Motyw matki boskiej-Postać Maryi miała szczególny status, ponieważ jednocześnie należała do świętej rodziny i była człowiekiem. Uważano ją więc za pośredniczkę spraw ludzkich, zwracano się do niej z prośba o wstawiennictwo u Boga. W Bogurodzicy wizerunek Maryi jest bardzo majestatyczny. Jej postać jest tu traktowana z boską czcią. Ludzie modlą się do niej o pośrednictwo, o poparcie ich próśb u Boga, ponieważ uważają ją za Jego wybrankę, umiłowaną matkę, która jest zdolna wyprosić u Niego łaski.

9. Bogurodzica" to najstarszy zachowany polski tekst liryczny. jest to modlitwa błagalna skierowana do Matki Bożej. Znaczenie "Bogurodzicy" dla polskiej kultury i historii jest niepodważalne. Utwór jest cennym źródłem wiedzy o języku staropolskim, stanowi też bezcenny zabytek polskiej literatury. "Bogurodzica" była pierwszym polskim hymnem, śpiewanym przez rycerstwo przed słynną grunwaldzką bitwą.

Etos rycerza- Średniowieczny rycerz to jeden z trzech najważniejszych wzorców osobowych w epoce średniowiecza .Idealnymi rycerzami bez wahania uznać można Lancelota, Parsifala czy Rolanda, opowieści o których narodziły się na najważniejszych dworach i zamkach średniowiecznej Europy. Wszystkich ich wyróżniała niezwykła odwaga, poszanowanie prawa, bezkompromisowa wierność Bogu oraz monarsze. Słynęli także z nadzwyczajnych umiejętności władania mieczem oraz gotowości do całkowitego poświęcenia się w walce w obronie chrześcijaństwa. Jeden z bohaterów cykl pieśni o królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu, Lancelot, to bez wątpienia najdzielniejszy i najbardziej oddany sługa swego pana. Inny z bohaterów, Parsifal, całe swe życie poświęci na poszukiwanie świętego Graala - kielicha, w który zebrano krew ukrzyżowanego Chrystusa. Z kolei Rolad, był uznawany za ulubieńca Karola Wielkiego ("Pieśń o Roladzie" oraz inne pieśni z cyklu o Karolu Wielkim). Warto przypomnieć, że przede wszystkim Roland uznawany jest za wzór średniowiecznego rycerza, do czego przyczynił się między innymi opis jego śmierci, która spotkała go po bitwie z Saracenami i która stała się niemal wzorcowym przykładem tego, jak może i powinien umierać chrześcijański rycerz.

Dydaktyczny i parenetyczny charakter literatury-za pomocą literatury parenetycznej tworzono własne, zgodne ze swą ideologią wzory zachowań ludzkich i wartości, które starano się upowszechnić. Obejmowała ona utwory o charakterze moralizatorskim, dydaktycznym i pouczającym. Polska literatura średniowieczna propagowała trzy wzorce osobowe: doskonałego rycerza, dobrego władcy, oraz ascety i świętego. Ideał dobrego władcy zauważamy w "Pieśni o Rolandzie" za jakiego uznawano Karola Wielkiego, jako osoba kierująca państwem dba o swoich poddanych, walczy w obronie wolności narodu i wiary chrześcijańskiej. Jest zadowolony z szacunku jakim dażą go ludzie.Postępuje z rozsądkiem,kieruje się honorem i męstwem,cechuje go mądrość. Asceta,człowiek który wyrzeka się dóbr doczesnych i swoje życie poświęca Bogu. Przykładem takiego postepowania w literaturze średniowiecza jest święty Aleksy, który porzuca bogactwo, żone, pochodzenie i żyje w ubóstwie.Z pokorą znosi biede,upokorzenie i tułaczke wierząc,że uzyska zbawienie wieczne.Wszechstronna miłość do świata,ludzi,zwierząt i ciała jest dominującą cechą świętego Franciszka czyli następnego ascety. W przeciwieństwie do św.Aleksego głosi on dobrowolną asceze,która przynosi radość i szczęście,a nie tylko upokorzenie. Postać rycerza doskonałego poznajemy dzięki ''Pieśni o Rolandzie'' Roland to, mężczyzna dla którego najcenniejszymi wartościami były miłość do ojczyzny,wiara oraz wierność dla swojego władcy i narodu.Jego postępowanie cechuje duma i heroizm ,ponieważ umiera jako ostatani w samotności na wzgórzu.W walce kieruje sie odwagą i honorem.

