Biologiczne mechanizmy zachowania się zwierząt wy. 3.03

dr hab. Monika Budzyńska – pok. 442, piętro 3, ZOOT

• 2 kolokwia

• egzamin tylko z wykładów

1. Zagadnienia tematyki przedmiotu związane są z dziedzinami takimi jak :

• etologią zwierząt

• fizjologią behawioralną

• neurobiologią

• psychoneuroendokrynologią

• psychoneuroimmunologią

1. Zachowanie się jako przedmiot badań

• zbiór aktów dokonywanych przez organizm rozumiany jako całość

• rodzaj mierzalnej aktywności zwierzęcia

• interakcje organizmu z otoczeniem

Zachowanie pełni kluczową rolę w adaptacji zwierząt.

Organizm, układ nerwowy -> zachowanie -> środowisko, ekosystem

1. Co to jest zachowanie się?

1. to skoordynowane reakcje osobnika, które służą zaspokojeniu określonej potrzeby – biologicznej, psychicznej lub społecznej – zachodzące pod wpływem czynników wewnętrznych lub bodźców wewnętrznych.

2. możliwość obserwowania oraz mierzalność różnorodności form zachowania zwierząt

• od aktywności ruchowej (bahawior aktywny) do behawioru snu (bahawior pasywny)

• od aktywności całego organizmu (ucieczka)

• od aktywnych jedynie pewnych części ciała (przeżuwanie)

• od czynności samotnie przejawianej przez osobnika (pielęgnacja ciała, wydalanie) do aktywności kierowanej wobec innego organizmu (drapieżnictwo, behawior socjalny)

1. Jako synonim zachowania się

• behawior

• behawioralny (np. reakcje behawioralne, testy behawioralne)

Behawioru nie można utożsamić z behawioryzmem (behawioryzm to jeden z kierunków badawczych)

1. Nauki behawioralne

• etologia

• ekologia behawioralna

• neurobiologia

• socjologia

• psychologia porównawcza

1. Ekologia behawioralna

• strategie behawioralne zwierząt przy ograniczonej podaży pokarmu (związane ze wzrostem agresywności, migracjami)

• zachowanie zwierząt, gdy pokarm jest rozmieszczony nierównomiernie

1. Neurobiologia

• mechanizmy sterujące czynnościami ruchowymi zwierząt mechanizmy percepcji, procesy uczenia się i pamięci, mechanizmy sterujące motywacją u zwierząt

1. Socjologia zwierząt

• badanie życia społecznego zwierząt, opisuje prawidłowości struktury zbiorowości społecznej zwierząt i formy więzi społecznej

1. Psychologia porównawcza

• Nauka poświęcona badaniom porównawczym zachowania się – jego podobieństw i różnic, a w szczególności porównaniu psychologicznej natury człowieka ze zwierzętami; szczególnie interesuje się rozwojem osobistym (ontogenezą) i uczeniem się

1. Jak rozwijały się poglądy na interpretację zachowania się zwierząt?

Człowiek dążył do poznania reakcji zwierząt, gdyż było to istotne dla przetrwania w ówczesnym środowisku zycia.

Poznanie reguł zachowania się zwierząt :

• możliwość zdobywania pokarmu przez polowanie

• ochrona życia i zdrowia przed atakami zwierząt drapieżnych

1. Od zarania dziejów stosunek do zwierząt oraz ich zachowania się przyjmował dwie skrajne postaci :

• porównywanie ich do człowieka i tłumaczenie zachowania się zwierząt na sposób ludzki – antropomorfizacja

• oddzielanie świata zwierząt od świata ludzi

1. Przyrodnicy świata starożytnego

• podkreślano sterującą rolę mózgu

• wg Hipokratesa mózg umożliwia myślenie, widzenie, słyszenie, odróżnianie piękna od brzydoty, odczuwanie przyjemności i przykrości czyli pełni funkcje psychiczne

• wg Galena mózg to siedlisko czucia i myśli

• Platon : przepaść między światem ludzi i zwierząt

• Arystoteles : dostrzegał w organizacji świata przyrody dążenie do doskonałości, odrzucał platoński dualizm

Arystoteles wyróżniał trzy części duszy, odpowiadające różnym poziomom organizacji życia

• dusza wegetatywna wiąże się z odżywianiem i rośnięciem, stanowi formę u roślin, zwierząt i ludzi

• dusza zmysłowa czyni zdolnym do postrzegania i poruszania się, stanowi formę u ludzi i zwierząt

• rozum występujący wyłącznie u ludzi

1. Przyrodnicy świata nowożytnego

• skrajne podejścia wobec stosunku do zwierząt

• św. Franciszek : miłość do zwierząt

• skrajne podejście dualistyczne (rozdział między światem ludzi i zwierząt) wywodzi się od Kartezjusza (okres fascynacji inżynierią i maszynami)

• wg Kartezjusza zwierzęta to maszyny pozbawione życia psychicznego (doznań takich jak np. ból), które funkcjonują tylko za pomocą odruchów

• Kartezjusz uważał, że zjawiska psychiczne występują wyłącznie u człowieka, jako funkcja duszy

• fascynacja mechanizmami działania maszyn doprowadziła do takich praktyk jak pokazy wiwisekcji – prowadzono je w celu demonstracji działania „mechanizmów” u organizmów żywych (np. serca, przepony, płuc itp.)

