Andragogika (ćw.)

Temat: Edukacja do zmian w kontekście sytuacji życiowej ludzi starszych.

1. Wydłużenie czasu życia.

Postępy medycyny, wzrost długości życia i szybkie zmiany demograficzne w ostatnim półwieczu, czego konsekwencją jest postępujące starzenie się współczesnych społeczeństw (wzrost odsetka ludzi starszych w ogólnej liczbie ludności), rozwój instytucji usługowych i opiekuńczych zaspokajających potrzeby seniorów i stopniowe obniżanie się wieku emerytalnego, spowodowały, że problematyka ludzi w wieku emerytalnym stała się przedmiotem badań wielu nauk ( np. psychologii starzenia się, socjologii, politologii i historii, badającej wpływ ludzi starych na dzieje państw i narodów).

2. Pojęcie gerontologii.

Gerontologia < gr. geron - starzec + logos – słowo> nauka zajmująca się procesem starzenia się i starością żywych organizmów. Rozwinęła się po zakończeniu II wojny światowej, lecz status samodzielnej dyscypliny naukowej uzyskała dopiero w latach 50. XX wieku. Jako nauka interdyscyplinarna i specjalistyczna, mieści w sobie szeroki zakres zagadnień związanych m.in. z medycyną, demografią, pedagogiką, architekturą, socjologią, psychologią i kulturą fizyczną.

Przedmiotem badań gerontologii są cele, trendy, zasady, metody, systemy, i formy organizacyjne procesu przygotowywania ludzi w starszym wieku do godnego, zgodnego z indywidualnymi możliwościami fizycznymi i psychicznymi, rodzinnymi i materialnymi, wartościowego, umożliwiającego zachowanie wiary w sens życia, funkcjonowania w roli emeryta.

Zadania swe koncentruje natomiast wokół odbudowania autorytetu i znaczenia oraz wskazania właściwej roli osób starszych w rodzinie i społeczeństwie, polepszenia ich stanu zdrowia i sprawności, podwyższenia poziomu wykształcenia, zwiększenia aktywności społecznej i kulturalnej oraz świadomości sytuacji, w jakiej się znajdują, a wszystko to ma służyć podniesieniu, jakości ich życia. Realizowane są one głównie poprzez popularyzację wiadomości na temat procesu starzenia się i jego przyczyn, profilaktykę i wychowanie do starości (także osób młodszych). Gerontologia zajmuje się także takimi zagadnieniami jak: stereotypy ludzi starych, rola dziadków w rodzinie, instytucje opiekuńcze dla ludzi starszych, pomoc społeczna dla seniorów, aktywność zawodowa i społeczna emerytów, starość a niepełnosprawność, organizacje seniorów i dla seniorów, starość ludności wiejskiej i miejskiej, źródła utrzymania się starszej ludności, potrzeby ludzi starszych, ich problemy zdrowotne i czas wolny.

3. Edukacja osób starszych a gerontologia.

Edukacja osób starszych pozwala uświadomić im zmiany, jakie wiek wywołuje w stosunkach międzyludzkich. Obserwacja procesu starzenia się ludzi, należących do różnych warstw społecznych, mających różny poziom wykształcenia, rozmaite zawody i sytuacje rodzinne, wskazuje na znaczenie gerontologii i nauk z nią współpracujących oraz na to, że funkcjonowanie w roli emeryta wymaga teoretycznego i praktycznego przygotowania. Brak takiego przygotowania prowadzi do wielu trudności, niepowodzeń, klęsk życiowych, depresji i lęków, np. przed samotnością, które tylko przyspieszają proces starzenia.

