie Góry Wododziałowe

• Kordyliery Alaski – położenie geograficzne, położenie w zasięgu starych struktur oraz młodych struktur alpejskich; wysokie opady atmosferyczne (do 3000 mm) od strony zachodniej, zróżnicowane typy zlodowacenia, w tym najdłuższe lodowce świata; część północna – Góry Brucksa – ślady zlodowacenia fieldowego (pokrywowego), obniżenie tektoniczne, które stanowi Wyżyna Jukonu, obszar tajgi, tundry arktycznej; Góry Nadbrzeżne, Góry Eliasza (Mc Kinley), Góry Wrangla – najdłuższe lodowce: Beringa, Hubalda, Malaspina (piedmontowy, dobrze rozwinięte zlodowacenie u podnóża); (dogodne obszary do alimentacji śniegu, duże opady => powstawanie lodowców tak dużych rozmiarów)

• Wyżyna Brazylijska – dominacja nad obok ległymi nizinami, pokrywa się z prekambryjską tarczą brazylijską – krystaliczną, zbudowaną z granitów, gnejsów i łupków krystalicznych silnie zmetamorfizowanych, na wielu obszarach na powierzchni znajdują się utwory paleozoiczne zbudowane z piaskowców i wapieni, które tworzą izolowane wyniesienia; zachodnia krawędź wyżyny rozcięta, tworzą się wydłużone pasma górskie „serry” oraz wzgórza o charakterze płytowym – „chapado” (na powierzchni wapienie, głębiej granity i gnejsy)

• Międzymorze Fińsko-Karelskie (tuntury - ostańce kwarcytowe)

• Kreta – strefa śródziemnomorska, alpejskie góry fałdowe zbudowane ze skał wapiennych, krajobrazy krasowe, wysokości ok. 2500 m, najwyższe wzniesienie 2456 m n.p.m., iły na utworach wapiennych, które zostały wyniesione – iły w górnych partiach, liczne terasy abrazyjne w strefie wybrzeża, wąskie plaże

• Półwysep Bałkański – góry alpejskie, hercyńskie, masywy zrębowe – wewnętrzne o wyrównanej powierzchni, wielkie obszary aluwialne: Dunaj, Sawa

• Nizina Nullarbor (Niznina Bezdrzewna) – Australia Południowa, wyrównana, płaska równina, zbudowana z kredowych i trzeciorzędowych wapieni, które są silnie skrasowiałe, częste zapadliska krasowe, wertepy krasowe, klify, wydmy, bezwodna, suchość hydrologiczna (opady znikają)

• Wyżyna Zachodnioaustralijska – położenie geograficzne, (suche obszary Australii Zachodniej), dominacja w krajobrazie oraz w strukturze podłoża) tarczy prekambryjskiej zachodnioaustralijskiej zbudowanej ze skał krystalicznych wychodzących na powierzchnię; góry o charakterze ostańcowym o nazwie Hammerslay, Mont Bruce (najwyższe wzniesienie) – ostańcowy charakter, silnie metamorficzne skały o zabarwieniu czerwonym, Góry MacDonella i Musgrave; suche i okresowe rzeki, które zmierzają w kierunki zachodnim: Fortescue, Gascoyne, Swan River, silne rozcięcie Wyżyny Zachodnioaustralijskiej na niektórych odcinkach, powstają kaniony, czasem także okresowe jeziorka; Swanland – półwysep z lasami eukaliptusowymi; pustynie, które mają charakter piaszczysty (Wielka Pustynia Wiktorii) z olbrzymimi polami wydomowymi, (Pustynia Gibsona); obszar pustynny i półpustynny; rozległe, płaskie powierzchnie z silnie zwietrzałym materiałem podłoża, który tworzy giberan – pustynię żwirowo-kamienistą; kopce termitów

• Azja Południowa – Himalaje, Półwysep Indyjski, Półwysep Indochiński; wysokie góry Himalaje, rozległa wyżyna Dekanu, zwarty Półwysep Indochiński; położenie w większości w strefie oddziaływania klimatu równikowego; Himalaje – granica klimatyczna, dzielą się na Wysokie(ponad 6 tys. m n.p.m.), Małe i pasmo Siwalik; Wysokie i Małe głównie ze skał krystalicznych, Siwalik ze skał okruchowych z denudacji pasma głównego; cecha charakterystyczna: ponacinane przez wielkie doliny rzeczne spływające na Nizinę Hindustańską, niekiedy z rozszerzeniami; dolina Gangesu i Brahmaputry na Nizinie Hindustańskiej; Dekan – ze skał prekambryjskich, silnie porozcinany przez rzeki spływające z Himalajów, Himalaje Zachodnie przechodzą w Sułtajskie, Wschodnie w Góry Bismeńskie; cecha szczególna: określa położenie w strefie równikowej oraz kontrast masywów alpejskich z prekambryjskimi

• Góry Dynarskie – Durmitor – jeden z najpiękniejszych masywów krasowych świata

Glind – grzbiety z utworów paleozoicznych na tarczy kanadyjskiej