WYROK TRYBUNAŁU z dnia 11 marca 2003 r.(*)

Brak zastosowania prawa wspólnotowego w stosunku do obowiązkowej służby wojskowej – Równość traktowania kobiet i mężczyzn – Artykuł 2 dyrektywy 76/207/EWG – Ograniczenie obowiązkowej służby wojskowej w Niemczech do mężczyzn – Brak możliwości zastosowania dyrektywy

W sprawie C‑186/01

mającej za przedmiot skierowany do Trybunału, na podstawie art. 234 WE, przez Verwaltungsgericht Stuttgart (Niemcy) wniosek o wydanie, w ramach zawisłego przed tym sądem sporu między

Alexandrem Dorym

a

Bundesrepublik Deutschland,

o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym w przedmiocie wykładni art. 2 dyrektywy Rady 76/207/EWG z dnia 9 lutego 1976 r. w sprawie wprowadzenia w życie zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie dostępu do zatrudnienia, kształcenia i awansu zawodowego oraz warunków pracy (Dz.U. L 39, s. 40), oraz, bardziej ogólnie, w przedmiocie zgodności z prawem wspólnotowym ograniczenia obowiązkowej służby wojskowej do mężczyzn,

TRYBUNAŁ,

rozważywszy uwagi na piśmie przedstawione:

– w imieniu Bundesrepublik Deutschland i rządu niemieckiego przez W.D. Plessinga i B. Muttelsee‑Schön, działających w charakterze pełnomocników,

– w imieniu rządu francuskiego przez R. Abrahama, C. Bergeot‑Nunesa oraz C. Chevalliera, działających w charakterze pełnomocników,

– w imieniu rządu fińskiego przez T. Pynnę, działającą w charakterze pełnomocnik,

– w imieniu Komisji Wspólnot Europejskich przez J. Sacka i N. Yerrell, działających w charakterze pełnomocników,

uwzględniając sprawozdanie na rozprawę,

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 28 listopada 2002 r.,

wydaje następujący

WYROK

1 Postanowieniem z dnia 4 kwietnia 2001 r., które wpłynęło do Trybunału

w dniu 30 kwietnia 2001 r., Verwaltungsgericht Stuttgart przedłożył Trybunałowi na mocy art. 234 WE pytanie prejudycjalne dotyczące wykładni art. 2 dyrektywy Rady 76/207/EWG z dnia 9 lutego 1976 r. w sprawie wprowadzenia w życie zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie dostępu do zatrudnienia, kształcenia i awansu zawodowego oraz warunków pracy (Dz.U. L 39, s. 40), jak również, bardziej ogólnie, dotyczące zgodności z prawem wspólnotowym ograniczenia obowiązkowej służby wojskowej w Niemczech do mężczyzn.

2 Kwestia ta została podniesiona w ramach sporu między A. Dorym a Bundesrepublik Deutschland dotyczącego decyzji Kreiswehrersatzamt Schwäbisch Gmünd (zwanego dalej „KSG”) odmawiającej zwolnienia go od powołania do wojska i od odbycia obowiązkowej służby wojskowej.

Ramy prawne

Prawo wspólnotowe

3 Zgodnie z art. 2 WE:

„Zadaniem Wspólnoty jest, przez ustanowienie wspólnego rynku, unii gospodarczej i walutowej oraz urzeczywistnianie wspólnych polityk lub działań określonych w artykułach 3 i 4, popieranie w całej Wspólnocie harmonijnego, zrównoważonego i stałego rozwoju działalności gospodarczej, wysokiego poziomu zatrudnienia i ochrony socjalnej, równości mężczyzn i kobiet, stałego i nieinflacyjnego wzrostu, wysokiego stopnia konkurencyjności i konwergencji dokonań gospodarczych, wysokiego poziomu ochrony i poprawy jakości środowiska naturalnego, podwyższania poziomu i jakości życia, spójności gospodarczej i społecznej oraz solidarności między państwami członkowskimi”.