Asceza średniowieczna to doskonalenie się w cnocie poprzez surowy tryb życia, wyrzeczenie się ziemskich przyjemności , a nawet umartwianie ciała. Asceci wierzyli, ze po śmierci czeka ich wieczne szczęście. Świety Aleksy („Legenda o świętym Aleksym) jest przykładem typowego idealnego człowieka średniowiecznego odrzucającego świat materii dla Boga i wiecznego szczęścia w niebie. W średniowieczu mamy dwa rodzaje ascetyzmu:
· wyrósł z tradycji wschodu – reprezentowany przez św. Aleksego
· wyrósł z tradycji zachodnio-europejskiej – reprezentowany przez św. Franciszka („Kwiatki świetego Franciszka”) Podstawa wartości ascetyzmu, była żarliwa wiara w Boga. Świety Akeksy w dniu slubu postanawia wyrzec się życia w bogactwie i dostatku, opuszcza zone i odtąd żyje w surowej ascezie, czyli naśladownictwie Chrystusa, jednak inaczej to wyglada na przykładzie wyżej podanych świętych. Elementem charakterystycznym , który był wspolny dla nich obu, było porzucenie domu, rezygnacja z dobrobytu, ubóstwo oraz wyzbycie się wszelkich pragnień. Święty Aleksy wypełniał polecenia Ewangelii, uważał, ze cierpienia ciała miały doprowadzic do udoskonalenia duszy oraz , ze odrzucenie dóbr ziemskich jest gwarancją zbawienia.

Topos śmierci: Ludzie od zawsze próbowali wyobrazić sobie śmierć. Czynili to na wiele sposobów: Motyw, „ars moriendi" najlepiej ukazany jest w utworze pt. „Pieśń o Rolandzie”. Tekst ten obrazuje nam, w jaki sposób człowiek powinien przygotować się do nadejścia śmierci tak, aby umrzeć godnie jako chrześcijanin. Roland walcząc w obronie wiary i króla oraz umierając za swoja ojczyznę w pełni przedstawia nam nie tylko wizerunek chrześcijanina, ale także przykładnego rycerza.Pomimo wszelkich cierpień nie dramatyzuje, nie boi się momentu spotkania ze śmiercią. Czeka na nią z największym spokojem. Umiera on na wzgórzu pod sosna. Roland robi rachunek sumienia, prosi Boga o przebaczenie. Wspomina swoja ojczyznę. W chwili śmierci całkowicie oddaje się Bogu. Ukazuje, w jaki sposób powinien się przygotować do nadejścia swych ostatnich dni prawdziwy chrześcijanin i jak należy godnie odejść z tego świata. Inny obraz śmierci głównego bohatera obserwujemy w utworze „Legenda o świętym Aleksym”. Tytułowa postać umiera w osamotnieniu i skrajnej nędzy. Należy jednak zaznaczyć, iż taki los był przez Aleksego świadomie wybrany. W literaturze średniowiecza obserwujemy jeszcze jeden bardzo popularny motyw śmierci jakim jest „danse macabre” czyli taniec śmierci. Jest to wyobrażenie korowodu ludzi różnych stanów prowadzone przez śmierć. Motyw ten zauważamy bardzo wyraźnie w utworze: „Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią”. Owa Śmierć jest tam przedstawiona jako kobieta o odrażającej postaci z rozkładającym się ciałem. Śmierć opowiada Polikarpowi o swej potędze, wobec której wszyscy ludzie niezależnie od pochodzenia, swego majątku i stanowiska staja się sobie równi, a tym samym ukazuje marność i przemijalność doczesnego życia, jest to zarazem wyraźne nawiązanie do średniowiecznego motywu „memento mori”.

