KSIĘGA NAHUMA

Wstęp do Księgi Nahuma.

Na 1. Tytuł. Potęga i gniew Pański. Zapowiedź spustoszenia Niniwy.

Na 2.

Na 3. Ironiczne żale Nahuma nad zagładą Niniwy. Ruiny Niniwy będą nie do odbudowania.

Wstęp do Księgi Nahuma

Imię Proroka (hebr. Nachum) stanowi skrót z Nechemiah (= "Jahwe pociesza"). Do imienia dołączono przydomek ha-Elkoszi ("pochodzący z Elkosz"), które dotychczas nie jest zidentyfikowane. Hebrajski tytuł księgi, "Nahum", zastąpiono w LXX i Wlg początkowymi wyrazami utworu; pierwszy z nich - massa - zawiera w sobie pojęcie surowego upomnienia, czyli zapowiedź groźby. Charakterystycznym drugim wyrazem hebrajskim, zamieszczonym w samym tytule, jest "widzenie".

Zarówno data urodzenia, jak i śmierci proroka Nahuma, są problematyczne. Wiadomo tylko, że u schyłku istnienia państwa asyryjskiego rozwinął on swoją misję prorocką. Głównym tematem jego proroctwa była Niniwa, której spustoszenie zapowiedział. Z tekstu jego księgi można wywnioskować, że działał on między r. 663, czyli rokiem zdobycia Teb (= No-Amon) przez Assurbanipala, a upadkiem Niniwy (612). Nie wspomina jednak Nahum ani o wewnętrznych przemianach politycznych, jakie zaistniały w Asyrii po r. 640, ani też nie czyni żadnej aluzji do reformy religijnej Jozjasza (626-621). Biorąc to pod uwagę nasuwa się wniosek, że chociaż Nahum nie wymienia żadnej daty, ani też nie podaje konkretnych danych, na własne oczy widział jednak krzywdę swego narodu, wyrządzoną przez Asyrię. Bodźcem zaś do napisania księgi była zapewne krytyczna sytuacja Asyrii.

Dwie są konkretne daty, w obrębie których została napisana Księga Nahuma. Po r. 663, gdy Teby egipskie były już w gruzach, Prorok wygłaszał swoje mowy. Zapowiedział wówczas Niniwie, że dotknie ją identyczny los, jaki spotkał Teby. I rzeczywiście, w r. 612 Niniwa padła. Biorąc to pod uwagę, można przypuszczać, że Prorok spisał swoją księgę w latach 620-612.

Poetycki utwór Nahuma, odznaczający się logicznym układem treści, rozwija trzy zasadnicze myśli. Po krótkim wstępie, w którym napawa otuchą uciemiężony naród izraelski, przystępuje Nahum do właściwego sobie tematu, a mianowicie ogłoszenia Asyrii surowego wyroku. Przewodnią myślą teologiczną jest dla niego pomsta Boża nad krwawym i niesprawiedliwym ludem asyryjskim. Poczynając od 2,2 przedstawia Nahum realizację planu Bożego. Po wizji upadku Niniwy zarysował się obraz jej spustoszenia. Podzieliła ona w r. 612 ten sam los, jaki spotkał w r. 668 warowne miasto Teby (Na 3,8-13).

Pod względem literackim zachodzi pewna różnica między rozdziałem pierwszym a obu rozdziałami następnymi. Układ treści rozdziału pierwszego jest raczej chaotyczny, bez żadnych wskaźników, które by ułatwiły rozpoznanie określonego narodu lub miasta. Mogą więc odnosić się do każdego narodu, który walczył z Judą. Natomiast rozdziały 2 i 3 wyrażają się konkretnie, opisując spustoszenie Niniwy i upadek Asyrii. Tekst omawianego utworu nastręcza poważne trudności z racji pewnych skażeń, które utrudniają zrozumienie właściwej myśli autora. Te niejasności dadzą się częściowo usunąć po zestawieniu z LXX.

Gruntowne badania archeologiczne obecnego stulecia posunęły naprzód rozwiązanie antycznej problematyki asyryjskiej (por. dokumenty klinowe pochodzące z biblioteki Assurbanipala w Niniwie i z ośrodka w Nippur). Punktem zwrotnym stało się odkrycie kroniki Nabopolassara. Utwór ten przedstawił chronologicznie stopniowy rozkład imperium asyryjskiego (616-608). Częste i krwawe starcia militarne, jakie rozgrywały się w latach 625-608 na terytorium asyryjskim, przekreśliły na zawsze byt polityczny tego narodu.

Poezja Nahuma zainteresowała wielu ludzi swoją wytwornością (Na 2,3-5.10; Na 3,2n). Można zestawić jego dzieło nawet z poetyckimi utworami Izajasza. Księga Nahuma odznacza się barwnością stylu. Zdania są przeważnie krótkie, lecz o treści dramatycznej. W swoich wypowiedziach literackich okazał się Nahum bezkompromisowym, wnikliwym, konsekwentnym i efektownym w wyrażeniach autorem (Na 2,11n; Na 3,17n).

Szczegółowe badania analityczne wykazały obecność śladów wierszy alfabetycznych w początkowej części utworu (Na 1,2-8).

