Koncepcja antropologiczna św. Tomasza z Akwinu

Tomasz z Akwinu urodził się w 1225 roku w Rocca Secca w Królestwie Neapolu, jako syn hrabiego Akwinu Landulfa i Teresy Caracciolo. Jego wuj Siibald był opatem zamożnego benedyktyńskiego klasztoru na Monte Cassino, gdzie Tomasz od 5 do 14 roku życia pobierał nauki - rodzina oczekiwała, że Tomasz zostanie następcą wuja.

Studiował sztuki wyzwolone u Piotra z Hibernii na uniwersytecie w Neapolu, ale po pięciu latach porzucił zakon benedyktynów i przyłączył się do dominikanów. W drodze do Paryża został uwięziony przez rodzinę, która chciała, żeby Tomasz objął wysokie stanowisko kościelne, jednak mimo to wytrwał w swoim zamiarze bycia dominikaninem. Po uwolnieniu udał się na studia do Paryża, a następnie do Kolonii, gdzie był uczniem Alberta Wielkiego. Tam uzyskał stopień bakałarza biblijnego i napisał pierwsze dzieła, m.in. komentarze do księgi Izajasza. Przebywał kilkakrotnie na uniwersytecie paryskim, gdzie wykładał sentencje Piotra Lombarda. 6 grudnia 1273 przeżył silne doświadczenie mistyczne i kryzys zdrowotny. Na początku 1274 roku papież wysyłał go na sobór w Lyonie i Tomasz podjął się tej podróży mimo złego stanu zdrowia. Po drodze zatrzymał się w zamku swej krewnej, gdzie bardzo się rozchorował. Przeczuwając zbliżającą się śmierć, poprosił by dano mu umrzeć w klasztorze, a ponieważ nie było w okolicy żadnego zgromadzenia dominikańskiego, został zawieziony do klasztoru cystersów w Fossanova w pobliżu Sonnino, gdzie zmarł 7 marca 1274 roku. Po śmierci otrzymał tytuł „doctor Angelicu" (doktor anielski). Akt kanonizacji Tomasza z Akwinu ogłosił 18 lipca 1323 w Awinionie papież Jan XXII. Atrybutami świętego są: dominikański habit, słońce na piersiach, mitra u nóg, kielich i hostia oraz książka i gołąb. Spuścizna naukowa św. Tomasza jest obszerna. Składają się na nią traktaty filozoficzne, syntezy teologiczne, dysputy akademickie, komentarze do Pisma Świętego i Arystotelesa, dzieła liturgiczne i kazania. Do najważniejszych dzieł zalicza się „Summę teologiczną", monumentalną syntezę teologii scholastycznej, tzw. „Sumę filozoficzną" oraz komentarz do sentencji Piotra Lombarda.

 