4 Artykuł 3 ust. 2 WE stanowi, iż w ramach działań przewidzianych w art. 3 ust. 1, które prowadzone są w celach wyszczególnionych w art. 2 WE, „Wspólnota zmierza do zniesienia nierówności oraz wspierania równości mężczyzn i kobiet”.

5 Na mocy art. 13 WE:

„Bez uszczerbku dla innych postanowień niniejszego traktatu i w granicach kompetencji, które traktat powierza Wspólnocie, Rada, stanowiąc jednomyślnie na wniosek Komisji i po konsultacji z Parlamentem Europejskim, może podjąć środki niezbędne w celu zwalczania wszelkiej dyskryminacji ze względu na płeć, rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną”.

6 Zgodnie z art. 141 ust. 1 WE:

„Każde państwo członkowskie zapewnia stosowanie zasady równości wynagrodzeń dla pracowników płci męskiej i żeńskiej za taką samą pracę lub pracę tej samej wartości”.

7 Artykuł 141 ust. 3 WE przewiduje:

„Rada, stanowiąc zgodnie z procedurą określoną w artykule 251 i po konsultacji z Komitetem Ekonomiczno‑Społecznym, przyjmuje środki zmierzające do zapewnienia stosowania zasady równości szans i równości traktowania mężczyzn i kobiet w dziedzinie zatrudnienia i pracy, w tym zasadę równości wynagrodzeń za taką samą pracę lub pracę takiej samej wartości”.

8 Dyrektywa 76/207 stanowi w art. 1 ust. 1:

„Niniejsza dyrektywa stawia sobie za cel wprowadzenie w życie w państwach członkowskich zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie dostępu do zatrudnienia, w tym awansu i kształcenia zawodowego, jak również warunków pracy oraz, w sytuacjach przewidzianych w ust. 2, zabezpieczenia społecznego. […]”.

9 Artykuł 2 ust. 1–3 rzeczonej dyrektywy ma następujące brzmienie:

„1. Dla celów poniższych przepisów zasada równego traktowania oznacza brak dyskryminacji ze względu na płeć, tak bezpośredniej, jak i pośredniej, w szczególności przez odniesienie się do stanu cywilnego lub rodzinnego.

2. Niniejsza dyrektywa nie narusza prawa państw członkowskich do wyłączenia z zakresu jej stosowania dziedzin działalności zawodowej i, w odpowiednim przypadku, typu kształcenia prowadzącego do ich wykonywania, jeśli ze względu na charakter lub warunki ich wykonywania, płeć pracownika stanowi czynnik rozstrzygający.

3. Niniejsza dyrektywa nie narusza przepisów dotyczących ochrony kobiet, zwłaszcza jeśli chodzi o ciążę i macierzyństwo”.

10 Zgodnie z art. 3 ust. 1 dyrektywy 76/207:

„Stosowanie zasady równego traktowania oznacza brak dyskryminacji ze względu na płeć w zakresie warunków, włączając w to kryteria selekcji, dostępu do wszystkich prac lub stanowisk, niezależnie od sektora czy gałęzi działalności, i do wszystkich poziomów hierarchii zawodowej”.

Prawo krajowe

11 Na mocy § 12a Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland (ustawy zasadniczej Republiki Federalnej Niemiec w wersji opublikowanej w BGBl. 2000 I S., s 1755, zwanej dalej „Grundgesetz”):

„1. Mężczyźni, począwszy od ukończenia osiemnastego roku życia, mogą być zobowiązani do odbywania służby wojskowej, służby w federalnej straży ochrony granic lub w formacjach ochrony cywilnej. […]

4. Jeśli w sytuacji zagrożenia potrzeby służb cywilnych jednostek sanitarnych i szpitali wojskowych nie mogą zostać zaspokojone na bazie wolontariatu, kobiety, które ukończyły osiemnasty rok życia i nie przekroczyły pięćdziesiątego piątego roku życia, mogą zostać wcielone do owych służb przez ustawę lub na mocy ustawy. Nie mogą one w żadnym wypadku być zobowiązane do odbywania służby wojskowej”.