Na 1

Tytuł

1 Wyrok na Niniwę. Księga widzenia Nahuma z Elkosz.

1,1. Niniwa. Ta wyrocznia przeciwko stolicy Asyrii, Niniwie, powstała przypuszczalnie w okresie od 663 przed Chr. (roku, w którym egipskie miasto Teby zostało zdobyte przez Asyryjczyków - Na 3,8) do upadku miasta pod naporem wojsk Babilończyków i Medów w 612 przed Chr. Niniwa, położona na wschodnim brzegu Tygrysu (starożytne Kujundżik, obecnie Mosul), znajdowała się w odległości ok. 960 km od Zatoki Perskiej i ponad 400 km od Babilonu. Niniwa pełniła rolę jednego z głównych miast Asyrii przez większą część swoich dziejów - służąc dynastiom staroakadyjskiej, amoryckiej i Mitanni przed powstaniem Środkowego Państwa asyryjskiego w połowie XIV w. przed Chr. W szczytowym okresie rozkwitu tego imperium, za panowania Sennacheryba (705-681 przed Chr.), Niniwa stała się stolicą Asyrii. Prace wykopaliskowe prowadzone w jej pałacach doprowadziły do odnalezienia kamiennych reliefów przedstawiających najazd i złupienie Judy w 701 przed Chr. Biblioteka ostatniego wielkiego władcy Niniwy, Asurbanipala (668-627 przed Chr.), dostarczyła uczonym wiele egzemplarzy mezopotamskich utworów literackich i dzieł naukowych.

1,1. Dzieje Asyrii w omawianym okresie. Ostatni z wielkich królów Asyrii, Asurbanipal, panował od 668 do co najmniej 635 przed Chr., kiedy to miał abdykować. Wydaje się, że zmarł dopiero w 627 przed Chr. Po okresie jego panowania historia Asyrii uległa pogmatwaniu; czasami trudno jest ustalić, kto panował, chociaż głównymi postaciami byli Aszur-Etil-Ilani i Sin-Szarra-Iszkun. W trakcie panowania Asurbanipala Syro-Palestyna biernie poddała się zwierzchności Asyrii (chociaż Tyr stwarzał ustawicznie kłopoty). Król Judy, Manasses, przez większy okres swojego panowania był współdziałającym z Asyrią wasalem. Jednak w latach 652-648 w imperium zapanował chaos wywołany przez bunt brata Asurbanipala, Szamasz-Szum-Ukkina (mianowanego królem Babilonu), który zdobył poparcie Manassesa (zob. komentarz do 2 Krn 33,11). Po raz ostatni Babilon zbuntował się w 626 przed Chr., kiedy to chaldejski władca Nabopolassar ogłosił się królem i ustanowił linię dynastyczną, która miała dać początek imperium neobabilońskiemu. Babilończycy sprzymierzeni z Medami doprowadzili imperium Asyryjskie do upadku, najpierw zdobywając Aszur (614 przed Chr.), następnie Niniwę (612 przed Chr.), Charan (610 przed Chr.) i w końcu Karkemisz (605 przed Chr.).

1,1. Elkosz. Nazwa miejsca lub rodu, Elkosz, pojawia się tylko w Księdze Nehemiasza. Nie udało się ustalić dokładnego położenia rodzinnej wioski Nahuma. Hieronim umieszcza ją w Galilei (być może było to el-Kauza lub Kafarnaum), zaś tradycje późniejsze - w pobliżu Niniwy lub w Syrii. Żadna z tych hipotez nie posiada w chwili obecnej wystarczającego potwierdzenia.

Potęga i gniew Pański

2 Zazdrosnym i mszczącym się Bogiem jest Pan; mścicielem jest Pan i Władcą [pełnym] gniewu; Pan mści się na swych wrogach i długo się gniewa na swoich nieprzyjaciół. Pwt 4,24+ Wj 20,5-6

1,2-8 Ten psalm alfabetyczny (por. Prz 31,10+), w którym jednak szereg alfabetyczny nie jest kompletny, rozwija tradycyjny temat gniewu Jahwe (Lb 11,33; 2 Sm 6,7; 21,14; Ps 2,12; 60,3; 79,5; 110,5; itd.) i w ten sposób tworzy preludium do wyroczni przeciw Niniwie.

1,2. Zazdrosne bóstwo. Motyw Jahwe jako zazdrosnego Bóstwa pojawia się po raz pierwszy w Dziesięciorgu Przykazań (Wj 20,5), powraca w narracji o odnowieniu przymierza po podboju Kanaanu (Joz 24,19) oraz, jeszcze raz, w Ezechielowej wizji „bożka zazdrości” (Ez 8,5), zamykającego swoje wejście do świątyni w Jerozolimie. Hebrajskie słowo oznacza postanowienie, by zazdrośnie i agresywnie bronić tego, co się komu słusznie należy, przed tymi, którzy zgłaszają do tego pretensję. Ten atrybut Boży miał zapobiec porównywaniu Jahwe z innymi bogami, a także podporządkowaniu Jahwe w dziedzinie kultu i rytuału wszelkim innym bóstwom. Nieuznanie wyjątkowej pozycji Jahwe stanowiło wystarczający powód do wywarcia pomsty.

3 Pan jest cierpliwy, ale i wielki potęgą; a z pewnością nikogo nie zostawia bez kary. Wśród burzy i wichru Jego droga, a chmury – pyłem nóg Jego. Wj 34,6-7+

1,3 Dwa końcowe stychy w. 2 i dwa początkowe w. 3, które nie stanowią części szeregu alfabetycznego, są — jak się wydaje — późniejszym komentarzem do w. 2a, wyjaśniającym sens gniewu Bożego.

1,3. Burza i wicher. Podobnie jak w Ha 3,10, Jahwe ukazany został tutaj jako władca burzy, panujący na wiatrami, które mogą przynieść zarówno życie, jak i zniszczenie. Ten rodzaj języka figuratywnego, ukazującego majestat Boży, znaleźć można również w teofanii Hi 38,1 (zob. też komentarz do 1 Krl 19,11-13), był on też typowym rysem poezji epickiej Bliskiego Wschodu. Na przykład w ugaryckim eposie o Baalu i Anat, bóg Baal opisany został jako „Dosiadający Obłoków”, którego „głos” ma siłę gromu i błyskawicy. Podobnie w Enuma Elisz, babilońskiej opowieści o stworzeniu, bóstwo burzy, Marduk, pokonuje boginię przedwiecznego wodnego chaosu, Tiamat, dzięki władzy, którą sprawuje nad wiatrami i błyskawicami.

