Partia w systemie totalitarnym
Marta Czarna
Prawo stacjonarne
II rok
Pomocne w przeanalizowaniu roli partii a systemie totalitarnym będzie początkowe skupienie się na tym, czym jest sam totalitaryzm. Pojęcie to powstało po I wojnie światowej, po raz pierwszy użył go Benito Mussolini w 1925 r. wygłaszając następujące słowa: „Wszystko w państwie, nic poza państwem, nic przeciwko państwu”. Pojęcie „totalitaryzm” miało określać dwa oparte na dyktaturze systemy – nazistowskich Niemiec i komunistycznego Związku Radzieckiego. Należy zaznaczyć, iż była to nowa forma rządzenia, całkowicie odmienna od wszystkich dotychczas znanych. Można pokusić się o stwierdzenie, że totalitaryzm swoje fundamenty ma nie w normach prawnych, jak to bywało do tej pory w różnych systemach politycznych, lecz w rozbudowanym aparacie terroru, który je wyparł i stanowi swoistą jego istotę. Jako główne elementy totalitaryzmu należy wymienić:
monopartię opartą na totalnej ideologii, często na jej czele stała jedna osoba – dyktator;
totalna ideologię, która wpływa na wszystkie aspekty życia społecznego, jej celem jest stworzenie idealnego społeczeństwa i nowego ładu, który wyeliminuje jednostki antypaństwowe, umocni pozycję państwa na arenie międzynarodowej i umożliwi obywatelom życie w dobrobycie;
system terroru (fizycznego oraz psychicznego), na który składa się:
rozbudowana tajna policja, która ma przeciwdziałać i likwidować wszystkich oponentów;
monopolistyczna kontrola środków przekazu (prasy, radia, technik wizualnych);
monopolistyczną kontrolę sił zbrojnych uwidocznioną głównie w wyłączności państwa na posiadanie broni;
scentralizowane zarządzanie, odrzucenie wszelkich koncepcji decentralistycznych i form samorządu, przejawiające się również w nadmiernej biurokracji.
Ideologie totalitarne opierają się zazwyczaj na teorii spisku, która niczym film przygodowy przywołuje zły charakter i walczącą z nim pozytywną postać. Jednak w tym przypadku negatywnie postrzegani są wszyscy przeciwnicy ustalonego w państwie porządku, a „tymi dobrymi” są zwalczający ich krzewiciele reżimu totalnego. Właściwie każdy mógł być postrzegany jako oponent, nie istotna w tej kwestii była pozycja społeczna, czy nawet przynależność do partii rządzącej, jeśli odpowiedni organ uznał to za konieczne poddawano obywatela inwigilacji i prześladowaniom. Dlatego też społeczeństwo żyło w ciągłym i nieprzerwanym strachu przed aresztowaniami i szykanami. Panowało też powszechne przekonanie, że tylko podporządkowanie się władzy zapewni spokój bezpieczeństwo. Poza zagrożeniem wewnętrznym wykreowano też postać wroga zewnętrznego odpowiadającego za wszelkie zło i niepowodzenia rządzących. Pożądane natomiast było aktywne uczestnictwo obywateli w życiu politycznym. W totalnych państwach oczekuje się i wymaga, nie tyle zwykłej akceptacji panującej ideologii i władzy, ale aktywnej partycypacji w życiu publicznym. Oczywiście działalność polityczna może podążać jedynie w tym kierunku, jaki wyznaczony jest przez partię totalną i jaki przewiduje jej polityka.
Jak już nadmieniłam kluczową rolę w systemie totalitarnym odgrywała partia rządząca. W państwach charakteryzujących się tym porządkiem nie istnieje bowiem pluralizm polityczny. Pisał o tym francuski prawnik, politolog, socjolog i polityk - Maurice Duverger: „totalitarny charakter partii popycha ją do usunięcia pluralizmu politycznego (…) – tendencja do stania się partią jedyną jest raczej następstwem jej totalitarnego charakteru niż jej przyczyną”. Wyjaśnia, że charakter totalitarny determinują: ideologia, oligarchiczna struktura partii i zdominowanie przez nią rządu. Jednopartyjność to funkcja jednej ideologii i zawartego tam wspólnego celu całego systemu totalitarnego. Zadaniem partii była między innymi mobilizacja quasi-ochotników. Miała ona charakter masowy i w pewien sposób stwarzała dla swoich członków pozory demokracji. Jej rozbudowana, wieloszczeblowa organizacja dawała wielu osobom możliwość sprawowania jakiejś formy władzy nad ludźmi, którzy wedle innej hierarchii społecznej znajdowaliby się znacznie wyżej. Podważa to istniejące czy odziedziczone systemy nierówności i wprowadza odmienne formy zależności i kontroli. Cały proces kształtowania systemu inaczej przebiegał w państwach komunistycznych, a inaczej w państwach nazistowskich i faszystowskich.