12 Wehrpflichtgesetz (federalna ustawa o służbie wojskowej) w wersji z dnia 15 grudnia 1995 r., obowiązująca od dnia 1 stycznia 1996 r. (BGBl. 1995 I, s. 1756, zwana dalej „ustawą o służbie wojskowej”), stanowi w § 1 ust. 1 zatytułowanym „Prawo dotyczące obowiązkowej służby wojskowej: powszechny obowiązek odbycia służby wojskowej”:

„W Niemczech obowiązek odbycia obowiązkowej służby wojskowej spoczywa na wszystkich mężczyznach, począwszy od ukończenia osiemnastego roku życia, którzy są Niemcami w rozumieniu ustawy zasadniczej […]”.

13 Zgodnie z § 3 ust. 1 ustawy o służbie wojskowej „obowiązek odbycia służby wojskowej zostaje wypełniony przez odbycie obowiązkowej służby wojskowej bądź, w przypadku określonym w § 1 Kriegsdienstverweigerungsgesetz z dnia 28 lutego 1983 r. (BGBI. I, s. 203), przez odbycie służby cywilnej […]”.

Postępowanie przed sądem krajowym i pytanie prejudycjalne

14 A. Dory urodził się w dniu 15 czerwca 1982 r. Po otrzymaniu, we wrześniu 1999 r. kwestionariusza poprzedzającego wizytę lekarską mającą na celu orzeczenie o zdolności do odbycia służby wojskowej, zwrócił się z wnioskiem do KSG o zwolnienie go od powołania do wojska i od odbycia obowiązkowej służby wojskowej. W uzasadnieniu swojego wniosku podniósł on, że ustawa o służbie wojskowej jest niezgodna z prawem wspólnotowym, przywołując wyrok z dnia 11 stycznia 2000 r. w sprawie C‑285/98 Kreil, Rec. s. I‑69, w którym Trybunał orzekł, iż kobiety nie mogą zostać wykluczone od dostępu do wszystkich stanowisk w armii niemieckiej.

15 W decyzji z dnia 3 lutego 2000 r. KSG oddalił ten wniosek, wskazując, że cytowany wyrok w sprawie Kreil dotyczył jedynie dobrowolnego dostępu kobiet do zatrudnienia w siłach zbrojnych, a nie kwestii obowiązkowej służby wojskowej i że ustanowienie obowiązku odbywania tej służby należy do wyłącznej kompetencji państw członkowskich.

16 Odwołanie od tej decyzji, które wniósł A. Dory, zostało oddalone przez Wehrbereichsverwaltung. Zainteresowany wniósł następnie skargę do Verwaltungsgericht Stuttgart, przed którym podtrzymywał, iż okoliczność, że zgodnie z ww. wyrokiem w sprawie Kreil kobiety mają prawo dostępu do zatrudnienia w siłach zbrojnych przy równoczesnym zwolnieniu z obowiązku odbycia służby wojskowej, podczas gdy jest on nałożony na mężczyzn, jest niezgodne z zasadą równego traktowania i stanowi w stosunku do mężczyzn zakazaną przez prawo dyskryminację.

17 Pozwany w sporze przed sądem krajowym podtrzymywał, iż żadne z postanowień traktatu WE nie pozwala na uznanie obowiązkowej służby wojskowej za dziedzinę podlegającą prawu wspólnotowemu. Zasady organizacji tej służby podlegają kompetencji poszczególnych państw członkowskich. Ani art. 3 ust. 2 WE, ani art. 13 WE, które jako takie nie stanowią podstawy dla określenia kompetencji Wspólnoty, ale definiują jedynie sposób wykonywania kompetencji przyznanych jej w innych postanowieniach, ani art. 141 WE, ani dyrektywa 76/207, które dotyczą jedynie działalności zawodowej, nie mogą znaleźć zastosowania w tym przypadku.