4 On gromi morze i On je wysusza, i wszystkie rzeki zamienia w pustynię. Omdlewa Baszan i Karmel i więdnie kwiat Libanu. Iz 50,2 Ps 106,9

1,4 W BJ na początku trzeciego stychu wielokropek, co oznacza brak tekstu (dalet).

1,4. Wyschnięcie morza i rzek. Obraz Boga władającego rzekami i morzami był typowy dla starożytnego świata (porównaj uciszenie przez Jezusa burzy na Jeziorze Galilejskim w Mk 4,39). Najwymowniejszym przykładem ze Starego Testamentu jest rozdzielenie Morza Czerwonego. W ugaryckim cyklu opowieści o Baalu ukazano boga burzy toczącego wielki bój o władzę z bogiem morza, Jammem - pierwowzoru do tego obrazu mogło dostarczyć obserwowanie wzburzonych wód Morza Śródziemnego z wybrzeża, w okolicach Ugarit. „Zgromienie” morza przez Jahwe pojawia się również w Iz 50,2 i Ps 104,6. W każdym fragmencie widać panowanie Boga nad siłami przyrody oraz Jego zdolność do sprowadzania suszy na zwykle urodzajne rejony.

1,4. Baszan i Karmel. Do najbardziej żyznych obszarów Syro-Palestyny należał Baszan i pasmo wzgórz Karmelu. Ziemie te stanowiły północną część równiny Zajordania, rozciągającą się na wschód od Jeziora Galilejskiego, oraz krainy wzgórz ciągnących się na północny zachód od zatoki Akko na wybrzeżu Morza Śródziemnego, na południe od Libanu. Zarówno Karmel, jak i Baszan były znane ze swych pastwisk i hodowli bydła. Przemiana tych miejsc w teren dotknięty suszą stanowiła odwrócenie tradycyjnego wyobrażenia o nich jako o obszarach błogosławionych bogactwem i obfitością. Ten rodzaj mowy prorockiej można zaliczyć do motywu „świata wywróconego do góry nogami” pojawiającego się również w utworach pozabiblijnych, np. w proroctwach Balaama (inskrypcje z Deir Alla) oraz Widzeniach Neferti (okres Starego Państwa egipskiego).

5 Przed Nim drżą góry i pagórki się rozpływają; a ziemia trzęsie się od Jego oblicza – i ląd, i wszyscy jego mieszkańcy. Jr 4,24

1,5 trzęsie się. BJ: „zapada się”, wattasach, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: wattissa’, „podnosi się”.

— Do opisania gniewu Bożego poeta wykorzystuje tematy starożytnych kosmogonii (stworzenie, Boże zwycięstwo nad wodami, Hi 7,12+) oraz historii świętej (Morze Czerwone i Synaj, Ps 114,3-8; Iz 51,10; itd.).

1,5. Skutki teofanii. Grzmiący głos Jahwe oraz jego obecność przypominały rozdzierające powierzchnię ziemi wstrząsy tektoniczne. Jednak wzmianka o krainie górzystej i panowaniu nad burzą wskazują, że owa teofania jest wzorowana na przerażających swoją bliskością gromem, błyskawicą i wichurą, typowymi dla burzy w rejonach górskich. Podobne obrazy znaleźć można w Ps 29,3-9, gdzie „głos Pana” łamie potężne cedry Libanu i sprawia, że „Liban skacze niby cielec”. W mitach ugaryckich (cykl o Baalu) i chetyckich (Pieśń Ullikummis) opisano wykorzystanie przez bóstwo burzy wiatrów i błyskawic w równie przerażający sposób.

6 Któż się ostoi wobec Jego oburzenia i kto wytrzyma Jego zapalczywość? Gniew Jego wylewa się jak ogień i rozpadają się przed Nim skały. Ap 6,17

7 Dobry jest Pan, On obroną w dniu niedoli, zna tych, którzy Mu ufają nawet w czasie potopu.

1,8 potopu. BJ: „powódź” — prawdopodobnie aluzja do potopu (według Rdz 5,29 Noe, tak jak Nahum, był „pocieszycielem”). Gniew Boży ma cel (w. 7-8): nie jest ślepą furią, lecz sądem odróżniającym wierzących od bezbożnych.

Zapowiedź spustoszenia Niniwy

8 Zniszczy On jej miejsce. I wrogów swoich będzie ścigał ciemnością. Rdz 6,7n Rdz 8,1

1,8 jej miejsce. Według tekstu hebr. W BJ: „tych, którzy przeciw Niemu powstają”, za grec.

9 Co zamierzacie przeciw Panu? On sprowadza zagładę. Nieszczęście nie pojawi się po raz drugi. 1Sm 2,6

1,9 Pierwszy stych w BJ: „Co rozmyślacie o Jahwe?”. Inne możliwe tłumaczenia: „Co sobie wyobrażacie o Jahwe?” lub „Jakże musicie liczyć na Jahwe!”.

10 Bo jak ciernie razem splecione i jak pijacy winem upojeni, jak wyschłe rżysko będą wyniszczeni.

1,10 jak ciernie. BJ: „Jak gąszcz (cierni)”, kejaar, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: kîad, „ponieważ do”.

— Drugi stych dodany według tekstu hebr., gdzie dosł.: „i jak pijani swym napojem”(?), w którym może to być zniekształcone powtórzenie dwu poprzedzających słów.

11 Z ciebie wyszedł ten, który zamyśla zło przeciw Panu, knujący nikczemne plany. Pwt 13,14+ Ps 18,5

1,11 Tą bezbożną postacią, pochodzącą z Asyrii, mógłby być Sennacheryb (por. 2 Krl 18-19).