4. Proces starzenia się.

Samo starzenie się jest nieuchronnym, powszechnym, długotrwałym, zróżnicowanym, wielopłaszczyznowym i naturalnym procesem, zależnym od człowieka i od czynników społecznych, ekonomicznych, biologicznych, psychologicznych, ekologicznych, historycznych i kulturowych. Jego tempo przyspieszają m.in.: urazy, niewłaściwe odżywianie, działanie promieniowania jonizującego, natomiast czynnikami hamującymi starzenie się są: aktywny tryb życia. „Osoby starsze występują w każdym społeczeństwie. Stanowią zróżnicowaną pod względem cech społecznych, kulturalnych, warunków bytowych i kondycji zdrowotnej populację. Starzenie się przebiega etapami. Najpierw jest etap starzenia się społecznego, a dopiero później następuje zwykle starzenie się fizyczne. Starzenie zależy również od sposobu i warunków życia. Odmiennie przebiega u mężczyzn i kobit, inaczej na wsi i w miastach. Proces starzenia się rozpoczyna się u człowieka ok. trzydziestego roku życia. Jednak, jako umowny początek starości przyjmuje się 60 lub 65 lat. Określenie „starość” wyraża końcowy okres starzenia się, występujący nieuchronnie po okresie dojrzałości. Jest wiele definicji „starości”. Jedną z najbardziej właściwych, z punktu widzenia współczesnej gerontologii, jest definicja, B. Siejowej, która ujmuje starość, jako „okres stopniowego i nieodwracalnego pogarszania się biologicznych i społecznych funkcji człowieka, narastania upośledzenia sprawności oraz ograniczenia kontaktów ze środowiskiem zewnętrznym, na co nakłada się szereg czynników środowiskowych i zdrowotnych.

5. Polityka społeczna wobec osób starszych.

Ponieważ w Polsce jest już niemal 6 mln osób w wieku poprodukcyjnym, co stanowi 14, 5% ogółu ludności, a zgodnie z prognozami demograficznymi, proces starzenia się społeczeństwa polskiego będzie postępował, znaczenie polityki społecznej wobec osób starszych stale rośnie. Polityka wobec seniorów jest realizacji interesów osób starszych. „Dotyczy potrzeb i warunków bytu ludzi trzeciego wieku i ma na celu te działania, które w sposób planowy i celowy wpłyną na poprawę ich sytuacji życiowej. Służy temu system świadczeń związanych z zabezpieczeniem społecznym. Działania te dotyczą oświaty, kultury, zdrowia, pracy i organizacji czasu wolnego seniorów. Polityka społeczna wobec osób starszych obejmuje, więc takie zagadnienia jak: ochrona zdrowia, zatrudnienie seniorów, równouprawnienie pod względem dochodów starszych kobiet, pomoc osobom obłożnie chorym, praca socjalna z osobami starszymi, kształtowanie odpowiednich dla nich warunków mieszkaniowych, pomoc instytucjonalna oraz ich warunki materialne. Do jej celów zaś należą: prawo osób starszych do samostanowienia, decydowania o swojej przyszłości i kształtowania hierarchii własnych potrzeb, ich współodpowiedzialność za swoje losy, przeciwdziałanie marginalizacji tej grupy ludzi, podtrzymywanie funkcjonowania rodzin wielopokoleniowych i pomoc w organizacji coraz dłuższego i relatywnie częściej niż dawniej samotnego życia, tj. bez fizycznej bliskości najbliższych i krewnych.

We współczesnych cywilizacjach ustosunkowanie się do starości, jej znaczenie i rola bywają różne. W społeczeństwie polskim niestety dalej pomija się wartości wnoszone przez seniorów (mądrość życiową, doświadczenie, powściągliwość wobec nowinek, wyczucie proporcji między tym, co ważne i trwałe, a tym, co ulotne) i dyskryminuje tę grupę społeczną ze względu na wiek. Powodami tego zjawiska są: telewizja, która przyjęła i przekazuje ludziom kulturowy wzorzec zbędnej starości i stereotypy dotyczące ludzi starych. W powszechnej opinii starość postrzegana jest, jako okres całkowitej degradacji, izolacji, samotności, braku uczucia i życzliwości, niedołęstwa, odczuwalnych dolegliwości somatycznych, postępującego uzależnienia od otoczenia, beznadziejnego i ponurego czekania na śmierć. Myślenie stereotypowe i uogólniające jest zakorzenione w ludzkiej psychice i wpływa często na ocenę innych osób zjawisk itp. Pogarsza to samoocenę i samopoczucie osób starszych, które czują się niepotrzebne, niedoceniane, uciążliwe dla innych…