18 Verwaltungsgericht Stuttgart wyraził wątpliwości dotyczące tych ostatnich argumentów. Podkreślił on z jednej strony, odwołując się do wyroku Trybunału z dnia 7 grudnia 2000 r. w sprawie C‑79/99 Schnorbus, Rec. s. I‑10997, że odbywanie służby wojskowej prowadzi do opóźnienia w dostępie mężczyzn do zatrudnienia i kształcenia zawodowego oraz może w konsekwencji stanowić dyskryminację ze względu na płeć w rozumieniu art. 2 ust. 1 dyrektywy 76/207. Z drugiej zaś strony uznał on, iż owa różnica w traktowaniu mogłaby jednak zostać uzasadniona jako specjalny przywilej na rzecz kobiet, który rekompensowałby w części przerwę w wykonywaniu zawodu związaną z macierzyństwem i wychowywaniem dzieci.

19 W tych okolicznościach Verwaltungsgericht Stuttgart uznał, iż jest konieczne, aby Trybunał uściślił zakres zastosowania prawa wspólnotowego w tej dziedzinie. W związku z powyższym postanowił on zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:

„Zważywszy w szczególności na wykładnię art. 2 dyrektywy 76/207/EWG, czy fakt iż w Niemczech służba wojskowa jest obowiązkowa jedynie dla mężczyzn, jest sprzeczny z prawem wspólnotowym?”.

20 Dnia 26 września 2001 r. A. Dory otrzymał decyzję w sprawie powołania do służby wojskowej, która zobowiązywała go do rozpoczęcia służby wojskowej między dniem 1 a 5 listopada 2001 r.

21 Pismami z dnia 28 września 2001 r. A. Dory wystąpił do sądu odsyłającego oraz do Trybunału o zastosowanie środka tymczasowego w celu uzyskania zawieszenia wykonania owego powołania. Postanowieniem z dnia 19 października 2001 r. sąd krajowy przychylił się do tego wniosku. Postanowieniem z dnia 24 października 2001 r. w sprawie C‑186/01 R Dory, Rec. s. I‑7823, Trybunał stwierdził niedopuszczalność wniosku o zastosowanie środka tymczasowego.

W przedmiocie pytania prejudycjalnego

Uwagi przedłożone Trybunałowi

22 A. Dory podnosi, iż obowiązkowa służba wojskowa skutkuje zakazem wykonywania zawodu przez okres jej odbywania i opóźnieniem rozpoczęcia kariery zawodowej. Służba ta jest jego zdaniem objęta zakresem zastosowania dyrektywy 76/207 i stanowi zakazaną przez nią dyskryminację. W każdym razie jest ona niezgodna z ogólną zasadą równego traktowania kobiet i mężczyzn, ustanowioną w art. 3 ust. 2 WE.

23 Rząd niemiecki podkreśla z jednej strony, iż obowiązkowa służba wojskowa ma w Republice Federalnej Niemiec fundamentalne znaczenie. Służąc zapewnieniu ścisłego kontaktu między siłami zbrojnymi a społeczeństwem i zagwarantowaniu w ten sposób demokratycznej przejrzystości struktur wojskowych, stanowi ona czynnik wpływający na wewnętrzną integrację, w szczególności między młodymi pokoleniami starych i nowych landów. Środki konieczne do obrony terytorium w razie konfliktu zbrojnego nie byłyby wystarczające bez sił rezerwy, która tworzona jest z kręgu żołnierzy poborowych.

24 Z drugiej strony rząd niemiecki utrzymuje, iż służba wojskowa należy do dziedziny organizacji sił zbrojnych, kluczowej dziedziny władzy publicznej, która pozostaje w gestii państw członkowskich. Uważa on, że ten pogląd podzielił Trybunał w swoim wyroku z dnia 26 października 1999 r. w sprawie C‑273/97 Sirdar, Rec. s. I‑7403, pkt 15 i ww. wyroku w sprawie Kreil, pkt 15.