12 Tak mówi Pan: Chociaż nietknięci są i tak liczni, będą jednak wytępieni i zginą. Ciebie upokorzyłem – nie upokorzę cię więcej. 2Krl 19,35-36

13 A teraz złamię jego jarzmo, które jest na tobie, i porozrywam twe więzy. Iz 9,3

1,13. Jarzmo i więzy. W pismach prorockich jarzmo oznacza często ciężar politycznej dominacji. W listach z Amarna władcy kananejskich państw-miast donoszą faraonowi, jak chętnie biorą na swoje barki jarzmo Egiptu, pragnąc mu wiernie służyć. Akadyjska literatura mądrościowa wskazuje, że noszenie bożego jarzma jest pożądane z uwagi na korzyści, których przysparza. W eposie Atrachasis bogowie uznają, że jarzmo Enlila jest nie do zniesienia i ogłaszają bunt. Inskrypcje asyryjskie opisują podboje Asyrii jako umieszczenie jarzma boga Aszura na ludach; powstanie określane bywało jako zrzucenie jarzma. Nie trzeba dodawać, że prorok posłużył się obrazem znanym na całym Bliskim Wschodzie.

14 I Pan wydał wyrok na ciebie: Imię twoje nie zachowa się dla potomności, z domu boga twego usunę rzeźby i odlewy, uczynię ci grób, bo jesteś przeklęty. Iz 14,19-21 Jr 8,1-2

1,14 uczynię. Lekcja ’asîm według tekstu hebr. W BJ: „spustoszę”, ’aszszîm, na zasadzie domysłu.

1,14. Asyryjskie świątynie i bogowie. Począwszy od panowania Szamszi-Adada I (ok. 1813-1781 przed Chr.), głównymi bóstwami Asyryjskiego panteonu był król bogów Aszur oraz Isztar, bogini miłości i wojny. Wśród innych bogów można wymienić Ninurtę (boga wojny i łowów), Adada (boga burzy), Sina (boga księżyca) i Szamasza (boga słońca), a także wiele pomniejszych bóstw, z których każde miało własny ośrodek kultu i pilnującą go społeczność kapłańską. Świątynie te były dotowane przez monarchię, głównie z łupów zabranych krajom sąsiednim podczas niemal nieprzerwanie prowadzonych wojen. Znaczną część rytuałów i świąt religijnych Asyryjczycy przejęli z dawniejszych form kultu, praktykowanych przez Sumeryjczyków i Babilończyków. W niemal każdym królewskim roczniku asyryjskim opisującym kampanie wojenne pojawia się następujące uzasadnienie rozpoczęcia wojny: „z rozkazu Aszura”. „Stela bankietowa” z pałacu Asurnasirpala II w Nimrud, zawierająca kronikę jego zwycięstw militarnych, daje wyraźnie do zrozumienia, że bogowie Asyrii byli mieszkańcami królewskiej rezydencji. Podobny tekst, zdobiący ściany pałacu Sargona III w Chorszabadzie, zawiera zaproszenie „Aszura, ojca bogów, wielkiego pana, oraz Isztar, by zamieszkali w Asyrii” w królewskiej rezydencji. Sennacheryb przeniósł stolicę Asyrii do Niniwy i odbudował duży kompleks świątynny bogini Isztar jako jeden z elementów szeroko zakrojonych przedsięwzięć budowlanych, mających na celu odnowienie kultu bogów oraz wzniesienie „niezrównanego pałacu”. W starożytnym świecie typową praktyką było niszczenie wizerunków obcych bogów i bezczeszczenie świątyń zdobytych miast. Posągi bóstw obalano i kaleczono, obcinając głowy i kończyny.

1,14. Dzieje Niniwy po jej upadku. Zgodnie z Kroniką Babilońską Niniwa została zburzona przez połączone siły Medów i Chaldejczyków (Babilończyków) pod wodzą Nabopolassara (625-605 przed Chr.) na wiosnę 612 przed Chr., po trwającym trzy miesiące oblężeniu. Rytuał zbezczeszczenia Niniwy został dopełniony po zabraniu jej popiołów do Babilonu. Rzekome zasypanie miasta (według źródeł klasycznych, Diodora Sikulusa i Ksenofonta) wymagało przypuszczalnie zagrodzenia tamą rzeki Kosr płynącej pomiędzy dwiema twierdzami Niniwy położonymi na wschodnim brzegu Tygrysu (Kujundżik i Nebi Junus). Miasto nigdy już nie odzyskało dawnej świetności, chociaż zostało odbudowane (odnaleziono ruiny budowli hellenistycznych, partyjskich i rzymskich).

Na 2

1 Oto na górach kroki dobrego zwiastuna, co ogłasza pokój. Święć, Judo, swe uroczystości, wypełniaj swe śluby, bo nie przejdzie już więcej po tobie nikczemnik, całkowicie został zgładzony. Iz 52,7-10 Na 1,11+

2,1 Po tym wierszu jest umieszczony, jak u wielu badaczy, w. 3, który przerywa normalne następstwo w. 2 i 4, a jest właściwym komentarzem do w. 1.

2,1. Dzieje Judy pod panowaniem asyryjskim. Od 734 przed Chr. aż do upadku Niniwy w 612 przed Chr. Juda była państwem wasalnym imperium babilońskiego. Król Achaz płacił daninę Tiglat-Pileserowi III i stronił od spisków mających na celu zdobycie niepodległości, które doprowadziły do zniszczenia Północnego Królestwa Izraela i spustoszenia wielu innych państw sąsiednich. Ezechiasz podejmował pewne próby niezależnych rządów (oczyścił świątynię, pozamykał lokalne miejsca kultu), co jednak doprowadziło do najazdu na Judę wojsk Sennacheryba (zob. komentarz do 2 Krl 18), zniszczenia wielu miast, takich jak Lakisz, deportacji części ludności i oblężenia Jerozolimy. Wszystko to znacznie zubożyło naród. Okres długiego panowania Manassesa (zob. komentarz do 2 Krn 33) cechowało całkowite poddanie władzy asyryjskiej. Oprócz dużej liczby nakazów królewskich mających stanowić wyraz politycznej lojalności, traktaty wasalne Assarhaddona wymagały okazywania czci Aszurowi jako królowi bogów i bóstwu ludów poddanych. Współdziałanie Manassesa spowodowało nastanie okresu pokoju i odbudowy, oznaczało jednak polityczny i religijny kompromis, czego nie mogli Manassesowi wybaczyć pisarze biblijni, nazywając go najgorszym z królów. Dopiero polityczny chaos, który powstał po śmierci ostatniego z wielkich królów Asyrii, Asurbanipala (zob. komentarz do Na 1,1), pozwolił Judzie na krótko odzyskać niepodległość za panowania króla Jozjasza.