Zabytki j.polskiego:-Księga henrykowska: Jest to spisana w drugiej połowie XIII wieku kronika klasztoru cystersów w Henrykowie na Dolnym Śląsku (koło Wrocławia). Tekst zawiera ponad sto nazw miejscowych, z czego większą część stanowią nazwy polskie. Najbardziej znanym fragmentem tej kroniki jest jednak zdanie, które autor zapisał w języku polskim pod datą 1270 - jest to pierwsze zapisane zdanie polskie.
-Bogurodzica: Jest to najstarsza zachowana polska pieśń a także nasz pierwszy hymn narodowy. Śpiewano tę pieśń pod Grunwaldem, wielokrotnie nawiązywali do niej późniejsi poeci, jak J. Słowacki
-Kazania świętokrzyskie: Ten zbiór kazań to najstarszy zabytek polskiej prozy, pochodzący z XIV wieku. Zachował się i został odnaleziony dzięki szczęśliwemu przypadkowi. Niestety, nie zachował się on w całości (ocalały fragmenty sześciu kazań), brakuje części kart.
-Psałterz floriański: XIV-wieczny przekład psałterza, odnaleziony w bibliotece klasztornej w St. Florian w Austrii, jest najstarszą odnalezioną książką polską. Jest to pięknie iluminowany rękopis, zawierający tekst w językach: polskim, niemieckim i łacińskim
-Roty przysiąg sądowych: Roty sądowe są to zapisy zeznań sądowych. Pochodzą z końca XIV wieku. Zeznania ludzie prości, nie znający łaciny, składali po polsku, i tak je też zapisano.
-Kazania gnieźnieńskie: Z początku XV wieku pochodzi zbiór 103 kazań łacińskich i 10polskich. Kazania łacińskie zawierają liczne glosy polskie. Zabytek pochodzi z Wielkopolski, na co wyraźnie wskazują cechy językowe Przechowywany jest w Bibliotece Kapitulnej w Gnieźnie.
-Psałterz puławski: Tekst ten pochodzi z końca XV wieku. Jest to pięknie ilustrowany przekład psałterza, zawierający objaśnienia psalmów. Pochodzi z Biblioteki Czartoryskich w Puławach.

Uniwersalizm- był przyczyna dominacji kościoła, czyli jednolitości epoki średniowiecza. Gdziekolwiek docierały idee chrześcijańskie, kultura przybierała podobna formę, a filozofia, sztuka i literatura podejmowały te same problemy i motywy.

Teocentryzm- Kultura średniowieczna nastawiona była na boga. Uznawano go wówczas za przyczynę, ośrodek i cel wszystkiego. Sprowadzał wszystkie sprawy ludzkie do boga oraz podporządkowywał celom pozaziemskim wszystkie strefy kultury.

Scholastyka- to średniowieczna metoda filozoficzna, polegająca przede wszystkim na:- oparciu wiedzy na zhierarchizowanych autorytetach(biblia)- podporządkowaniu wiedzy zasadom wiary(co jest sprzeczne z wiara jest nieprawdziwe).

Franciszkanizm- tendencje w literaturze XX w. nawiązujące do idei św. Franciszka z Asyżu. Bohater literatury nurtu franciszkańskiego to człowiek prosty, radujący się z życia, głęboko religijny i miłujący naturę. Pochwała prostego stosunku do świata łączy się często w utworach tego nurtu ze świadomym uproszczeniem kompozycji i stylu.

Groteska- specyficzna konstrukcja świata przedstawiona w niektórych dziełach sztuki i literatury. Dla groteski charakterystyczna jest kapryśna, często absurdalna fantastyka, skłonność do deformacji i wyolbrzymienia zjawisk, niejednolitości nastroju ( komizm pomieszany z tragizmem patos z trywialnością) Oraz stylu, zamiłowanie do satyry i prowokacji .

Ubi sunt- ludzie średniowiecz często stawiali sobie pytanie gdzie są ci, którzy niegdyś rządzili światem. W ten sposób rozwinął się motyw Ubi sunt . polegał on na wyliczeniu imion jakichś sławnych postaci oraz na powtarzanym wciąż pytaniu: gdzie one się podziały?

Plankt- Gatunek średniowiecznej poezji, który obejmuje utwory wyrazające żal po zmarłym i wzywające wszystkich do wspólnoty w cierpieniu. W planktach bardzo często znajdują się wezwania o pomoc do boga, aniołów, natury i ludzi.

Styl Romański w malarstwie- Na romańskich obrazach postacie ludzkie są płaskie i odrealnione. Wokół madonny namalowanej przez włoskiego malarza Duccia unoszą się aniołowie. Scena ujęta jest bez żadnej perspektywy. Tło obrazu jest złote, co sugeruje idealną bezczasową przestrzań szczęśliwego bytowania w niebie.

Styl romański w architekturze- Styl romański rozwija się między XI a XIII stuleciem. Charakteryzuje się prostotą i masywnością. Grube, zbudowane z kamiennych ciosów mury nakryte są ciężkim sklepieniem w kształcie połowy walca (sklepienie kolebkowe) Okna są niewielkie, okrągłołukowe , a bryłę budynku urozmaicają wieże i liczne, zwykle półkoliste przybudówki. ( kolegiata w Tumnie pod Łęczycą)

Styl gotycki w malarstwie- Rozwija się wówczas malarstwo o ostrym, wyrazistym rysunku. Artyści śmiało wydłużają postaci, dbając przede wszystkim o ich siłę wyrazu- ekspresję. Wyobraźnia późno gotyckich artystów bywa często okrutna. Prezentują sceny męki i tortur, okaleczone i zdeformowane cierpieniem ciała zbawiciela i świętych.

