116 - Scharakteryzuj pojęcie i opisz typy partii politycznych.

Organizacja określane mianem partii politycznej istnieją od ponad 150 lat, obecnie zajmują centralną pozycję w demokratycznych systemach politycznych. Pojęcie partii politycznej jest dość płynne i dalekie od jednoznaczności, trudno więc znaleźć definicję, która miałaby uniwersalny charakter i byłaby powszechnie akceptowana przez środowisko politologów.

Ogólnie rzecz biorąc partia polityczna jest dobrowolną organizacją stworzoną do odgrywania określonej roli politycznej. Łączy ona rządzących i rządzonych, dąży do uzyskania reprezentacji w sferze przetargów publicznych oraz przejęcia odpowiedzialności za sprawowanie władzy, np. nominując kandydatów w wyborach. Partie działają w reżimach opartych na zasadzie reprezentacji, stąd ich powiązanie z demokracją. Partie dążą do realizacji określonych celów, wypełniają pewne funkcje, występują w roli ogniwa pośredniczącego między społeczeństwem a państwem (władzą państwową). Traktowane mogą być również jako instrument mobilizacji pewnych grup społecznych wokół programów wyborczych. Istnieje wiele typologii partii politycznych, jedną z nich jest ich podział na cztery typy: partie kadrowe, masowe, wyborcze oraz tworzone w warunkach transformacji demokratycznych.

Pierwszym typem są partie kadrowe (protopartie). Pojawiły się w Europie Zachodniej na początku XIX wieku, w okresie funkcjonowania reżimów semidemokratycznych. Były to organizacje elitystyczne ponieważ prawa polityczne były ograniczone do klasy wyższej. Stanowiły one konfederacje lokalnych notabli. Zważywszy na wąskie grono osób bezpośrednio zainteresowanych rezultatem rywalizacji, podczas kampanii wyborczej kandydat liczył przede wszystkim na własne wpływy w środowisku lokalnym, niezwykle istotny był tu układ nieformalnych powiązań. Z drugiej strony, osoby sprawujące urzędy państwowe pozostawały w tak ścisłym związku z grupą „politycznie aktywną”, że nie wchodziła w rachubę możliwość niedotrzymywania wyborczych przyrzeczeń. Partie były traktowane jako grupy ludzi, dążących do realizacji interesu publicznego. Nie miały one zhierarchizowanych i rozbudowanych struktur organizacyjnych. W tym modelu partii nastąpiło połączenie partii członkowskiej z partią wypełniającą funkcje publiczne. Klasycznym przykładem organizacji typu kadrowego są stronnictwa brytyjskie – wigowie i torysi.

Partie masowe. Zaczęły być tworzone wraz z rozwojem XIX-wiecznego reżimu liberalnego. Ich bazą była część społeczeństwa pozbawiona praw politycznych (w odpowiedzi na partie kadrowe). Wówczas partie masowe pozbawione były możliwości dojścia do instytucji państwa. W zawiązku z tym dążyły one do zmiany koncepcji demokracji, zmiany relacji między obywatelem/wyborcą a państwem. Miały być one łącznikiem między tymi dwoma podmiotami. Swoje cele mogły zrealizować wraz z upowszechnieniem prawa wyborczego. Uległ wówczas zmianie status posła. Przestał być on mandatariuszem, a stał się delegatem grupy społecznej, która mu zaufała. Partie masowe były to pierwszymi ugrupowaniami, które deklarowały, iż reprezentują interesy tylko jednej grupy społeczeństwa. W Europie Zachodniej proces umasowienia polityki opierał się więc na ujawnianiu interesów grupowych, co związane było oczywiście z rozwojem klasy robotniczej. Partie masowe dążyły do stworzenia masowego zaplecza członkowskiego, w celu legitymizacji żądań politycznych zamian. Z drugiej strony to składki członkowskie były podstawą finansowania partii. Bardzo istotnym elementem było używanie ideologii w celu cementowania swojego elektoratu, który w większości był słabo wykształcony. Przykładem może być kontrolowanie klasy robotniczej i uzyskanie przez partie socjaldemokratyczne niejednokrotnie statusu wyłącznego reprezentanta jej interesów politycznych.