Dramatyczny opis upadku Niniwy

2 Pogromca nadciąga przeciwko tobie. Strzeż twierdzy, nadzoruj drogę, wzmocnij biodra, zbierz wszystkie siły! Iz 5,26-30 Jr 5,15-17 Jr 6,22-30

3 Bo przywraca Pan świetność Jakuba, jak i świetność Izraela, ponieważ łupieżcy ich splądrowali i wyniszczyli ich latorośle. Iz 5,1+

2,3 Zob. przyp. 2,1. W 2,3 aluzja do poematu Iz 5,1-7.

— świetność. Lekcja ge’ôn, według tekstu hebr. W BJ: „winnica” (dwa razy), gefen, na zasadzie domysłu.

4 Tarcze jego bohaterów lśnią czerwienią, wojownicy w szkarłat ubrani; ogniem stali iskrzą się wozy w dniu jego przygotowania; a włócznie ich się poruszają.

2,4 włócznie. Tekst hebr.: „cyprysy”. BJ: „jeźdźcy”, według grec. i przekładu syr.

2,4. Wojownicy w szkarłat ubrani. Stroje wojowników, jeszcze niesplamione bitewną krwią, mogą wskazywać, że był to doskonale wyposażony i wyszkolony oddział (zob. wojowników ubranych „w fioletową purpurę” w Ez 23,6). W Grecji Spartanie zakładali czerwoną tunikę pod zbroję jako znak przynależności, a także w celu onieśmielenia nieprzyjaciela. W Asyrii często oficjalna retoryka posługiwała się obrazem miast i wiosek czerwonych od krwi nieprzyjaciół oraz wojsk kroczących przez krew wrogów. Oprócz tego w Iz 9,5 pojawia się wzmianka o zwyczaju nurzania przez wojowników szat we krwi pokonanych wrogów. Było więc logiczne, że wojownicy nosili czerwone tuniki sugerujące, że pokryte zostały krwią nieprzyjaciół. Malowidła z Til-Barsip ukazują czerwone stroje wojowników, zaś źródła klasyczne opisują wojowników z tego okresu noszących czerwone lub fioletowe tuniki.

2,4. Metalowe elementy rydwanów. Metalowe ozdoby umieszczone na rydwanach umożliwiały im przedzieranie się przez szeregi piechoty, co potwierdzają informacje pochodzące z okresu sędziów; przykłady zdobionych rydwanów odnaleźć można również na reliefach asyryjskich oraz na egipskich malowidłach grobowych.

5 Na gościńcach szaleją rydwany, przewracają się na błoniach; wyglądają jak pochodnie, przejeżdżają jak błyskawice. 6 Zwołuje on swoich wojowników; potknęli się w swoim pochodzie: śpieszą do jej murów, lecz przygotowano już dach oblężniczy.

2,6 Zwołuje on. BJ: „zwołuje się”, według grec. Tekst hebr.: „on przypomina sobie”.

— dach oblężniczy. Bez wątpienia jakaś machina wojenna przeznaczona do obrony oblegających podczas ataku na wały obronne.

2,6. Tarcze ochronne [BT: „dach oblężniczy”]. To hebrajskie słowo pojawia się w Biblii tylko raz i mogło zostać zapożyczone z języka akadyjskiego jako stosowane przez Asyryjczyków i ich wojska oblężnicze. Akadyjski termin oznacza urządzenie służące do zatkania lub powstrzymywania czegoś. Ponieważ w następnym wersecie czytamy o otwarciu śluz rzecznych, by doprowadzić do zawalenia się pałacu, urządzenie to mogło służyć do powstrzymywania naturalnego biegu rzeki, płynącej wprost na mury miejskie z tamy i zbiornika wodnego, zbudowanego przez Sennacheryba w górze rzeki Kosr w odległości ok. 3,2 km.

7 Rozwarły się bramy od strony rzeki i pałac się zachwiał [w posadach].

2,7. Śluzy rzeczne Niniwy. Sennacheryb zbudował rozległą sieć kanałów i śluz rzecznych, by kontrolować rzekę Kosr i stworzyć system irygacyjny dla Niniwy i okolicznych wiosek. Chociaż język tej części tekstu jest trudny, mogło chodzić o zagrodzenie rzeki tamą, następnie podejście do murów, by zatkać miejsce, w którym rzeka wpływała do miasta. Kiedy śluzy otwarto, ściana wody uderzyła z impetem w mury, prowadząc do ich zawalenia. Tymczasem Kronika Babilońska nie wspomina o użyciu wody do zdobycia miasta, chociaż czynią to źródła klasyczne. Dowody archeologiczne z Niniwy sugerują wielki pożar miasta, nic jednak nie wskazuje na zniszczenie spowodowane powodzią.