6. Edukacja do starości.

Kształcenie seniorów i przygotowanie ludzi do starości nabrały ogromnego znaczenia z wielu powodów. Jednak, aby były one efektywne, gerontolodzy, pracownicy socjalni, pedagodzy i społecznicy powinni być wyposażeni w opisane we wstępie kompetencje komunikacyjne, które umożliwiają, w trakcie rozmowy czy wykładu, właściwe podejście do ludzi, zwłaszcza- starszych. Zdobycie takich kompetencji jest możliwe dzięki wprowadzeniu na uczelniach wyższych zajęć z podstaw komunikowania się, czyli przedmiotu „komunikacja społeczna”. Ponieważ edukacja i wychowanie są realizowane poprzez przekazywanie konkretnych informacji, dlatego też istotna jest umiejętność właściwego i przekonującego ich przedstawienia i omówienia. Poziom kompetencji komunikacyjnych gerontologa, pedagoga czy psychologa ukazują i uwydatniają wyniki ich pracy i oddziaływania na ludzi, które przejawiają się w zachowywaniu się, myśleniu i zrozumieniu problemu starzenia się przez ich „wychowanków.

Oddziaływaniem wychowawczym wobec człowieka starszego jest dopomaganie w jego rozwoju. Realizowane jest poprzez doradzanie, inspirowanie, zachęcanie do określonych zachowań, do pogłębiania zainteresowań, wiedzy, umiejętności, do podejmowania aktywności, a także pomoc w rozumieniu zmieniającego się świata. Przy czym te działania powinny uwzględniać jego dotychczasowe doświadczenia. Jednak, aby odbywało się to w sposób wiarygodny, wychowawca musi umiejętnie wykorzystywać swoje zdolności porozumiewawcze, które w ich pracy - bezpośredniej pracy z ludźmi - są bardzo ważne. „Zadaniem wychowawcy jest pomaganie w dorastaniu do zadań, kształtowaniu otoczenia (by człowiek starszy mógł optymalnie funkcjonować w środowisku), w akceptacji obecnych i przyszłych deficytów i kształtowaniu pozytywnych cech osobowości. Poza tym wychowawca ma wyjaśniać problemy i potrzeby rzeczywistości. Wszystko to, dzięki kompetencjom komunikacyjnym wychowawcy, powinno odbywać się w ramach stosunku partnerskiego i przy współdziałaniu osoby starszej. Pedagodzy ujmują starość, jako etap nowych wyzwań, zadań, a nawet traktują, jako zadanie. Człowieka starszego postrzegają w kontekście sił witalnych, szans i możliwości rozwojowych. Podkreślają konieczność zachowania samodzielności życiowej ludzi w starszym wieku oraz podejmowania przez nich aktywności edukacyjnej, społecznej i kulturalnej. Pomagają im w tym pewne umiejętności psychologicznego podejścia do ludzi starszych, które także są elementem kompetencji komunikacyjnych.

Kompetencje komunikacyjne odgrywają w edukacji osób starszych ogromną rolę także ze względu na jeden z podstawowych problemów komunikacji interpersonalnej: barierę komunikowania międzypokoleniowego, której przyczyną jest ograniczenie wspólnoty doświadczeń nadawcy i odbiorcy. Źródłem tej wspólnoty jest kultura. Kultura podlega jednak przemianom w czasie. Stąd często osoby starsze mają poczucie, że „za ich czasów było inaczej. „Trudności dostosowania się do zmian powodują, ze otoczenie staje się dla seniorów coraz bardziej obce, niezrozumiałe, drażniące, a niekiedy wręcz złowrogie. Zabiegi społeczno – wychowawcze na rzecz osób trzeciego wieku, polegające głównie na informowaniu, doradzaniu i zachęcaniu, wymagają też sieci odpowiednich placówek i instytucji (kluby, domy kultury, domy wczasowe, sanatoria, uniwersytety powszechne i ludowe, stowarzyszenia emerytów i rencistów itp.) oraz dobrze do tych zadań przygotowanej kadry. W wyniku stałego wzrostu znaczenia gerontologii i polskiej polityki społecznej wobec osób starszym wieku, spowodowanego postępującym starzeniem się społeczeństwa, realizacja ich założeń i celów ma ogromne znaczenie. W dużej mierze jest to możliwe tylko poprzez kontakt i komunikację z seniorami, dlatego też istotne jest odpowiednie przygotowanie osób mających z nimi pracować i wykształcenie w nich kompetencji komunikacyjnych. Ma to, bowiem podstawowe znaczenie dla procesu socjalizacji osób starszych, którym nauczyciel, wychowawca, pedagog, gerontolog itp. pełni rolę na przygotowaniu do zmian związanych ze starzeniem się. Jest to możliwe w przypadku „całkowitego i jednoznacznego rozumienia współdziałania na płaszczyźnie językowej w pełnym i podobnym rozpoznaniem sytuacji współdziałania (tj. jednakową ocenę faktów, z identycznym traktowaniem norm, z podobnymi przeżyciami, ze wspólnotą celów współdziałania). Ta doniosłość procesu porozumiewania się w kontaktach społecznych wymaga znajomości podstawowych elementów rzeczywistości społecznej, uczestniczących w procesie socjalizacji i kształtujących go. Równie ważne dla tego rozwoju są cechy osobnicze oraz treści zdobytego wcześniej doświadczenia. Nie ulega wątpliwości jak ogromne znaczenie w pracy z osobami trzeciego wieku mają umiejętności werbalne gerontologa oraz jego wiarygodność, jako komunikatora. Jego relacje interpersonalne z seniorami powinny mieć charakter partnerskiego współuczestniczenia w procesie kształcenia. Rola seniorów nie może być ograniczona do odbioru nadawanych przez niego komunikatów. Seniorzy mają prawo do przesyłania informacji dotyczących swoich przeżyć, poglądów i emocji. Jego zadaniem jest natomiast wskazywanie osobom starszym dróg twórczego rozwoju i samorealizacji, gdyż każdy człowiek, nawet osoba w starszym wieku, potrzebuje pomocy i oparcia.