W państwach komunistycznych funkcjonowały dwa typy systemu partyjnego:
system ściśle jednopartyjny – opierający się na zakazie działania innych partii poza partia rządzącą (np. ZSRR)
system z partią hegemoniczną – gdzie istniała jedna, główna partia, która sprawowała realną władzę i kilka jej legalnych przybudówek, mających na celu stworzyć pozory pluralizmu politycznego (tzw. stronnictwa sojusznicze).
Zawsze to partia komunistyczna sprawowała funkcję kierowniczą, gdyż w systemie nie działały legalnie partie opozycyjne (np. PRL). Partie realnego socjalizmu zaczynały od systemu wielopartyjnego, z czasem ograniczały działanie opozycji i stawały się partiami dominującymi. Następowała likwidacja innych stronnictw, wówczas partia komunistyczna stawała się dominującą – hegemoniczną lub pozostawała sama na arenie politycznej. Na kierowniczą rolę partii komunistycznej składało się pięć funkcji:
partia reprezentuje i wyraża ideologie socjalistyczną,
funkcjonowanie instytucji państwowych określane są przez partię i ich cele muszą pokrywać się z celami partii,
ogóle dyrektywy działalności instytucji pasowych określane są przez partię,
partia mobilizuje obywateli do podejmowania decyzji politycznych na rożnych szczeblach,
partia rekrutuje i wychowuje kadry przywódców politycznych.
Forma ta dotknęła systemy polityczne na początku budowy systemu – od lipca 1944 r.
W systemach nazistowskim i faszystowskim istnienie monopartii było podważane z powodu ujednolicenia partii ze strukturami państwowymi. Monopartia realizując funkcję rządzenia, dążyła do opanowania aparatu państwowego. Skutkiem tego było zatarcie granic pomiędzy aparatem partyjnym a państwowym. Partia pełniła funkcje integracyjne i kształtowania opinii społecznej – stawiając za cel ukształtowanie nowego człowieka. Należy, z całą stanowczością podkreślić, oczywistą ideologiczną różnice pomiędzy nazizmem a faszyzmem. Nazizm jest zjawiskiem pojęciowo szerszym od faszyzmu. Obie doktryny różni również ich źródła powstania. Jednak są bardzo podobne w kontekście pozycji partii totalnej w państwie.
Reżim totalitarny nierozerwalnie związany jest z silną i dominującą jednostką – faktycznym kultem wodza o nieograniczonych kompetencjach, który stoi również na czele partii totalnej. W różnych państwach obowiązywała jego charakterystyczna tytulatura właściwa danemu krajowi: führer (III Rzesza), generalissimus (ZSRR), przewodniczący (Chiny), duce (Włoch), caudiollo (Hiszpania). Wódz skupiał w swoich rękach pełnię władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Lider partii, jak dziś byśmy go określili, był synonimem partii. Jakakolwiek jego krytyka była niedopuszczalna i karana w sposób surowy, dopuszczalna była również kara śmierci lub pobyt w obozie koncentracyjnym. Ciekawostką było nietypowe ukazywanie pietyzmu wodza poprzez nadawanie miastom, zakładom, szkołom i innym instytucjom nazw pochodzących od jego i imienia.
Istnienie państw opartych na systemie totalitarnym rozpoczęło się 30 grudnia 1922, od powstania ZSRR i trwa ono do dziś. Obecnie fundamentalnymi przykładami państw totalnych są: Koreańska Republika Ludowo – Demokratyczna, Chińska Republika Ludowa, Republika Kuby. Po krótce chciałabym omówić specyfikę każdego z nich.
