Rozdział 4- Podstawy teorii rynku. Analiza popytu i podaży.

4.1. Pojęcie rynku i jego klasyfikacja

RYNEK- proces, w trakcie którego podmioty (kupujący i sprzedający) ustalają przedmiot i warunki wymiany dóbr i usług (rodzaj, ilość i cenę dóbr i usług, formę zapłaty, warunki transportu itd.

Przedmiotami obrotu rynkowego są nie tylko dobra materialne i usługi, ale także wartości intelektualne i artystyczne, pieniądz. Przedmiotem obrotu rynkowego jest wszystko to, co znajduje nabywcę.

Istotną cechą rynku jest konkurencja. Podstawowe elementy rynku: popyt, podaż i cena.

KLASYFIKACJA RYNKU:

1. Ze względu na zasięg terytorialny:

   • Rynek lokalny

   • Rynek regionalny

   • Rynek krajowy

   • Rynek międzynarodowy

   • Rynek światowy

2. Ze względu na przedmiot obrotu:

• Rynek dóbr i usług konkurencyjnych

• Rynek czynników wytwórczych

1. Z punktu widzenia branżowego:

• Rynki homogeniczne /jednorodne/: zbożowy, węglowy, samochodowy itd.

1. W zależności od sytuacji rynkowej:

• Zrównoważony (D=S, ceny są względnie stabilne)

• Niezrównoważony

- rynek sprzedawcy (D>S, ceny wzrastają)

- rynek nabywcy (S>D, ceny spadają)

1. Z punktu widzenia legalności:

• Rynki legalne

• Rynki nielegalne /gospodarka drugiego obiegu; szara strefa/

1. W zależności od liczby podmiotów:

• Rynek wolnokonkurencyjny- występuje bardzo duża liczba kupujących i sprzedających. Ceny kształtuje rynek w wyniku interakcji popytu i podaży.

• Rynek oligopolistyczny- na rynku występuje kilku sprzedających i wielu kupujących. Sprzedający są cenotwórcami.

• Rynek monopolistyczny- jeden sprzedający i wielu kupujących. Sprzedający są cenotwórcami.

4.2. Popyt i jego determinanty

POPYT- relacja między ceną dobra a jego ilością, którą konsumenci są skłonni i są w stanie nabyć w danym czasie przy założeniu ceteris paribus.

Rodzaje popytów:

1. Popyt indywidualny

2. Popyt rynkowy- suma popytów indywidualnych

3. Popyt globalny- wszystkie dobra i usługi, ze strony wszystkich nabywców

WIELKOŚĆ POPYTU- konkretna ilość dobra, jaką chce i może nabyć konsument przy konkretnej cenie.

DETERMINANTY POZACENOWE:

• Dochody kupujących

• Poziom cen dóbr komplementarnych i substytucyjnych

• Liczba nabywców, ich struktura wg płci, wieku, zawodu

• Preferencje nabywców (gusta, upodobania)

• Oczekiwania co do zmiany cen i dochodów w przyszłości

• Sytuacja gospodarcza i polityczna kraju

PRAWO POPYTU- wraz ze wzrostem ceny ilość sprzedanego dobra maleje.

PARADOKSY: /przy wzroście ceny rośnie popyt na dane dobro/

1. Giffena -paradoks dotyczący dóbr podstawowych.

2. Veblena- paradoks dotyczący dóbr drogich, luksusowych.

3. spekulacyjny-wiążę się z przewidywaniami dotyczącymi kształtowania się ceny w przyszłości.

4.3. Elastyczność popytu

ELASTYCZNOŚĆ POPYTU- stosunek procentowej zmiany wielkości popytu do procentowej zmiany czynnika, który tę zmianę wywołał.

Rodzaje elastyczności:

1. cenowa elastyczność popytu

2. dochodowa elastyczność popytu

3. mieszana elastyczność popytu

CENOWA ELASTYCZNOŚĆ POPYTU- stosunek procentowej zmiany wielkości popytu do procentowej zmiany ceny.

$E_{p} = \frac{\Delta Q}{Q}:\frac{\Delta P}{P}\ $ $E_{p} = \ \frac{P}{Q}\ \frac{1}{\text{nac}h\text{ylenie}\ \text{linii}\ \text{popytu}}$

Współczynnik elastyczności cenowej popytu informuje o ile procent zmieni się wielkość popytu, jeżeli cena zmieni się o 1%.

