Andriej Tarkowski 1932-1986 "Moim celem jest robienie filmów, które pomogą ludziom żyć - nawet jeżeli filmy te wzbudzą przygnębienie..."

	Reżyser (także teatralny), scenarzysta, aktor. Uprawiał w ZSRR kino jawnie autobiograficzne i antytotalitarne w czasach, gdy marksizm eksponował masowość. Chciał być reżyserem - autorem, nie wyrobnikiem. Odżegnywał się od artystycznej bigoterii - życie i twórczość miały się wzajemnie przenikać. Dbał o to, by ścieżka jego życia była zgodna z wartościami prezentowanymi w filmie. W krótkim czasie zyskał więc w ZSRR niezaszczytne miano reżysera wyklętego. W swoim kraju bywał bezradny wobec cenzury, bywał bezrobotny - za granicą okrzykiwano go największym objawieniem, rozpowszechniano jego filmy na nielegalnych projekcjach i zachwycano się jego nowatorskimi zabiegami w narracji filmowej. Upatrywano w nim nawet radzieckiego twórcy nowofalowego... tyle że w kraju gazety konsekwentnie ignorowały kolejne doniesienia o licznych prestiżowych nagrodach zagranicznych, które zdobywał. Absolutnie wierzył w swoją artystyczną misję, która pod koniec życia graniczyła już niemal z szaleństwem. Przeżywał swój własny artystyczny dramat. Czuł się medium, wyrazicielem idei, które rodzi naród, doświadczał jednak tego, że "artysta to prorok, którego się lekceważy i którego się nie słucha". Jego intymną twórczość często charakteryzowano jako kino metafizyczne, poetyckie, religijne.
	 Urodził się 4.IV.1932r. we wsi Zawrażije nad Wołgą (aktualnie obszar Białorusi). Rodzina Tarkowskich pochodziła prawdopodobnie z Polski.  Dzieciństwo spędził we wsi Ignatiewo. Tarkowski często przyznawał, iż dzieciństwo upływające na wsi, w bezpośrednim kontakcie z naturą, zaważyło decydująco na jego duchowej kondycji. W 1936 roku ojciec Andrieja, znany poeta Arsenij Tarkowski, porzuca rodzinę.  Okres wybuchu wojny oraz ewakuacji Tarkowski spędza we wsi Juriewo, gdzie uczęszcza do szkoły. W 1944 roku Tarkowski wyjeżdza z matką i małą siostrą do Moskwy, tam kontynuuje naukę w szkole powszechnej. Z tego okresu pochodzi także jego przyjaźń z późniejszym poetą, Andriejem Woźniesieńskim. Wkrótce Tarkowski uczęszcza także równolegle do szkoły muzycznej i plastycznej.  W 1946 roku daje o sobie znać choroba; młody Andriej spędza długi czas w szpitalu lecząc gruźlicę. W 1951 roku Tarkowski rozpoczyna studiowanie języków arabskich w Instytucie Orientalistycznym, ale porzuca je i udaje się na geologiczną ekspedycję badawczą na Syberię. Pracuje dla Kirgizkiego Instytutu Złota jako pobieracz próbek. W 1956 roku zostaje przyjęty na studia reżyserskie na VGIKu (Wszechzwiązkowy Państwowy Instytut Kinematograficzny) w Moskwie. Tutaj poznaje Siergieja Paradżanowa i studiuje pod okiem Michaiła Romma. Z powodzeniem realizuje pierwszą indywidualną etiudę "Koncentrat", która była echem wyprawy na Syberię. W tym okresie powstaje także krótkometrażówka "Dzisiaj przepustki nie będzie" oraz dyplomowy film "Mały marzyciel", który zdobywa pierwszą nagrodę na konkursie filmów studenckich w Nowym Jorku. Film ten jest już zalążkiem wszystkich późniejszych elementów twórczości Tarkowskiego. Wyraźnie zaznacza się tu obecność natury, pojawia się wątek poznawania tajemnicy ludzkiego istnienia oraz kwestia inicjacji w nowy, nieznany świat. Fabuła zawiera także wątki autobiograficzne.  