Partie wyborcze. Ten typ partii pojawił się wraz ze zjawiskiem zacierania się granic pomiędzy poszczególnymi grupami społecznymi w latach 50. i 60. XX wieku. Istotne było pojawienie się nowej klasy średniej, która weszła do polityki bez wyraźnych afiliacji partyjnych. Uderzyło to przede wszystkim w lewicowe partie masowe, ponieważ elektorat robotniczy zaczął się kurczyć. Zjawiska te miały ogromy wpływ na styl rywalizacji wyborczej. Apel wyborczy został skierowany do różnych grup społecznych, co łączyło się z ograniczeniem przydatności ideologii jako sposoby komunikowania się z elektoratem. Potencjalnego wyborcy zaczęto poszukiwać poprzez wykorzystanie argumentu programowej bliskości. Zmieniła się również rola członków partii. Nadal byli oni partii potrzebni, jednak tracą one monopol jeśli chodzi o ich aktywizację polityczną. Dodatkowo, partie starały się przyciągnąć członków różnych grup społeczeństwa. Partie wyborcze stają się więc formą zorganizowania wyborców, a nie członków. Partie nie są w stanie zorganizować wyborców w sposób trwały, w związku z tym styl przeprowadzenia kampanii wyborczych opiera się przede wszystkim na dominacji strategii konsumenckich - każdy wyborca jest potencjalnym odbiorcą oferty partii, trzeba my tylko sprzedać odpowiedni produkt, w postaci kwestii programowej, czy osoby polityka, odpowiadających coraz bardziej zindywidualizowanym oczekiwaniom wyborców. W organizacjach tych zachodzi również proces profesjonalizacji partii, tzn. centralną rolę odgrywają w nich grupy polityków, czy ekspertów dysponujących specjalistyczną wiedzą niezbędną do rządzenia państwem. Partie wyborcze rozpoczęły faktyczny proces rywalizacji wyborczej, a rozliczane były one z efektów jakie osiągnęły sprawując zdobytą władzę. W razie niepowodzeń nie mogły, w przeciwieństwie do partii masowych, liczyć na „przynależny” im segment elektoratu.

Ostatnim typem partii politycznych są partie tworzone w warunkach transformacji demokratycznych. Mowa tu o partiach powstałych w tzw. państwach postkomunistycznych. O ich organizacji zadecydowały zupełnie inne czynniki niż w Europie Zachodniej. Przede wszystkim w tej części Europy mechanizmy typowe dla strukturalizacji społeczeństwa obywatelskiego dopiero zaczęły się ujawniać, elektorat charakteryzował się niskim poziomem identyfikacji partyjnej, partie tworzone były „wewnętrznie”, tj, elity polityczne inicjowały procesy ich powstawania. Dodatkowo wśród elektoratu brak było wyraźnych powiązań ekonomicznych, które mogłyby zostać przeniesione na strefę polityki, a znaczna część społeczeństwa z podejrzliwością traktowała politykę. Czynniki te miały ogromny wpływ organizację polityki w państwie. Partie powstały na skutek „parlamentyzacji”, tj. rozpadu szerokich ruchów społecznych skupiających opozycję antykomunistyczną. Partie polityczne powstały wcześniej niż struktura interesów grupowych i dlatego poszukiwały potencjalnego elektoratu w praktycznie całym społeczeństwie. Są to na ogół ugrupowania, a których dominuje partia parlamentarna, dysponująca urzędem centralnym, w skład którego wchodzi aparat biurokratyczny, jak i grupy profesjonalnych pracowników. Partie mają więc silnie zaznaczony elitarny charakter. Partie polityczne przypominaj model partii kartelu. Są wyraźnie zoriętowane na instytucje państwa. Z jednej strony chętnie przechwytują kontrolę nad procesem obsady stanowisk administracji publicznej, z drugiej – korzystają z zasobów państwa w procesie promowania tożsamości politycznej, np. poprzez wykorzystanie środków masowego przekazu. Partie w tym regionie noszą wyraźne cechy ugrupowań elektoralnych i przypominają klasyczne partie typu catch-all, jednak znacznie mocniej akcentują tożsamość programową.