Rodzaje cenowej elastyczności popytu:

• sztywny E_p=0

(wielkość popytu nie reaguje na zmianę ceny)

• proporcjonalny E_p=-1

(procentowa zmiana wielkości popytu jest taka sama, jak procentowa zmiana ceny)

• elastyczny E_p<-1

(procentowa zmiana wielkości popytu jest większa niż procentowa zmiana ceny)

• nieelastyczny -1<E_p<0

(procentowa zmiana wielkości popytu jest mniejsza od procentowej zmiany ceny)

• doskonale elastyczny E_p= -∞

(przy danej cenie wielkość popytu może przybierać dowolne rozmiary)

-Współczynnik elastyczności punktowej- stosuje się w przypadku, gdy zmiany cen są niewielkie i oblicza się go dla konkretnych punktów leżących na krzywej popytu (wg wzoru powyżej).

-Elastyczność popytu łukowa- dotyczy dużych zmian cen i oblicza się ją dla określonego odcinka na krzywej popytu.

W miarę posuwania się w dół wzdłuż krzywej popytu, elastyczność popytu maleje (im bardziej stroma jest krzywa popytu, tym szybciej spadają współczynniki elastyczności. Przy łagodniejszym nachyleniu krzywej popytu tempo spadku elastyczności popytu jest wolniejsze).

-Determinanty cenowej elastyczności popytu:

• charakter zaspokajanych potrzeb

dobra podstawowe charakteryzują się małą elastycznością popytu, trwałe przedmioty konsumpcji popyt na nie jest bardzo elastyczny, dobra absolutnie niezbędne i nie dające się zastąpić popyt sztywny, dobra zaspokajające potrzeby standardowe elastyczność proporcjonalna (im bardziej niezbędne dobro tym mniejsza elastyczność!)

• ilość substytutów

dobra łatwo zastępowalne przez liczne substytuty, charakteryzują się wysoką elastycznością, natomiast te, które nie mają substytutów, cechuje niska elastyczność.

• udział wydatków na dane dobro w dochodzie konsumenta

im więcej konsumenci wydają na dane dobro, tym popyt na dane dobro jest bardziej cenowo elastyczny.

• struktura rynku

na rynku, na którym obecnych jest wielu producentów, można znaleźć te same dobra po różnych cenach. Wybór spośród nich dobra tańszego powoduje, że popyt na to dobro będzie mniej elastyczny.

• horyzont czasowy (czas dostosowań)

popyt jest bardziej elastyczny cenowo w dłuższym okresie czasu

-Współczynnik giętkości ceny (odwrotność cenowej elastyczności popytu)- stosunek procentowej zmiany ceny do procentowej zmiany popytu. Mówi on, o ile procent zmieni się cena, jeśli popyt zmieni się o 1%.

$\frac{1}{E_{p}} = \ \frac{\Delta P}{\Delta Q}\ \frac{Q}{P}$

DOCHODOWA ELASTYCZNOŚĆ POPYTU- stosunek procentowej zmiany popytu do procentowej zmiany dochodu.

$E_{y} = \ \frac{\Delta Q}{Q}\ \frac{\Delta Y}{Y}\ $ $E_{y} = \frac{\text{dQ}}{\text{dY}}\ \frac{Y}{Q}$ $\frac{\text{dQ}}{\text{dY}} - \text{poc}h\text{odna}$

Współczynnik elastyczności dochodowej popytu informuje o ile procent zmieni się wielkość popytu, jeżeli dochód konsumenta zmieni się o 1%.

-Dobra wyższego rzędu- popyt na nie rośnie wraz ze wzrostem dochodu.

-Dobra podstawowe- popyt na nie maleje wraz ze wzrostem dochodu.

-Rodzaje dochodowej elastyczności popytu:

• dobra niższego rzędu E_y<0

nabywcy, których dochody wzrosły, przestawiają się na lepsze jakościowo substytuty dóbr dotychczas kupowanych.

• dobra normalne podstawowe 0<E_y<1

wzrost dochodu o 1% powoduje wzrost konsumpcji o mniej niż 1%

• dobra normalne luksusowe E_y>1

wydatki na nie wzrastają bardziej niż proporcjonalnie w stosunku do wzrostu dochodów konsumentów.