25 W każdym razie podtrzymuje on, iż ograniczenie obowiązkowej służby wojskowej do mężczyzn, zakładając nawet, że służba ta mogłaby być objęta zakresem zastosowania dyrektywy 76/207, nie jest niezgodne z prawem wspólnotowym. Po pierwsze, art. 3 ust. 2 WE, według którego Wspólnota ma za zadanie popieranie równości między mężczyznami i kobietami, znajduje zastosowanie wyłącznie do środków szczególnych podjętych w tym celu przez Wspólnotę na innej podstawie prawnej. Co więcej, art. 13 WE nie ma skutku bezpośredniego i upoważnia Radę do powzięcia środków w celu zwalczania dyskryminacji ze względu na płeć tylko w dziedzinie kompetencji przyznanych jej przez traktat. W końcu art. 141 WE i dyrektywa 76/207 regulują jedynie stosunki pracy wynikające z porozumienia między pracodawcą i pracownikiem, tak że nie mają zastosowania do powszechnego obowiązku służby, jaki dla poborowych stanowi służba wojskowa.

26 Rząd francuski uważa, że nie można porównywać odbywania obowiązkowej służby wojskowej do stosunku pracy i w związku z tym nie jest ona objęta ani zakresem zastosowania postanowień traktatu dotyczących kwestii socjalnych, ani zakresem zastosowania dyrektywy 76/207. Organizacja tej służby stanowi kwestię związaną z obroną narodową i należy do wyłącznej kompetencji państw członkowskich.

27 Rząd fiński podnosi, że zasadnicze kwestie dotyczące polityki obronnej należą do kompetencji państw członkowskich, co potwierdził Trybunał w swoim ww. wyroku w sprawie Kreil i że prawo wspólnotowe nie znajduje zastosowania w sporze zawisłym przed sądem odsyłającym. Podtrzymuje on, że w każdym razie obowiązek odbycia służby wojskowej nie dotyczy warunków dostępu do zatrudnienia w siłach zbrojnych i w związku z tym nie jest objęty zakresem zastosowania dyrektywy 76/207. Ponadto ograniczenie tego obowiązku do mężczyzn nie odbiera kobietom możliwości kariery w siłach zbrojnych, tak długo, jak mają one możliwość odbywania dobrowolnej służby wojskowej i znalezienia się w związku z tym w sytuacji identycznej, jaką mają poborowi płci męskiej.

28 Komisja uważa, iż obowiązkowa służba wojskowa jest obowiązkiem służby o charakterze jednostronnym, należącym do dziedziny prawa publicznego, który nie plasuje poborowych w stosunku pracy z pracodawcą. Służba ta nie jest zatem objęta rynkiem pracy i w związku z tym znajduje się ona poza zakresem zastosowania prawa wspólnotowego. Nie ogranicza ona poza to, co jest przynależne jej naturze, zakresu zastosowania tego prawa. Wobec tego badanie, czy ograniczenie obowiązku odbywania takiej służby do mężczyzn może być uzasadnione na bazie dyrektywy 76/207, nie jest konieczne. W ten sposób spór przed sądem krajowym różni się znacznie od spraw rozstrzygniętych wcześniej przez Trybunał. Komisja podnosi, że w konsekwencji państwa członkowskie mogą w tym kontekście powołać się na postanowienia art. 6 ust. 3 UE i art. 5 WE w celu zagwarantowania poszanowania ich suwerenności w dziedzinie obronności w formie, jaka wynika z ich narodowych tradycji.

Odpowiedź Trybunału

29 Rozstrzygnięcie o zgodności ograniczenia obowiązkowej służby wojskowej do mężczyzn z ustanowioną przez prawo wspólnotowe zasadą równego traktowania kobiet i mężczyzn zakłada, iż uprzednio określone zostaną warunki, w których prawo to znajduje zastosowanie do działalności związanej z organizacją sił zbrojnych.