Na okres 1960-63 przypada pierwsze małżeństwo reżysera. Właściwie przez przypadek powstaje w 1961 roku jego pierwszy pełnometrażowy film pt. "Dziecko wojny". Tarkowski zastępuje poprzedniego reżysera i wymusza na autorze opowiadania możliwość wprowadzenia do filmu sekwencji snów i wspomnień głównego bohatera. Zaczynają się jego eksperymenty z narracją filmową. Reżyser w tym okresie współpracuje także z Andriejem Konczałowskim przy scenariuszu do "Pierwszego nauczyciela", gra epizod w filmie Chucyjewa "Mam dwadzieścia lat", pisze słuchowisko wg. opowiadania Faulknera, rozpoczyna także zdjęcia do swojego nowego filmu "Andriej Rublow". Radziecka biurokracja żąda od reżysera daleko idących skrótów. Tarkowski kręci jednak w 1965 roku autorską wersję "Andrieja Rublowa", co wywołuje liczne i ostre zarzuty ze strony władz. Film był poświęcony genialnemu średniowiecznemu malarzowi ikon, ale w zamyśle reżysera film mówił o problemach współczesności. Tarkowski pokazuje tu związki artysty z epoką i narodem oraz podkreśla cenę, jaką płaci jednostka za doświadczenia życiowe. Reżyser został oskarżony o nakręcenie filmu "nieodpowiedzialnego ideologicznie", w związku z czym utrudniono mu dalszą pracę w zawodzie. Odgórną decyzją skierowano film na półkę. Tam leżakował przez cztery lata do dnia swojej premiery w 1971 roku. Sposób dystrybucji filmu na terenie kraju umożliwiał obejrzenie go tylko nielicznym. Tarkowski zostaje bez pracy, ratuje się rolą pdpłk. Boczwariewa w filmie "Bohater Dalekiego Wschodu" w reżyserii Aleksandra Gordona.  W 1968 roku współpracuje przy scenariuszu do filmu "Taszkient, miasto chleba". W 1972 roku udaje mu się zrealizować "Solaris" według powieści Stanisława Lema. Krytyka, jak i sam reżyser uznaje ten film za nieudany. W 1975 roku pojawia się autobiograficzne "Zwierciadło". Film zostaje odrzucony przez ówczesną krytykę ze względu na radykalnie nową strukturę narracji.  Pechowa, pierwsza wersja "Stalkera" ulega uszkodzeniu w laboratorium, więc ostatecznie w 1978 roku Tarkowski realizuje film w niższym budżecie. Wokół filmu narasta kolejna fala kontrowersji - na Moskwę do dystrybucji przeznaczono zaledwie 3 jego kopie. W marcu 1982 roku Tarkowski wyjeżdża do Włoch. Z rzeczywistego uczucia tęsknoty za krajem oraz pod wpływem osobistych przeżyć związanych z losem emigranta powstaje "Nostalgia". Wrażenia z wędrówki po Włoszech reżyser zbiera w dokumencie "Czas podróży". W 1984 roku na konferencji w Mediolanie, w obliczu narastających utrudnień i ograniczeń, reżyser ogłasza swoją decyzję o pozostaniu na Zachodzie. Podejmuje także długotrwałe próby ściągnięcia tam swoich najbliższych krewnych. Wkrótce w Szwecji powstaje ostatni film Tarkowskiego pt. "Ofiarowanie", zrealizowany m.in. w gronie stałych współpracowników Bergmana. Film zostaje uhonorowany wieloma nagrodami w Cannes.  Pod koniec 1985 roku zmienia się kadra Stowarzyszenia Filmowców ZSRR. Podejmuje się starania o powrót Tarkowskiego do ojczyzny. Reżysera trawi już wówczas choroba nowotworowa. Andriej Tarkowski umiera na raka płuc w grudniu 1986 roku.
	 1962 - "Dziecko wojny" - Złoty Lew na Festiwalu w Wenecji  1969 - "Andriej Rublow" - Nagroda FIPRESCI na Festiwalu w Cannes  1971 - "Andriej Rublow" - Nagroda Francuskiej Krytyki Filmowej dla najlepszego filmu zagranicznego  1972 - "Solaris" - Nagroda FIPRESCI oraz Grand Prix Jury na Festiwalu w Cannes  1980 - "Stalker" - Ecumenical Prize na Festiwalu w Cannes 1980 rok - Tarkowski zdobywa prestiżową Nagrodę im. Luchino Viscontiego za swój dotychczasowy dorobek filmowy.  1983 - "Nostalgia" - Nagroda FIPRESCI dla najlepszego reżysera  1983 - "Nostalgia" - Ecumenical Prize dla filmu na Festiwalu w Cannes  1986 - "Ofiarowanie" - FIPRESCI Prize, Grand Prix Jury oraz Ecumenical Prize na Festiwalu w Cannes  1988 - "Ofiarowanie" - BAFTA Award dla najlepszego filmu zagranicznego