„
7. Promocja zdrowia osób starszych.

Kolejnym zadaniem gerontologii, w realizacji, którego ważne jest posiadanie przez jej przedstawicieli kompetencji komunikacyjnych, jest promocja zdrowia osób starszych. Dzieje się tak, dlatego, że niedostateczny poziom edukacji społecznej w tym zakresie powoduje zły stan zdrowia ludności, zwłaszcza ludzi trzeciego wieku. Ponieważ jednak osoby starsze niechętnie odbierają krytykę swojego stylu życia i zwykle nie chcą go zmieniać, uważając, iż nie ma to sensu, umiejętność przekonującej i wiarygodnej komunikacji nabiera szczególnego znaczenia. Działania promujące zdrowie obejmują: aktywność fizyczną i umysłową, racjonalne żywienie, odpowiedni standard życia i warunki sanitarno – higieniczne oraz przygotowanie do starości, a ich celem jest poprawa, jakości życia seniorów i spowolnienie procesu starzenia.

8. Przygotowanie społeczeństwa do edukacji osób starszych.

Pokonywaniu wielu problemów, związanych z procesem starzenia, służą „różne rodzaje wsparcia społecznego: wsparcie emocjonalne (komunikowanie werbalne i niewerbalne informujące, że człowiek jest kochany, ze przynależy do jakiejś grupy), wsparcie rzeczowe instrumentalne (dostarczanie opieki, świadczenie usług), wsparcie informacyjne (udzielanie rad, informacji potrzebnych w rozwiązaniu problemu). Kompetencje społeczne i komunikacyjne gerontologa i innych osób przebywających z ludźmi trzeciego wieku są, więc podstawą ich osiągnięć, skuteczności i pluralistycznej oceny środowiska społecznego. Ułatwiają też udzielanie wsparcia społecznego, będącego ważnym elementem pracy z seniorami.

Każda osoba pracująca z ludźmi w starszym wieku powinna być wyposażona w te kompetencje, gdyż jest ich potencjalnym” wychowawcą, a wychowanie polega na tworzeniu sytuacji sprzyjających korzystnemu rozwojowi jednostek i grup ludzkich. Wychowawcą jest, zatem każdy reprezentant stowarzyszenia lub placówki służącej potrzebom seniorów, który pomaga ich użytkownikom w zaspokajaniu potrzeb, przyjmowaniu właściwych wzorów i zachować, kształtowaniu aspiracji, towarzyszy im w poszukiwaniu ulepszeń i wzbogacaniu życia, pamięta, ze są oni ważną częścią społeczeństwa i dba o godne przeżycie okresu starości (poprzez rozwijanie odpowiedniego stosunku ludzi młodych do osób starszych, stworzenie możliwości realizacji wszelkich form aktywności i zainteresowań. Podtrzymywanie więzi międzypokoleniowej, zapewnienie odpowiednich warunków materialnych i dotrzymywanie obietnic wobec tej grupy wiekowej), a w wypełniani tych zadań i obowiązków niezwykle pomocne okazują się właśnie kompetencje komunikacyjne.