Koreańska Republika Ludowo – Demokratyczna: Jest państwem zawładniętym przez dyktaturę totalitarną, a zarazem państwem komunistycznym. Władzę sprawuje oparta na idei dżucze monopartia, Koreańska Partia Pracy. Oficjalnie prezydentem jest zmarły Kim Ir Sen, jednak faktyczną władzę sprawuje Kim Dzong Il. Wszyscy przedstawiciele rządu należą do Komunistycznej Partii Pracy. Partia popiera doktrynę dżucze – „samowystarczalność”. W Korei Północnej mocno rozbudowany jest aparat biurokratyczny, który reprezentuje „wolę ludu”. Kim Dzong Il prowadzi bardzo agresywną politykę, a prawa człowieka są nagminnie łamane. Przeciwnicy polityczni i opozycja są umieszczani w obozach koncentracyjnych, jakakolwiek partia kwestionująca obecną władzę nie ma racji bytu. W obozach umiera średnio co trzeci więzień. Partia zrzesza aktualnie koło 3.2 mln członków. Sekretarzem Generalnym jest sam King Dzong Il. Oprócz Komunistycznej Partii Pracy w Korei istnieją również inne ugrupowania: Socjaldemokratyczna Partia Korei (25 tys. członków), oraz Czundoistyczna Partia Czongu. Wszystkie północnokoreańskie partie i organizacje społeczno - polityczne występują po egidą Narodowego Frontu Zjednoczenia Ojczyzny.
Chińska Republika Ludowa: To państwo, w którym funkcjonuje system monopartyjny. Kraj jest konstytucyjnie socjalistyczny, a faktyczną władzę sprawuje Komunistyczna Partia Chin. Ideologia partii rządzącej, nadająca bieg życiu politycznemu, oparta jest na pięciu filarach. Bazą dla systemu politycznego są zasady, którymi rządziły się upadłe już republiki komunistyczne. Komunistyczna Partia Chin bazuje na maoizmie. Faktyczna władza w Chinach spoczywa w rękach przedstawicieli Komunistycznej Partii Chin, na czele której stoi Biuro Polityczne Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Chin. Partia tworzy swoje struktury równolegle do stanowisk w administracji państwowej, mediach publicznych i państwowych przedsiębiorstwach. W Chińskiej Republice działają również Chińskie Partie Demokratyczne ściśle współpracujące z Komunistyczną Partia Chin. Dopóki przedstawiciele partii demokratycznych pełnili wysokie rangą funkcje w Komunistycznej Partii Chin partie te pełniły większą rolę. Jednak obecnie ich znaczenie jest jedynie marginalne i są całkowicie podporządkowane Komunistycznej Partii Chin.
Republika Kuby: W państwie oficjalnie wprowadzono w 1976 ustrój republikański. Nie jest to jednak realne wyobrażenie sytuacji tego państwa. Przede wszystkim wskazuje na to jego monopartyjny charakter. Parlament występuje w postaci jednoizbowej, znany jako Zgromadzenie Narodowe Władzy Ludowej. Kierownictwo sprawuje Rada Państwa składająca się z trzydziestu jeden członków. Przewodniczącym Rady było do niedawna Fidel Castro, będący jednocześnie przywódcą Kubańskiej Partii Komunistycznej. Dziś jego następcą jest jego brat – Raul Castro. Kubańska konstytucja jest podważana przez rzeczywisty ustrój tego państwa, jednakże odnosi się do jego socjalistycznego charakteru. Na Kubie istnieje system monopartyjny, którego ośrodkiem jest Partio Comunista de Cuba. Zrzesza ona około 80% ludności państwa. Pomimo surowego reżimu zwalczającego opozycję istnieją partie, które usilnie walczą o ustanowienie pluralizmu politycznego w tym komunistycznym kraju.
Powyższe opisy jednoznacznie dowodzą przynależność tych państw do grona krajów totalitarnych. Jest to, w pewnym sensie, porażką naszych czasów, że nie potrafimy wyciągnąć nauki z doświadczeń historycznych. Międzynarodowa arena polityczna w dalszym ciągu bowiem jest nieskuteczna w walce z praktykami totalitarnymi.
BIBLIOGRAFIA:
Współczesne partie i systemy partyjne. Zagadnienia teorii i praktyki politycznej. Red. W. Sokół, M. Żmigrodzki. Wyd. UMCS, Lublin, 2003, ISBN: 83-277-2055-6
Teoria partii politycznych: M. Chmaj, W. Sokół, M. Żmigrodzki. Wyd. MORPOL, Lublin, 1997, wyd. II, ISBN: 83-87228-07-9
Wprowadzenie do teorii polityki: M. Żmigrodzki, M. Chmaj. Wyd. UMCS, Lublin, 1997, ISBN: 83-227-0841-6
Nowa Encyklopedia Powszechna PWN: PWN. Warszawa, 2004, ISBN: 83-01-14179-4
Nasz Wiek XX. Kronika stulecia. Red. M. Leier, Wyd. Świat Książki, warszawa, 1996, ISBN: 83-7129-278-3
Burzliwy wiek X. Jak zmieniał się świat 1900-2000. Red. B. Walker, Wyd. Reader’s Digest, United States of America, 1994, ISBN: 83-910878-8-3