• kolejny okres w wyjaśnianiu zachowania – praca Karola Darwina „O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt”

• wg teorii ewolucji biologicznej nie ma przepaści dzielącej ludzi i zwierzęta, istnieje natomiast dający się skalować dystans – większy lub mniejszy w zależności od analizowania gatunku

1. Etolog, behawiorysta, zoopsycholog – to badacz zachowania (behawioru) zwierząt.

W rozwoju poglądów na wyjaśnianie zachowania się zwierząt można wyodrębnić trzy podejścia : psychologia zwierząt, behawioryzm, etologia.

1. Zoopsychologia

• kierunek, który w wyjaśnianiu zachowania zwierząt akcentował ich subiektywne przeżycia

• zakładano, że przeżycia te odpowiadają analogicznym subiektywnym zjawiskom u ludzi

• zoopsychologia była kierowana na antropomorfizm, a jej osiągnięciem jest badanie zdolności percepcyjnych i obyczajów zwierząt

1. Behawioryzm

• to kierunek, który w przeciwieństwie do zoopsychologii odrzucał potrzebę uwzględniania przeżyć subiektywnych

• behawioryści odrzucali metody badawcze stosowane w psychologii, jak również negowali potrzebę zajmowania się zjawiskami psychicznymi, ze względu na ich subiektywny a przez to niepoznawalny charakter

• osiągnięcia behawiorystów : rozpowszechnienie metod badania u zwierząt wyuczonych reakcji ruchowych

1. Etologia

• obecna etologia zwierząt, w tym etologia stosowana – to kierunek, który rozwinął zarówno osiągnięcia zoopsychologów, jak i behawiorystów

• etologia uznaje istnienie zjawisk subiektywnych u zwierząt, jednakże nie opiera na nich interpretacji zachowania

• badania etologiczne wymagają znajomości i zastosowania wiedzy z różnych dziedzin nauk biologicznych, takich jak : fizjologia, ewolucjonizm, psychologia, hodowla zwierząt

1. Psychologia vs. etologia

Klasyczna etologia :

• badanie zachowania dzikich zwierząt w ich naturalnym środowisku

• jakie są wrodzone formy reagowania na różne bodźce (bez uczenia)

• aspekty behawioru uwarunkowane genetycznie

• wzorce behawioralne gatunków

Klasyczna psychologia :

• badanie osobniczych przejawów zachowania

• jak plastyczne i podlegające zmianom może być zachowanie

• aspekty behawioru uwarunkowane przez środowisko i wychów

1. Interpretacja zachowania – na wiele sposobów

Jeden z twórców etologii, Nicholas Tinbergen uważał, że przejaw jakiegoś zachowania się zwierzęcia można i należy wyjaśniać na 4 różne sposoby : przyczyna, ontogeneza, filogeneza, funkcja.

1. Przykład : czynność ruchowa konia – galopowanie

Ad. 1 – ustalenie przyczyny :

• koń galopuje, ponieważ impulsy nerwowe z mózgu i rdzenia kręgowego prowadzą do skurczu włókien mięśniowych w sposób skoordynowany

• impulsy i skurcze mięśni występują z powodu określonych zmian fizjologicznych i biochemicznych i dają szereg reakcji chemicznych doprowadzających w rezultacie do określonego chodu

Ad. 2 – wyjaśnienie zachowania się konia w oparciu o ontogenezę, czyli rozwój osobniczy

• koń galopuje, ponieważ w okresie wczesnego rozwoju motorycznego źrebię nauczyło się koordynacji swoich kończyn i tułowia, która pozwoliła na galopowanie

Ad. 3 – wyjaśnienie zachowania się konia w oparciu o filogenezę, czyli rozwój rodowy

• konie galopują, gdyż to wynika z ich ewolucji w kierunku poruszania się jak najbardziej sprawnego przy dużej szybkości

• miliony lat temu przodkowie koni – zwierzęta, które nie poruszały się tak szybko i sprawnie – wyginęły

Ad. 4 – wyjaśnienie zachowania się konia w odniesieniu do jego funkcji (aspekt przystosowawczy)

• koń galopuje, gdyż jest to najlepszy sposób, aby uniknąć drapieżnika

• koń jest gatunkiem należącym do potencjalnych ofiar w łańcuchu troficznym i ucieczka to najskuteczniejsza strategia przeżycia konia na otwartej przestrzeni