9. Edukacja osób starszych.

Edukacja w podstawowym znaczeniu jest dziełem przygotowania dzieci, młodych ludzi oraz dorosłych do aktywnego udziału w często nieokreślonym, co do nowego kierunku procesie zachodzących i często zaskakujących nas przemian^.

Współcześnie treści nauczania, formy kształcenia, stopień umasowienia edukacji stanowią o przynależności do tzw. społeczeństwa rozwiniętego. Edukacja nabiera szczególnego znaczenia w czasach transformacji społeczeństwa industrialnego w społeczeństwo oparte na wiedzy. W związku z tym treści kształcenia powinny spełniać oczekiwania obecnego rynku pracy, uwzględniając przy tym prognozowane zmiany na świecie, w różnych organizacjach (szkołach, administracyjnych itd.). Konieczne jest zatem przygotowanie człowieka już w okresie edukacji szkolnej do życia w zmieniającym się środowisku. Wymaga to wyposażenia go w uniwersalne i zarazem elastyczne kompetencje cywilizacyjne, takie jak: zdolność do przyjmowania nowości, do innowacyjności, otwartość. Obecnie promuje się pogląd o konieczności edukacji nowoczesnej, odrzucającej stare, skostniałe sposoby nauczania. W modelu organizacyjnym zaznacza się potrzebę odmasowienia edukacyjnego - pewnego rodzaju alternatywności, wynikającej z przechodzenia ze struktury pionowej na rzecz struktur poziomych. Odmasowienie edukacyjne polega na decentralizacji systemu kształcenia. Inicjatorami powstawania nowych szkół, oprócz instytucji państwowych, będą także różne organizacje o charakterze społecznym, politycznym czy też pojedyncze jednostki.

Edukacja jest całożyciowym aktem, nieprzerwanym i zintegrowanym procesem, niedającym się zamknąć tylko w jednym okresie ludzkiego życia. Łączy ona, zatem liczne, różniące się od siebie procesy edukacyjne i wychowawcze w trzech wymiarach:

• Czasowym - działania edukacyjne oraz wychowawcze skierowane na człowieka w okresie całego jego życia. Edukacja integruje, zatem w zwarty system dydaktyczno-wychowawczy: wychowanie w okresie żłobka, pozaszkolne, szkolne, aż do działań edukacyjnych, kulturalnych i rozrywkowych w ostatnim etapie życia;

• Przestrzennym - różne instytucje i środowiska: szkoła, dom rodzinny, zakłady pracy, stowarzyszenia, instytucje rekreacyjne, placówki kulturalne itd.;

• Jakościowym - różne stopnie trudności zajęć.

Celem tych zabiegów jest m.in. wytworzenie swoistych umiejętności interpersonalnych, stanowiących ważny mechanizm równowagi we wszelkich stosunkach społecznych. Biorąc pod uwagę zabiegi czysto praktyczne, R. Łukaszewicz stwierdza, że edukacja jest procesem celowego tworzenia, organizowania i reorganizowania okazji dla urzeczywistniania się życia ludzkiego w jego humanistycznych treściach^. Ponadto pomagają one zorganizować codzienne życie, dookreślić osobistą ścieżkę rozwoju itd. Poprawa ogólnego dobrostanu, motywacja do większego wysiłku i wytrwałości oraz wybór optymalnych strategii działania zależą od dobrania odpowiednich celów^.

Strategie konstruowania własnej przyszłości (KWP) są zbiorami reguł (sposobów), za pomocą, których jednostka tworzy scenariusz swojego dalszego życia, a więc selekcjonuje informacje, przetwarza je i dokonuje wyborów. Tworzy program koordynujący kształtowanie własnych celów i planowanie sposobów ich osiągnięcia^. Konstruowanie własnej przyszłości sprzyja osiąganiu przez jednostkę autonomiczności. Jest to swoiste przejście od poddawania się wpływom otoczenia, przez naśladowanie innych, aż do indywidualnego kreowania własnej mapy celów i sposobów ich realizacji. Ogromna większość ludzi, zdaniem K. Dąbrowskiego, posiada potencjał rozwojowy. Aspektami tegoż potencjału są: wrażliwość, uzdolnienia czy zainteresowania, a jego doskonalenie sprzyja poprawie zdrowia psychicznego. To zaś korzystnie wpływa na hierarchizację wartości i celów oraz rozwój osobowości_. Współcześnie uczenie się jest koniecznością.