30 Środki, jakie w tej dziedzinie podejmują państwa członkowskie, nie są w ogóle wyłączone z zakresu zastosowania prawa wspólnotowego z tego tylko względu, iż są one podejmowane w interesie bezpieczeństwa publicznego i obrony narodowej.

31 Jak bowiem orzekł już Trybunał, traktat ustanawia wyłączenia mające zastosowanie w okolicznościach zagrażających bezpieczeństwu publicznemu, w szczególności w art. 30 WE, 39 WE, 46 WE, 58 WE, 64 WE, 296 WE i 297 WE, które odnoszą się do wyjątkowych i w wyraźny sposób ograniczonych przypadków. Z artykułów tych nie można wysnuć wniosku, że traktat zawiera na stałe wpisany weń ogólny wyjątek wyłączający wszelkie środki podejmowane ze względów bezpieczeństwa publicznego z zakresu prawa wspólnotowego. Uznanie istnienia takiego wyjątku, bez względu na określone w traktacie szczególne wymogi, mogłoby zagrozić wiążącemu charakterowi prawa wspólnotowego i jego jednolitemu stosowaniu (zob. podobnie wyrok z dnia 15 maja 1986 r. w sprawie 222/84 Johnston, Rec. s. 1651, pkt 26; ww. wyroki: w sprawie Sirdar, pkt 16; w sprawie Kreil, pkt 16).

32 Niemniej jednak pojęcie bezpieczeństwa publicznego w rozumieniu postanowień traktatu cytowanych w poprzednim punkcie odnosi się jednocześnie do wewnętrznego bezpieczeństwa państwa członkowskiego, tak jak w przypadku ww. wyroku w sprawie Johnston, jak i jego bezpieczeństwa zewnętrznego, tak jak w przypadku ww. wyroku w sprawie Sirdar (zob. podobnie wyroki: z dnia 4 października 1991 r. w sprawie C‑367/89 Richardt i „Les Accessoires Scientifiques”, Rec. s. I‑4621 pkt 22; z dnia 17 października 1995 r. w sprawie C‑83/94 Leifer i in., Rec. s. I‑3231, pkt 26; ww. wyroki: w sprawie Sirdar, pkt 17; w sprawie Kreil, pkt 17).

33 Co więcej, niektóre wyłączenia przewidziane w traktacie odnoszą się jedynie do zasad dotyczących swobodnego przepływu osób, towarów, kapitału i usług, a nie postanowień traktatu dotyczących polityki społecznej, do których to postanowień należy zasada równego traktowania kobiet i mężczyzn. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem zasada ta ma zasięg ogólny, a dyrektywa 76/207 znajduje zastosowanie do stosunków zatrudnienia w sektorze publicznym (zob. podobnie wyroki: z dnia 21 maja 1985 r. w sprawie 248/83 Komisja przeciwko Niemcom, Rec. s. 1459, pkt 16; z dnia 2 października 1997 r. w sprawie C‑1/95 Gerster, Rec. s. I‑5253, pkt 18; ww. wyroki: w sprawie Sirdar, pkt 18; w sprawie Kreil, pkt 18).

34 Trybunał orzekł zatem, że dyrektywa 76/207 znajduje zastosowanie w kwestii dostępu do zatrudnienia w siłach zbrojnych i że to jemu przynależy ocena, czy środki podjęte przez władze krajowe w wykonywaniu przyznanej im swobody uznania zostały rzeczywiście podjęte w celu zagwarantowania bezpieczeństwa publicznego i czy były one właściwe i konieczne dla osiągnięcia tego celu (zob. ww. wyroki: w sprawie Sirdar, pkt 28; w sprawie Kreil, pkt 25).

35 Decyzje państw członkowskich dotyczące organizacji ich sił zbrojnych nie są całkowicie wyłączone z zakresu stosowania prawa wspólnotowego, w szczególności, jeśli wchodzi w grę poszanowanie zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w związku ze stosunkami zatrudnienia, zwłaszcza w dziedzinie dostępu do zawodów wojskowych. Niemniej jednak nie wynika z tego, iż prawo wspólnotowe reguluje kwestie dotyczące sposobu organizacji wojskowej państw członkowskich, które mają za zadanie obronę ich terytoriów czy ich kluczowych interesów.