2,7. Pałac Niniwy. „Niezrównany pałac” lub „Pałac Południowo-Zachodni”, jak jest dzisiaj nazywany, został wzniesiony przez Sennacheryba pomiędzy 703 a 691 przed Chr. Składał się z olbrzymiego kompleksu połączonych ze sobą komnat i dziedzińców (zajmował powierzchnię o wymiarach 490 m x 236 m, wystarczającą do pomieszczenia dwudziestu pięciu boisk piłkarskich). Pomieszczenia znajdujące się w sąsiedztwie komnaty tronowej były ozdobione rzeźbionymi fasadami z wapieni, dużymi posągami (przedstawiającymi byki ze skrzydłami i olbrzymów pokrytych rybią łuską) oraz misternymi reliefami ściennymi przedstawiającymi kampanie wojenne władcy. Dziedzińce zewnętrzne, pełniące bardziej praktyczne funkcje, pozbawione były wymyślnych dekoracji i posągów. Na terenie pałacu przez 120 lat prowadzono badania archeologiczne, począwszy od lat pięćdziesiątych XIX wieku, kiedy to podjęte zostały przez A.H. Layarda. Do tej pory nie odsłonięto jednak wszystkich budowli. Układ kompleksu świątynnego podyktowany był położeniem istniejącej już świątyni Isztar, zigguratu znajdującego się w najwyższym punkcie Kujundżik oraz przez bieg rzek Kosr i Tygrys na południowym wschodzie i zachodzie.

8 Piękność została obnażona, usunięta, jej służebnice lamentują jak kwilące gołębice i biją się w piersi.

2,8 Piękność została obnażona. BJ: „Piękność jest prowadzona na wygnanie”. „Piękność”, haccebî, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: wehuccab, „jest umieszczona”.

— „Piękność” to prawdopodobnie posąg bogini Isztar, często określanej tym tytułem w tekstach asyryjskich; „obsługują” ją prostytutki sakralne.

9 I stała się Niniwa jak zbiorowisko wód, wody jej się rozpływają. Zatrzymajcie się, zatrzymajcie! Lecz nikt się nie odwraca.

2,9 wody jej się rozpływają. BJ: „z którego wody wyciekają”, „z którego wody”, za grec. Tekst hebr.: „od dni tej; i oni”.

10 Grabcie srebro, grabcie złoto!, bo nie ma końca ten dobytek, nadmiar wszelkich kosztowności. 

11 Grabież, plądrowanie, pustoszenie; i serce omdlewające, i chwiejące się kolana, i skurcz we wszystkich biodrach; a twarze wszystkich poczerwieniały. Iz 13,7-8 Jr 30,6 Jr 4,31+

2,11 W pierwszym stychu asonans: buqah, umebuqah, umebullaqah.

12 Gdzież [teraz] jaskinia lwów i owo żerowisko lwiątek, gdzie chodził lew, lwica i szczenię lwie, a nikt [ich] nie trwożył. Oz 5,14 Mi 5,7 Jr 4,7

2,12 jaskinia... / ...żerowisko. BJ: „legowisko... / ...jaskinia’”, „jaskinia”, me arah, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: mireeh, „żerowisko”.

13 Lew dosyć rozszarpał [ofiar] dla swoich szczeniąt i nadusił dla swoich lwic, i wypełnił zdobyczą swe nory, a legowiska swoje grabieżą.

2,12-13. Metafora lwa. Ikonografia asyryjska przedstawia boginię Isztar, boską opiekunkę Niniwy, w towarzystwie lwa; bóg słońca, Szamasz, jest często ukazywany pod postacią skrzydlatego lwa. Asyryjscy królowie, np. Assarhaddon (680-669 przed Chr.) porównywali siebie do lwów, bowiem na polu bitwy pełni byli gniewu i dzikości. Tutaj jednak lwy, zwykle biorące dla siebie i swoich młodych wszystko, czego chciały, kulą się ze strachu i nie panują nad sytuacją. W ten sposób prorok otwarcie szydzi z ulubionych metafor Asyryjczyków.

14 Oto Ja przeciw tobie! – wyrocznia Pana Zastępów – i puszczę z dymem twe rydwany, a lwiątka twoje miecz wytępi, i wykorzenię z ziemi twój łup, i nie będzie więcej słychać głosu twoich posłów. Na 3,5

Na 3

Ironiczne żale Nahuma nad zagładą Niniwy

1 Biada miastu krwawemu! Całe kłamliwe i grabieży pełne, a nie ustaje rabunek.

3,1-7 Nowy obraz zniszczeń Niniwy z towarzyszącym mu sądem nad grzechami, które tę karę spowodowały. Przedstawiając Niniwę jako nierządnicę, Nahum mniejszą uwagę zwraca na jej idolatrię (Niniwa nie jest — jak Izrael — oblubienicą Jahwe) i prostytucję sakralną niż na zachłanność i przebiegłość, z jaką ustanowiła ona swą władzę nad wszystkimi ludami, by je ograbić.

2 Trzask biczów i turkot kół, i konie galopujące, i szybko jadące rydwany. 

3 Jeźdźcy szturmujący, i połysk mieczy, i lśnienie oszczepów. I mnóstwo poległych, i moc trupów, i martwych ciał bez liku, tak że o zwłoki ich się potykają. Ez 39,11-16

4 Skutkiem mnogich czynów nierządnych ladacznicy pełnej wdzięku, zręcznej czarownicy, która uwodziła narody czynami nierządnymi, a plemiona swoimi czarami: Ap 17-18

3,4 uwodziła. BJ: „wtrącała w niewolę”. Dosł.: „sprzedawała”. Obraz przywołuje ujarzmienie ludów jako odwrócenie od „wykupu” oznaczającego ich uwolnienie.