10. Kształcenie ustawiczne.

Teoria kształcenia ustawicznego wyraża się w haśle: Uczyć się, żeby lepiej nauczyć się, jak się uczyć. Bez nauki trudno jest odnaleźć się w zmieniającym świecie. Uczenie się zawiera cztery podstawowe wymiary:

• Uczyć się, aby poznać,

• Uczyć się, aby działać,

• Uczyć się, aby żyć wspólnie,

• Uczyć się, aby być.

W każdym z tych przypadków człowiek stanowi centrum działań edukacyjnych, ważne jest, zatem inwestowanie w jego talenty, zainteresowania, umiejętności. Uczenie się staje się stylem życia, wyraża indywidualne dążenia jednostki. Opiera się na zasadach personalistycznych, jak: poszanowanie praw i potrzeb pojedynczego podmiotu edukacyjnego, dostosowanie przekazywanych informacji do zainteresowań oraz możliwości ucznia, studenta itd. Uczenie się, (jako styl życia) charakteryzuje się otwartością, gotowością do zmian, aktywnością, reinterpretacją przeszłości oraz własnych doświadczeń. Samo uczenie się jest procesem ciągłym, polegającym na adaptacji do zmian, umiejętności praktycznego wdrażania wiedzy w codziennym życiu.

Nauka stała się stymulatorem wzrostu gospodarczego, przeobrażeń społecznych, kulturowych, światopoglądowych itp. Wraz z powstaniem społeczeństwa informacyjnego zadaniem edukacji szkolnej stało się przygotowanie uczniów do kreatywnego uczestnictwa w kulturze oraz wartościowego wykorzystywania nowych możliwości nauki, pracy i życia w cywilizacji informacyjnej. Placówki oświatowe mają nie tylko przekazywać wiedzę i umiejętności, ale także inspirować postawę twórczą, uczyć samodzielnego działania, zachęcać do samokształcenia. Nowoczesna szkoła ma za zadanie kształcić ludzi zaradnych, prężnych, inteligentnych, odpornych się na stres, mobilnych, elastycznych, otwartych, kreatywnych, nastawionych na odnoszenie sukcesów. Tylko takie osoby mogą prawidłowo funkcjonować w społeczeństwie ryzyka, gdzie zaledwie 20 proc. ludzi przeznaczonych jest do wykonywania szanowanych społecznie zawodów.

U. Beck słusznie zauważył, że wykształcenie i czujne obchodzenie się z informacjami otwierają nowe sposoby obchodzenia się z ryzykiem, unikania go. Należy, więc kształcić osoby do świadomego reagowania na otrzymywane z mediów informacje, ich racjonalizowaną selekcję, skuteczne wykorzystanie do osiągania własnych celów. Powinnością nauczycieli, wykładowców jest także przestrzeganie przed bezkrytycznym odbiorem wiadomości przekazywanych przez media oraz przed zachłanną konsumpcją. Czynnikami determinującymi nowoczesną edukację są kontakty międzynarodowe. Jest to związane ze wzrostem zapotrzebowania na umiejętności posługiwania się językami obcymi, znajomością kultury, religii itd. poszczególnych narodów. Koniecznością jest także rozumienie różnych poglądów, systemów wartości, sposobów myślenia. Sprzyja to tolerancji, integracji międzynarodowej, walce z własnymi uprzedzeniami, społecznymi stereotypami itd. Edukacja nabiera szczególnego znaczenia we współczesnym świecie. Uważa się ją za głównego architekta przemian cywilizacyjnych. Obecnie mają miejsce dwa znaczące procesy. Pierwszy jest dążeniem do zachowania tradycji, pielęgnowania wypracowanych wzorów, a drugi to przekonanie o potrzebie edukacji zgodnej z obecnymi wyzwaniami cywilizacyjnymi.

Edukacja wymaga zarówno sporego wysiłku, jak również pewnej świadomości. Konieczna jest w sytuacji, kryzysu nowoczesności, gdy świat całkowicie odbiega od swego dawnego wizerunku i zmierza do bliżej nieprzewidywalnego jutra. W ciągle ewoluującej złożoności strukturalnej i funkcjonalnej nowoczesnych społeczeństw wzrasta konieczność wzbogacania zdolności człowieka do reagowania na złożoność otoczenia. Wymóg ten nie może być ślepy, musi być pewnym kompromisem między tym, co człowiek może, tym, czego chce, a tym, co powinien. Zapewnia to autonomię wyborów i działań, prowadząc do korzystnych przemian osobowości osoby podlegającej temu procesowi. Edukacja jest odpowiednim narzędziem, zarówno do poznania człowieka (jego potrzeb, zainteresowań, możliwości), jak i odpowiedniego wprowadzenia go do współczesności, ukierunkowującym działania jednostki na przyszłość.