-Prawo Engla- w miarę wzrostu dochodu konsument wydaje relatywnie coraz mniej na dobra podstawowe i więcej na dobra luksusowe. Prawo to działa w odniesieniu do rodzin średniozamożnych, natomiast nie działa w przypadku społeczeństw bardzo biednych i bardzo bogatych.

Zgodnie z prawem Engla poziom życia społeczeństwa jest tym wyższy im niższy jest udział wydatków na dobra podstawowe.

MIESZANA CENOWA ELASTYCZNOŚĆ POPYTU- stosunek procentowej zmiany popytu do procentowej zmiany ceny dobra konkurencyjnego.

$E_{\text{pk}} = \frac{\Delta Q}{Q}\ \frac{\Delta P_{k}}{P_{k}}$

-Rodzaje:

• dobra substytucyjne E_pk>0

wzrost ceny dobra ‘y’ powoduje wzrost wielkości popytu na dobro ‘x’

• dobra komplementarne E_pk<0

wzrost ceny dobra ‘y’ spowoduje spadek wielkości popytu na dobro ‘x’

• dobra niezależne od siebie.

4.4. Podaż i czynniki ją kształtujące

PODAŻ- relacja pomiędzy ilością dóbr i usług dostarczonych na rynek, a ich cenami w określonym czasie.

-Rodzaje podaży:

1. Podaż indywidualna- w odniesieniu do indywidualnego producenta

2. Podaż rynkowa- w odniesieniu do wszystkich producentów danego dobra

3. Podaż globalna- podaż w ujęciu makroekonomicznym

WIELKOŚĆ PODAŻY- konkretna ilość dóbr i usług, jakie producent jest w stanie wyprodukować i zaoferować po konkretnej cenie.

PRAWO PODAŻY- wzrost ceny rynkowej dobra prowadzi do wzrostu oferowanych jego ilości na rynku, przy założeniu ceteris paribus.

DETERMINANTY POZACENOWE:

• Koszty produkcji (czynniki produkcji: ziemia, praca, kapitał)

• Przewidywania producentów co do przyszłych cen i popytu

• interwencjonizm państwa

• liczba przedsiębiorstw w branży

• warunki naturalne, czynniki losowe

• sezonowość produkcji

• rozmiary importu i eksportu

• realizowane inwestycje (czynnik czasu)

• postęp techniczny

4.5. Cenowa elastyczność podaży

ELASTYCZNOŚĆ PODAŻY- stosunek procentowej zmiany wielkości podaży do procentowej zmiany ceny.

$E_{s} = \ \frac{Q}{Q} \div \frac{P}{P}$

-Rodzaje elastyczności podaży:

• sztywny E_s=0

• proporcjonalny E_s=1

• elastyczny E_s>1

• nieelastyczny 0<E_s<1

• doskonale elastyczny E_s= ∞

-Elastyczność punktowa- określa poziom elastyczności w każdym punkcie krzywej podaży przy założeniu, że zmiany cen są bardzo małe.

-Elastyczność łukowa podaży- dotyczy zmiany wielkości podaży zawartej w pewnym przedziale na krzywej podaży, na skutek zmiany ceny o 1%.

-Współczynnik ekspansybilności cen (odwrotność współczynnika elastyczności podaży)- stopień reakcji ceny na zmianę podaży. Współczynnik ten informuje o ile % zmieni się cena, jeśli podaż zmieni się o 1%.

$\frac{1}{E_{s}} = \ \frac{P}{Q} \div \frac{Q}{P}$

4.6. Mechanizm rynkowy. Ingerencja państwa w mechanizm rynkowy

MECHANIZM RYNKOWY- zależności między popytem, podażą i ceną oraz procesy dostosowawcze między nimi. Mówi on co należy produkować, jak to robić i dla kogo.

CENA MAKSYMALNA- jest to cena powyżej której nie można sprzedawać danego dobra. Jest znacznie niższa od ceny równowagi rynkowej. Wprowadzenie jej prowadzi do niedoboru rynkowego.

CENA MINIMALNA- jest to cena poniżej której dane dobro nie może być sprzedawane; leży zawsze powyżej punktu równowagi rynkowej. Wprowadzenie jej prowadzi do nadwyżki rynkowej.

Przy cenie minimalnej występuje nadwyżka wielkości podaży dóbr nad rozmiarami popytu na nie, której nie można sprzedać na normalnym rynku. Nadwyżkę tę musi kupić państwo i pokryć koszty jej magazynowania lub jeśli to możliwe wyeksportować za granice.