3,4. Przestępstwa Niniwy. Historyczne wydarzenia ukryte za wymienionymi tutaj przestępstwami Niniwy nie są znane. Jednak metafora nierządu i czarów była często używana do opisywania miasta lub narodu, który ciemięży innych, bowiem czarownica oraz nierządnica panowały nad słabymi, bezbronnymi lub nieświadomymi. Innym obrazem kuszącej nierządnicy jest Babilon z Ap 18,3 i Jerozolima z Ez 16,15-22 oraz 23,2-8. Być może zawarta jest tutaj również aluzja do Isztar, boskiej opiekunki Niniwy; w poświęconych jej rytuałach i świętych opowieściach nie brak czynności o wyraźnym charakterze seksualnym. Prorok może też nawiązywać do sieci politycznych intryg snutej przez Asyryjczyków, kiedy poszerzali obszar swojej politycznej dominacji na znaczną część Bliskiego Wschodu. W szyderstwie posła Sennacheryba, Rabszaka, z króla Ezechiasza (Iz 36), pojawia się aluzja na temat gry o władzę prowadzonej przez Egipt i Asyrię (Iz 36,4-6), w której mniejsze państwa zmuszane były do zawierania traktatów i przyjmowania pozycji wasalnej, prowadzącej do ich zubożenia i wyniszczenia. Z pewnością gospodarczą eksploatację naturalnych zasobów Syro-Palestyny przez Asyryjczyków należałoby umieścić na liście oskarżeń wysuniętych przez Nahuma pod adresem Niniwy (zob. Ap 18,14-17).

5 Oto Ja przeciw tobie! – wyrocznia Pana Zastępów – i podniosę twe szaty na oblicze twoje, i ukażę narodom twą nagość, a królestwom – twą sromotę. Na 2,14 Oz 2,5+

6 I rzucę na ciebie obrzydliwości, i zelżę ciebie, i uczynię z ciebie widowisko.

3,6 Kara dla Niniwy jest taka jak dla kobiet cudzołożnych (por. Oz 2,5; Ez 16,36-43; 23,25-30).

7 I każdy, kto cię ujrzy, oddali się od ciebie, i zawoła: Spustoszona Niniwa! Któż ulituje się nad nią? Gdzie mam szukać pocieszycieli dla ciebie? Jr 15,5 Iz 51,19

3,7. Gdzie mam szukać pocieszycieli. Jeden z komentatorów (Becking) zwrócił uwagę na podobieństwo liczby sądów ogłoszonych w Księdze Nahuma do liczby przekleństw w traktatach wasalnych, dopatrując się w tym fragmencie śladów asyryjskiego przekleństwa, że zmarli nie będą mieli nikogo, kto zatroszczyłby się o ich dusze, wylewając libacje.

8 Czyś lepsza niż No-Amon, które się rozsiadło między rzekami – wody dokoła niego – a wałem jego było morze i wody jego murem.

3,8 No-Amon. Chodzi bez wątpienia o Teby w Górnym Egipcie, „miasto Amona”, ograbione w 663 r. przez wojska Assurbanipala, które dotarły tam może już w 667 r.

— wałem jego. Dosł.: „jego przedmurze”, za 4 Qp Nahum (komentarz do Na odkryty w Qumran). Tekst masorecki: „przedmurze”.

— wody. Lekcja majim za 4 Qp Nahum. Tekst masorecki: mijjam, „z morza”.

— Ten poetycki opis został opatrzony glosą bardziej prozaiczną: „wody dokoła niego”, dosł.: „wody je otaczają”.

3,8. Teby. Szydząc z Niniwy, Nahum przypomina, że inne silnie ufortyfikowane miasto, Teby (znane Grekom jako „No-Amon” i tak też nazywane w języku hebrajskim), nie zdołało się oprzeć wojskom Asurbanipala i padło w 663 przed Chr. Władca Kuszytów, Tantamani, objął panowanie nad Tebami i Memfis w 664 r. przed Chr., co wywołało reakcję ze strony Asyryjczyków popierających obalony reżim Neko (którego Tantamani kazał stracić). Tantamani krótko opierał się Asyryjczykom w Tebach, później zaś opuścił miasto i uciekł do Napata. Teby, położone ok. 520 km na południe od Memfis (usytuowanego ok. 24 km na południe od Kairu), znajdowały się na zachodnim brzegu Nilu i, podobnie jak Niniwa, posiadały rozbudowany system fos oraz innych urządzeń obronnych stwarzających iluzję niezwyciężoności. Podobnie jak Niniwa, również Teby były świętym miastem, tyle że powierzonym opiece boga Amona i posiadającym wspaniałe świątynie w kompleksie świątynnym w Karnaku.

9 Kusz był jego siłą i Egipt; i nie miało ono granic. Put i Libijczycy nieśli ci pomoc. Jr 46,9+

3,9 nieśli ci pomoc. Za tekstem hebr.: „twoimi sprzymierzeńcami”. BJ: „nieśli mu pomoc”, według grec. i przekładu syr.

3,9. Kusz, Egipt, Put i Libia jako sprzymierzeńcy. W okresie gdy Teby zostały zdobyte przez Asyryjczyków, w Egipcie panowała dynastia Kuszytów (nubijska, XXV dynastia). Stolicą Nubii była Napata (znajdująca się między III a IV kataraktą Nilu, w odległości 1280 km na południe od Teb, leżących w dzisiejszym Sudanie). Starożytna Libia rozciągała się na wybrzeżu, na zachód od Aleksandrii, obejmowała też jednak długi pas pustyni na zachód od doliny Nilu. Trudniej ustalić, co oznacza Put. Najprawdopodobniej Put to inna nazwa Libii. Obydwie nazwy mogą łącznie oznaczać obszar rozciągający się na zachód od starożytnego Egiptu, odpowiadający terytorium współczesnego państwa o tej samej nazwie.

10 Lecz i ono w niewolę poszło – na wygnanie; nawet niemowlęta jego roztrzaskiwano na rogach wszystkich ulic; o jego zaś najznakomitszych rzucano losy i wszystkich jego dostojników zakuto w kajdany. Oz 10,14+ Jl 4,3

3,10. O jego najznakomitszych rzucano losy. Gdy przywódcy egipscy zostali zmuszeni do kapitulacji, podzielono ich jako niewolników pomiędzy dowódców asyryjskich wraz z pozostałym łupem za pomocą rzucania losów. Dzielenie w ten sposób zdobyczy pojawia się również w Iliadzie Homera, w tekstach z Mari oraz w Jl 3,3.