Edukacji, jak zauważa M. Pakuła, należy przypisywać funkcję istotnej wartości życia; wartości, która jest motorem kreacji człowieka, samorealizacją, a przez to stanowi o sensie życia. Posiada, zatem walor użyteczności praktycznej, jest wartością autoteliczną oraz znaczącym czynnikiem humanizacji środowiska życia człowieka. Szeroko rozumiana aktywność, w której ważną rolę odgrywa właśnie edukacja, spełnia funkcję samorealizacyjną¹. Służy ona wzbogacaniu własnej osobowości, zachowaniu sprawności intelektualnej, zwiększeniu poczucia własnej wartości i bezpieczeństwa oraz lepszej orientacji w rzeczywistości. Wychowanie, zdaniem J. Deweya, musi się rozpoczynać od wglądu psychologicznego w zdolności, zainteresowania i przyzwyczajenia dziecka i to musi też stanowić kryterium we wszystkich poczynaniach wychowawczych. Idea kształcenia do mistrzostwa (mastery teaching), zwana także koncepcją kształcenia sprawczego, wydaje się być znamienna przy określaniu przyszłych zadań edukacji. Nowe społeczeństwo wymaga kształcenia człowieka, jako sprawcy potrafiącego w niekonwencjonalny, twórczy sposób rozwiązywać problemy różnej natury (gospodarcze, polityczne, ekonomiczne).

Kształcenie do mistrzostwa w ścisły sposób powiązane jest z koncepcją podziału wiedzy na:

• Deklaratywną (przedmiotową), typu: "wiedzieć, że", czyli wiadomości o faktach,

• Proceduralną (czynnościową), typu: "wiedzieć, jak", czyli umiejętności, metody pozwalające rozwiązać problemy, sprawności²².

Szczególnie drugi rodzaj wiedzy (wiedza proceduralna) jest niezbędny do skutecznego działania, rozwijania własnej osobowości, twórczości człowieka XXI wieku. Do form i metod kształcenia ludzi sprawczych należą:

• Nauczanie poprzez działanie,

• Rozwijanie ciekawości poznawczej uczniów,

• Kształtowanie otwartości umysłu młodego człowieka,

• Kształtowanie postawy badawczej wobec świata,

• Wdrożenie do systemu edukacji ustawicznej,

• Kształtowanie określonych wartości moralnych.

Ważnym zadaniem, jakie powinna spełniać szkoła nastawiona ku przyszłości, jest samokształcenie młodego pokolenia. W obliczu informatyzacji życia przeciętnego człowieka samokształcenie, jako rodzaj działalności edukacyjnej nabiera szczególnego znaczenia.

Samokształcenie jest procesem samodzielnego przyswajania sobie nowej wiedzy i samodzielnego wyrabiania sprawności umysłowych oraz praktycznych opartych na przyswojonej wiedzy. Zatem jest procesem samodzielnego kształtowania swojego intelektu, zdolności i umiejętności poznawczych, zainteresowań, zamiłowań i poglądów.

Priorytetem nauczycieli jest uświadomienie uczniom możliwości, ale i zagrożeń, jakie niesie ze sobą współczesny zglobalizowany świat, co ma pomóc im odnieść osobisty sukces w zmieniającej się rzeczywistości społecznej, kulturowej, ekonomicznej i politycznej. Edukacja jest bezsprzecznie procesem całożyciowym i wyłącznie tak należy ją rozpatrywać, zaś do obowiązków nauczyciela należy uświadomienie tego faktu uczniom. Innym zadaniem, przed którym niewątpliwie stoi szkolnictwo, jest wspieranie podmiotów nauczania w procesie samokształcenia - swoistego samodoskonalenia osobowości, planowania własnej kariery zawodowej. Przeciwdziała to marginalizacji istniejącego systemu edukacyjnego, co jest, niestety, dużym zagrożeniem dla obecnych, kierujących się skostniałymi metodami nauczania, szkół.