36 W rezultacie to do państw członkowskich, które mają obowiązek podjęcia środków zmierzających do zagwarantowania ich bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego, należy podjęcie decyzji dotyczącej sposobu organizacji ich sił zbrojnych, jak to zauważył Trybunał w ww. wyrokach: w sprawie Sirdar, pkt 15; w sprawie Kreil, pkt 15.

37 Rząd niemiecki podniósł jednakże, że obowiązkowa służba wojskowa ma w Niemczech ogromne znaczenie, zarówno na płaszczyźnie politycznej, jak i w wymiarze organizacji sił zbrojnych. W swoich uwagach pisemnych i na rozprawie rząd niemiecki wskazał, iż ustanowienie takiej służby pozwala przyczynić się do umocnienia demokratycznej przejrzystości struktur wojskowych, narodowej spójności, więzi między siłami zbrojnymi i ludnością, jak również do mobilizacji sił potrzebnych armii w razie konfliktu.

38 Taki wybór, zapisany w Grundgesetz, polega na ustanowieniu obowiązku służby w interesie bezpieczeństwa terytorium narodowego, nawet gdyby miało się to odbywać, w wielu możliwych przypadkach, z uszczerbkiem dla dostępu młodych ludzi do rynku pracy. W ten sposób jest on nadrzędny w stosunku do celów politycznych służących wdrażaniu młodych ludzi do zawodu.

39 Decyzja Republiki Federalnej Niemiec o zagwarantowaniu bezpieczeństwa kraju częściowo przez obowiązkową służbę wojskową jest wyrazem takiego wyboru organizacji wojskowej, w stosunku do której prawo wspólnotowe w konsekwencji nie znajduje zastosowania.

40 Jest prawdą, że ograniczenie obowiązkowej służby wojskowej do mężczyzn powoduje zazwyczaj dla zainteresowanych opóźnienie w przebiegu ich kariery zawodowej, nawet jeśli służba ta pozwala niektórym poborowym uzyskać dodatkowe wykształcenie czy zapewnić w przyszłości dostęp do kariery wojskowej.

41 Opóźnienie w karierze zawodowej poborowych jest jednakże nieuchronną konsekwencją wyboru dokonanego przez państwo członkowskie w przedmiocie organizacji sił zbrojnych i nie prowadzi do tego, że wybór ten jest objęty zakresem zastosowania prawa wspólnotowego. W rezultacie występowanie niekorzystnych następstw, jeśli chodzi o dostęp do zatrudnienia, nie może skutkować, bez wkroczenia w zakres jego kompetencji, nałożeniem na dane państwo członkowskie obowiązku rozszerzenia obowiązku służby wojskowej na kobiety i w rezultacie nałożeniem na kobiety tych samych niedogodności w dostępie do zatrudnienia, ani zniesieniem obowiązkowej służby wojskowej.

42 Zważywszy na całość powyższych rozważań, na pytanie przedłożone przez sąd odsyłający należy odpowiedzieć, że prawo wspólnotowe nie stoi na przeszkodzie ograniczeniu obowiązkowej służby wojskowej do mężczyzn.

W przedmiocie kosztów

43 Koszty poniesione przez rządy niemiecki, francuski i fiński, jak również koszty poniesione przez Komisję, które przedłożyły Trybunałowi uwagi, nie podlegają zwrotowi. Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach.

Z powyższych względów

TRYBUNAŁ,

orzekając w przedmiocie pytania przedłożonego mu postanowieniem z dnia 4 kwietnia 2001 r. przez Verwaltungsgericht Stuttgart, orzeka:

Prawo wspólnotowe nie stoi na przeszkodzie ograniczeniu obowiązkowej służby wojskowej do mężczyzn.

Wyrok ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu w dniu 11 marca 2003 r.