11 Także i ty upojona będziesz i zamroczona; również ty będziesz szukała ochrony przed wrogiem. 12 Wszystkie warownie twoje – to figowce z wczesnymi owocami; gdy się je potrząśnie, wpadną do ust spożywającego.

3,12-15 Ta wyrocznia wydaje się czynić aluzję do niepowodzeń, jakich już doświadczyły wojska asyryjskie (zajęcie Tarbisz i Aszszuru w 614 r.?).

13 Oto twoje wojsko – kobiety; nieprzyjaciołom twoim staną otworem bramy twego kraju; ogień strawi twoje zawory. Iz 3,12 Iz 19,16 Jr 50,37 Jr 51,30

14 Naczerp wody na czas twojego oblężenia. Umocnij twoje szańce. Wejdź w błoto i ugniataj glinę; chwyć mocno formę do cegieł.

3,14. Przygotowania do oblężenia. Umocnienia miast Bliskiego Wschodu składały się z ziemnych wałów, pochyłych stoków, bram z basztami oraz murów (czasami o szerokości 7,5-9 m) z wysuszonej na słońcu cegły mułowej, wzniesionych na kamiennym fundamencie. Ponieważ wiatry i deszcze powodowały ich stałą erozję, konieczne były ustawiczne naprawy, tysiące cegieł i ogromne nakłady pracy. Wiele królewskich roczników i inskrypcji wspomina o naprawach lub wznoszeniu miejskich murów jako wielkim dokonaniu. Czynność ta nabierała wagi zwłaszcza przed spodziewanym oblężeniem. Mury Niniwy wzniesione przez Sennacheryba miały obwód ok. 12 km. Podczas oblężenia ważne było zapewnienie miastu odpowiedniej ilości wody. Niniwa czerpała wodę głównie z rzeki oraz połączonego z nią systemu akweduktów. To zaopatrzenie mogło być jednak zagrożone przez nieprzyjaciela. Czerpanie wody może tutaj oznaczać napełnianie ogromnych cystern znajdujących się w obrębie murów miejskich.

15 Tam pochłonie cię ogień, wytnie cię miecz, pożre cię jak szarańcza; rozmnóż się jak chrząszcz, rozmnóż się jak konik polny.

3,15 Trzeci stych dodany za tekstem hebr. Glosa sugerowana dalszym ciągiem.

3,15d-17b Najazd Asyryjczyków na kraje okupowane (handlarze, żołnierze, urzędnicy) jest porównany do inwazji chmary szarańczy. Ten sam obraz służy do obwieszczenia ich nagłego i całkowitego zniknięcia.

16 Namnożyłaś swoich kupców więcej niż gwiazd na niebie; szarańcza wykluje się z oprzędu i uleci.

3,16 Namnożyłaś. W BJ: „rozmnóż”, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „jesteś rozmnożona”.

— W BJ inny układ tekstu: po dwu pierwszych stychach w. 16 umieszczono tam w. 17, ale bez jego ostatniego stychu — ten został poprzedzony trzecim, końcowym, stychem w. 16.

17 Stróże twoi jak szarańcza, a twoi urzędnicy jak mnóstwo koników polnych, które osiadają na murach w czasie zimna; wschodzi słońce, a odlatują, i nie wiadomo, gdzie ich miejsce.

3,17. Stróże i urzędnicy. Prorok Nahum używa tutaj dobrze znanych asyryjskich tytułów oznaczających dworzan i pisarzy (przypuszczalnie jest to bardziej ogólne określenie urzędników administracji królewskiej). Dokumenty z tego okresu wskazują, że niektórzy członkowie administracji pod wodzą Aszur-Uballita II zdołali uciec na zachód do Charanu, gdy upadek Niniwy stał się bliski.

3,15-17. Metafora szarańczy. Chmary szarańczy co jakiś czas nawiedzały Bliski Wschód. Owady wylęgały się na pustyni oraz na obszarach stepowych. Początkowo bezskrzydłe, z czasem i w miarę wzrostu liczebności, uzyskiwały zdolność do lotu. Szarańcza mogła dosłownie przysłonić słońce, żerując, rozmnażając się i zapełniając cały obszar ogromną liczbą swoich młodych (zob. komentarz do Wj 10,1-20).

Ruiny Niniwy będą nie do odbudowania

18 Drzemią pasterze twoi, królu asyryjski; zasnęli twoi mocarze – lud twój rozproszył się po górach, i nie ma nikogo, kto by [go] zgromadził. 1Krl 22,17

3,18 Ostatni wyraz w. 17, hebr, ’ajjam, „gdzie są?”, BJ łączy z początkiem w. 18, korygując za grec. na ’ôj mah, „Biada! Jakże”. — zasnęli. Za grec. Tekst hebr.: „mieszkają”.

3,18. Tożsamość króla Asyrii. Ponieważ data powstania Księgi Nahuma nie jest pewna, nie można ustalić, o którego z królów Asyrii chodzi w jego ostatnim proroctwie. Większość badaczy jest zdania, że utwór ten mógł powstać pomiędzy zdobyciem Teb w 663 przed Chr. a upadkiem Niniwy w 612 przed Chr. Być może Nahum pisał, by zachęcić mieszkańców Judy do zrzucenia asyryjskiego jarzma, gdy imperium poczęło się chylić ku upadkowi po śmierci Asurbanipala w 627 przed Chr. W tekście może też jednak chodzić o Sin-Szar-Iszkuna, który był królem Asyrii w chwili upadku Niniwy.

19 Nie ma lekarstwa na twoją klęskę, nieuleczalna jest twoja rana. Wszyscy, którzy usłyszą wieść o tobie, w dłonie klaskać będą nad tobą: bo na kogóż nie przechodziła wciąż twoja niegodziwość?