Podstawowe założenia filozofii św. Tomasza z Akwinu

Św. Tomasz z Akwinu był twórcą nurtu zwanego tomizmem. Oddzielił wiarę od wiedzy, gdyż wiarę uznał za dziedzinę objawienia a wiedzę za dziedzinę rozumu. Tomasz twierdził, że człowiek może dojść do poznania świata materialnego i Boga przy pomocy swojego rozumy. Jednak uważał, że są prawdy, których rozum ludzki nie jest w stanie poznać. Zaliczył do nich tajemnicę o Trójcy św., o grzechu pierworodnym i o wcieleniu. Wg Akwinaty istnieją substancje, które są bytami samoistnymi, a byty samoistne składają się z istoty i z istnienia. W przypadku Boga jego istota implikuje istnienie. Natomiast w przypadku innych stworzeń istnienie nie jest konieczne. Istota substancji składa się wg Tomasza z materii i formy. Forma jest podstawą tego wszystkiego co w jednostkach jest gatunkowe, natomiast materia stanowi jak gdyby budulec, tworzywo bytu. Tomasz posłużył się także pojęciami aktu i potencji. Formę nazywał aktem a materię potencją. Św. Tomasz uważał, że człowiek może swoim rozumem dojść do wniosku, że istnieje Bóg. W związku z tym ułożył pięć dowodów na istnienie Boga: 1. z istnienia ruchów wywnioskował, że istnieje pierwsza przyczyna ruchu, którą jest Bóg; 2. z niesamoistności świata wywnioskował, że istnieje istota samoistna, będąca przyczyną świata, którą jest Bóg; 3. z przypadkowości rzeczy wywnioskował, że istnieje poza nimi istota konieczna; 4. z istnienia różnych stopni doskonałości bytu wywnioskował, że musi istnieć byt najdoskonalszy; 5. z celowości w świecie i panującemu tam porządkowi doszedł do wniosku, że musi tam być obecny najwyższy rozum, którym jest Bóg. Wg Tomasza Bóg jest bytem najwyższym, samoistnym, który stworzył świat. Świat został stworzony z niczego, aktem woli Boga; według idei Bożych stworzenie to nastąpiło w czasie. Bóg stworzył nie tylko świat materialny, ale świat duchów (aniołów), z których część odeszła od Boga. Odszedł od spirytualizmu Platona, który uważał, że człowiek to sama dusza. Wg Tomasza człowiek poznaje zarówno zmysłami jak i rozumem. W swojej koncepcji oddał pierwszeństwo rozumowi przed wolą i stwierdził, że najpierw trzeba poznać a potem pokochać.

 

Antropologiczna koncepcja św. Tomasza z Akwinu

Św. Tomasz przedstawił nową wizję człowieka - wizję chrześcijańską, w której człowiek jest substancjalnym zjednoczeniem duszy, czyli formy oraz ciała - materii. Postrzegał człowieka jako duchowo-cielesną jedność (tzw. compositum). Ciało nie jest więzieniem dla duszy, tylko jej niezbędnym dopełnieniem w wymiarze życia doczesnego. Po śmierci może ona istnieć oddzielnie od ciała jako anima separata, gdyż jest niezniszczalna. Dusza po śmierci ciała może istnieć oddzielnie jest bowiem nieśmiertelna, jako dusza ludzka potrzebuje jednak ciała, gdyż do poznania niezbędne są jej postrzeżenia zmysłowe. Dusza decyduje o przynależności jednostki do gatunku ludzkiego. Tomasz argumentuje, iż skoro dusza wykonuje działanie nie organiczne, a więc działanie samej tylko formy (np. poznanie umysłowe). Zatem jest samoistna, nie cielesna, zasadniczo różni się od duszy zwierzęcej i nie ginie ze śmiercią człowieka. Akwinata w duszy ludzkiej zakorzenia trzy ludzkie działania (władze): siłę życiową, spostrzeżenia zmysłowe, dążenia instynktowne i rozum. Natomiast w ciele funkcje wegetatywne: rozrodczą, wzrostu i odżywiania. W tym wyróżnia najdoskonalszą władze rozrodczą, a najniższą odżywianie. Człowiek zajmował środkowe miejsce w hierarchii stworzeń, na nim kończyła się drabina bytów wyłącznie cielesnych, a równocześnie zaczynała bytów niematerialnych; inaczej mówiąc, znajdował się między zwierzętami a aniołami. Stąd też jego pragnienia ukierunkowane były zarówno na to, co w dole, czyli dobra materialne, jak i na to, co w górze, czyli dobra duchowe. Do pewnego stopnia podobny był zwierzętom, gdyż żył na sposób cielesny, zarazem jednak pokrewny aniołom, gdyż pragnął duchowej doskonałości i poznawał na sposób rozumowy.