Styl gotycki w architekturze- Gotyckie budowle są strzeliste, o cienkich ścianach, przebitych wysokimi, ostrołukowymi oknami. Wypełniają je kolorowe witraże, które oświetlone słońcem rozsiewają wewnątrz kościoła migotliwe światło. Gotyk to architektura uduchowiona. Wszystkie linie biegną do góry ku ostrołukowemu sklepieniu, czasem o fantastycznych formach kształtu. Gotyckie wieże mają: smukłe wieże i niezwykle skomplikowaną bryłę, pokrytą lasem wieżyczek, spadzistych przypór i łukowatych wsporników.

Apokryf- Uzupełnienia opowieści biblijnych, majace pozory autentyzmu. Ich autorstwo przypisywano uczestnikom historii świętej (np.Ew.wg. Tomasza)

Hagiografia- Dział piśmiennictwa w którym zawarte są utwory opisujące życie i czyny świętych chrześcijańskich

Alegoria-motyw zawarty w dziele literackim(a tak że malarskim),np.:postać,zdarzenie,który oprócz znaczenia dosłownego ma sens dodatkowy, domyślny,czyli alegoryczny.

Legenda- były rodzajem literatury popularnej, historiami do czytania nie tylko dla zbudowania duszy ale i dla zwykłej rozrywki.

Augustynizm - poglądy św. Augustyna zawarte w utworze "Wyznania" ujmują człowieka jako istotę, która rozważa obecność w świecie i czasie oraz umiejscowienie na granicy bytów między aniołami a zwierzętami. Umiejscowienie to powoduje konflikt między duchowością a cielesnością; pożądaniem dobra i zła. Św. Augustyn analizując psychikę ludzką, odkrył ko-nieczność prowadzenia refleksji nad swoją osobą. Miarą wielkości człowieka są jego wartości wewnętrzne.

Tomizm - św. Tomasz z Akwinu, rozważając miejsce człowieka na "drabinie bytów", uznał, że szczebel hierarchii jest celowo przewidziany i naturalny. Głosił konieczność hamo-wania pożądań. Człowiek cnotliwy był wartościową jednostką społeczną. Tomizm odzwier-ciedlał się w feudalnym układzie społeczeństwa; stanów - od najwyższego do najniższego - harmonijnie zespolonych i zapewniających ład na świecie. Niedopełnianie własnych obowiąz-ków, a więc naruszenie porządku społecznego, uznawano za grzech.

Kronika- utwór dziejopisarski o charakterze publicystycznym lub literackim, zawierający zapis ważniejszych wydarzeń ułożonych wg kolejności chronologicznej. Obejmuje jedynie zapis wydarzeń, bez wyjaśniania ich związków przyczynowych. Bywa zaopatrzona w komentarz autorski.
Do najsłynniejszych kronik w naszym kraju zaliczają się średniowieczne dzieła Galla Anonima, W. Kadłubka i J. Długosza.

historiografia - nauka zajmująca się opisywaniem dziejów na podstawie zachowanych świadectw kultury materialnej; dziejopisarstwo.

trubadur - średniowieczny poeta-kompozytor prowansalski, tworzący w języku płd. Francji gł. dworską lirykę miłosną; wędrowny poeta-śpiewak.

Deesis- typ ikonograficzny przedstawiający Chrystusa na tronie jako Zbawiciela i Sędziego pomiędzy przedstawionymi w modlitewnych pozach stojącymi lub klęczącymi Matką Boską i św. Janem Chrzcicielem jako wstawiennikami ludzkości. Czasami Deesis jest wzbogacone o archaniołów, apostołów i męczenników

Dualizm- pogląd, który głosi opisywanie jednej rzeczy lub zjawiska przez dwa przeciwstawne czynniki, np. idea i byt rzeczywisty, dusza i ciało.

Dydaktyzm- Sztuka dydaktyczna polega na propagowaniu zaleceń i przestróg moralnych, użytecznych prawd, pouczeń, wskazówek postępowania, przedstawianiu modeli godziwego życia, postaw patriotycznych, wzorów osobowych, ról społecznych itp.

parenetyka - literatura pouczająca, moralizatorska.