	 Tarkowski tworzył rodzaj intymnego kina autobiograficznego; nie pociągało go kino gatunków. "Solaris" czy "Stalkera" nie określał jako filmów z gatunku fantastyki. Uważał, że kino jest niezwykle pojemną formą sztuki, dlatego przy realizacji filmu zwracał uwagę, by nie posiadał on tych cech, które mocniej wiązałyby go z określonym gatunkiem.  Filmy Tarkowskiego są przykładem sztuki zaangażowanej w problemy społeczne natury duchowej. Ma ona za podstawowe zadanie usunąć panujący na świecie kryzys duchowy. Filmy Tarkowskiego pokazują brak prawdziwej duchowości we współczesnym świecie oraz nieudolność człowieka w dostosowaniu się do szybko rozwijającej się techniki.  Sztuka, jaką jest film, musi być w przekonaniu reżysera narodowa. Tarkowski czerpie z bogatych zasobów kultury narodowej Rosjan. Podkreśla ich naturalny potencjał duchowy płynący z religii. Filmy te przekazują ideę panslawizmu. W "Andrieju Rublowie" cerkiew, ikony oraz obrzędy średniowiecznej Rusi służą naszkicowaniu ukrytego w człowieku ideału moralnego. Rublow idzie symbolizowaną przez krzyż drogą cierpienia i rozwoju duchowego. W filmie przywołuje Tarkowski także charakterystyczny dla siebie motyw poświęcenia. Wyrzekając się samego siebie chrześcijanin otrzymuje dar wejrzenia w ukrytą i najwyższą tajemnicę ludzkiej egzystencji. Jest nią miłość Boga, dzięki której człowiek spełnia swoją własną istotę.  Tarkowski porusza w swoich filmach podstawowy problem człowieka, jaki określił mianem "kompleksu Tołstoja". Człowiek jest rozdarty koniecznością życia w świecie materialnym, posiadając jednocześnie ideał duchowy. Ciało, będąc wyrazem materialnej, niedoskonałej strony naszego życia, reprezentuje człowieka wraz z jego ułomnością. Sprzymierzeńcem człowieka w jego walce jest sztuka. Takie rozumienie sztuki występuje m.in. w "Małym marzycielu", "Andrieju Rublowie" czy "Zwierciadle".  Postać "człowieka słabego" charakterystyczna jest dla wszystkich dzieł Tarkowskiego. Jest to zazwyczaj bohater służący wyższej sprawie, gotowy do poświęceń, pozbawiony samolubnej dumy i egoizmu. Cechuje go świadoma odpowiedzialność za własne i cudze życie, widzi sens swojego istnienia w walce przeciwko złu i wspina się na wyższy poziom duchowy. Postać ta u Tarkowskiego wykazuje bliskie podobieństwo z wzorcem w osobie Chrystusa. Tarkowski, podobnie jak wcześniej Puszkin, Dostojewski, Tołstoj, nadał swoim bohaterom cechy staroruskich "szaleńców chrystusowych". Swoiste jurodostwo (obłąkanie), fenomen kultury dawnej Rusi, zaznacza się w filmach Tarkowskiego najpełniej dzięki tym postaciom, które postępują wbrew normom zachowania (np. Andriej Rublow czy Włoch Domenico z "Nostalgii"). Obecność tych postaci demaskuje grzechy i wady pozostałych. Działalność "jurodiwego" może być spowodowana upośledzeniem, bądź świadomym wyborem, np. "Andriej Rublow", "Nostalgia", "Ofiarowanie".  Filmy Tarkowskiego wyróżniają się poetyckością obrazu i rytmem. Reżyser stosował na szeroką skalę "montaż wewnętrzny" (czerpiący z procesów zachodzących w psychice postaci). Liczba ujęć w każdym kolejnym filmie reżysera stopniowo się zmniejsza. Tarkowski nie cenił zbytnio montażu krótkich fragmentów.  Najbardziej znaczącymi cechami formalnymi jego twórczości była głębia i precyzja obserwacji. Stosował proste środki wyrazu, które z czasem ewoluowały w stronę coraz surowszego ascetyzmu. Tarkowski uważał, że takie techniczne chwyty, jak podwójne, czy potrójne ekspozycje (także zdjęcia przez szkło, woale etc.) mają w sobie coś z ordynarnej dosłowności. Interesował go pewien ascetyzm formy. Realizował w większości filmy czarno - białe, gdyż uważał kolor w filmie za deformujący rzeczywistość. Kolor był dla niego czynnikiem odrealniającym obraz filmowy i treści, jakie on ze sobą niesie.  Filmy Tarkowskiego przepełnione są metaforami, aluzjami, podtekstami na wielu poziomach. Stanowią "teksty", które trzeba czytać i analizować.
	 1958 - "Zabójcy" ("Ubijtsi")  1958 - "Koncentrat" ("Kontsentrat")  1959 - "Dzisiaj przepustki nie będzie" (A. Tarkowski / A. Gordon)  1960 - "Mały marzyciel" / "Walec drogowy i skrzypce" (Katok i skripka)  1962 - "Dziecko wojny" ("Ivanovo dietstwo")  1969 - "Andriej Rublow"  1972 - "Solaris" ("Soljaris")  1975 - "Zwierciadło" ("Zierkało")  1979 - "Stalker"  1983 - "Nostalgia" ("Nostalghia", wł.)  1983 - "Czas podróży" ("Tempo di viaggio", dokum.)  1986 - "Ofiarowanie" ("Offret", szwedzko-francuski)