Św. Tomasz w nauce o poznaniu stał na stanowisku poznania poprzez doświadczenie oraz łączności poznania umysłowego ze zmysłowym. W takim ujęciu poznanie miało charakter receptywny, to znaczy brały w nim udział przede wszystkim zmysły i dopiero uzyskane na tej drodze dane opracowywane były przez rozum. Filozof dokonał rozróżnienia między zmysłami zewnętrznymi a zmysłami wewnętrznymi. Te pierwsze odpowiedzialne były za kontaktowanie się człowieka ze światem zewnętrznym, i należą do nich: dotyk, smak, węch, słuch i wzrok. Jeśli chcemy poznać jakąś rzecz musimy upodobnić się do poznawanego przedmiotu, wczuć się w jego rolę. Przedmiot wnika w naszą duszę, dzięki czemu możemy go dokładniej poznać. Umożliwiają to nam zmysły. Poznanie opiera się na współpracy zmysłów z rozumem. To dzięki zmysłom umysł w dalszej fazie poznania może zgłębić naturę danego przedmiotu. Cały ten proces poznawczy sprawia wrażenie dość zawiłego, ale w całej tej koncepcji chodziło o to, by ukazać, w jaki sposób dokonuje się przejście od poznania zmysłowego do intelektualnego.

W doczesnym życiu umysł, złączony z ciałem, nie może obejść się bez pośrednictwa zmysłów. Od władz zmysłowych musi się rozpoczynać proces poznania. Przedmioty materialne możemy poznawać rozumem. Natomiast własną duszę tylko pośrednio na drodze refleksji.

W filozofii moralnej Akwinata głosił, że w wyborze dobra rozum musi poprzedzać wolę i kierować nią, czyli stał na stanowisku intelektualizmu. Ostateczny cel życia widział w szczęściu, pojętym zgodnie ze swoją teocentryczną filozofią. Szczęście widział w poznaniu Boga. Bóg był dla niego ostatecznym celem i normą czynów ludzkich. To, co istnieje, czyli byt, ponieważ został stworzony przez Boga, jest dobry. Zło jest brakiem dobra, nie pochodzi od Boga, a zatem nie posiada swojego bytu. Dobro pojawia się wtedy, gdy dąży się do jakiegoś celu zgodnego z własną naturą, czyli istotą. Cel dążeń człowieka to szczęście, czyli prawdziwe poznanie Boga. Warunkiem szczęścia było także utrzymanie równowagi między tym, co cielesne, a tym, co duchowe; zadanie to możliwe było do osiągnięcia tylko wtedy, gdy człowiek postępował zgodnie z zaleceniami swego rozumu.

Św. Tomasz wyróżniał tzw. cnoty teologiczne, które człowiek mógł osiągnąć tylko dzięki łasce i w życiu ukierunkowanym na Boga, były to: wiara, nadzieja i miłość, oraz cnoty kardynalne możliwe wtedy, gdy siły kierujące człowiekiem uaktywniają się we właściwy sposób, rozum zostaje podporządkowany mądrości i roztropności, wola - sprawiedliwości, popędliwość - męstwu, pożądliwość - umiarkowaniu. Tak jak cnoty nadają porządek duchowemu życiu człowieka, tak też prawa (w tym prawa wieczne) odpowiadają za porządek i właściwe funkcjonowanie świata.

Św. Tomasz z Akwinu doczekał się wielu zwolenników. Jego poglądy okazały się ponadczasowe. Jego nauka obejmowała niemal cały świat, w tym Paryż - główny ośrodek ówczesnej nauki. Stolica apostolska wielokrotnie ogłaszała naukę Tomasza jako naukę Kościoła. Dzięki tomizmowi ludzie średniowiecza mogli odpowiedzieć sobie na wiele nurtujących pytań dotyczących Boga i człowieka.

 

 

Bibliografia

Bednarski F., Przedmiot etyki w świetle zasad św. Tomasza z Akwinu, Lublin 1956

Dec I., Tomaszowa a Marcelowa teoria człowieka, Wrocław 1984

Św. Tomasz z Akwinu, Summa Teologiczna: Traktat o Człowieku, Poznań 1956

Tatarkiewicz W., Historia filozofii, Warszawa 2001, tom I

Notatki z wykładu, Historia filozofii, ks. dr prof. UWM Stanisław Bafia

Słownik myśli filozoficznej, pod red. M. Siwca, Bielsko-Biała 2005.