Bezprawność i wina
Przestępstwo jako czyn bezprawny
Bezprawność – ocena wyrażająca sprzeczność między faktycznym zachowaniem się człowieka a tym zachowaniem, które ustawa określa jako nakazane; albo zgodność między faktycznym zachowaniem a tym zachowaniem, które ustawa określa jako zakazane. Obiektywny element w strukturze przestępstwa.
Bezprawność zachodzi wówczas, gdy to, co się zdarzyło (sfera bytu) nie odpowiada temu, co się zdarzyć powinno (sfera powinności).
Bezprawność jest cechą zachowań ludzkich, nie ma bezprawności jako przedmiotu, istnieją tylko bezprawne zachowania, jednak przyjęte jest posługiwanie się hasłem rzeczownikowym „bezprawność”.
Bezprawność kryminalna – przekroczenie zakazów prawa karnego obwarowanych sankcją w postaci kary kryminalnej.
Nie znaczy to, że bezprawność z punktu widzenia innych gałęzi prawa jest dla prawa karnego obojętna, np. przepis art. 25 § 1 dotyczący obrony koniecznej mówi o zamachu „bezprawnym”, to chodzi o bezprawność w ogóle, czyli o bezprawność z punktu widzenia jakiejkolwiek gałęzi prawa.
Bezprawność kryminalna oznacza de facto tylko karalność zachowań, które swoją cechę bezprawności uzyskują na podstawie sprzeczności z normą sankcjonowaną należącą do tej gałęzi prawa, dla której właściwe stosunki norma ta organizuje.
Należy jednak zauważyć, że nie wszystkie normy sankcjonowane zlokalizowane są poza prawem karnym, np. norma „nie zabijaj” z art. 148, której nie da się wyprowadzić z innych przepisów; norma nakazująca powiadomić o niektórych, najpoważniejszych przestępstwach z art. 240 – nie ma żadnych pozakarnych przepisów, z których taki obowiązek możnaby wyprowadzić.
Kontratypy – okoliczności wyłączające bezprawność czynu.
zakres normowania =/= zakres zastosowania
Zakres zastosowania danej normy ograniczają (zawężają) rozmaite okoliczności legitymujące (usprawiedliwiające) zachowanie formalnie przeciwne zakazowi lub nakazowi mieszczącemu się w zakresie normowania. Te właśnie okoliczności nazywane są kontratypami.
np. kontratyp obrony koniecznej ogranicza m. in. zakres zastosowanie normy sankcjonowanej „nie zabijaj”; zabicie człowieka w warunkach obrony koniecznej, chociaż formalnie przeciwne zakazowi zabijania, nie mieści się już w zakresie zastosowania tej normy, nie jest bezprawne
Aby zatem dane zachowanie mogło być uznane za bezprawne, musi się mieścić zarówno w zakresie normowania, jak i w zakresie zastosowania określonej normy sankcjonowanej.
Na istotę bezprawności składa się nie tylko sprzeczność z normą sankcjonowaną, ale również brak okoliczności wyłączających bezprawność.
Wina i teoria winy
Wina – element subiektywny w strukturze przestępstwa.
Zasadę winy utożsamia się niekiedy z zasadą subiektywizacji (subiektywizmu) odpowiedzialności karnej. Jednak nie jest to prawidłowe.
Zasada subiektywizmu – reguła nakazująca uwzględnienie przy określaniu podstaw i zakresu odpowiedzialności karnej sprawcy jego przeżyć psychicznych, nastawienia psychicznego itp.
Jednak nie zawsze winę wiązano z tymi przeżyciami.
Współcześnie strona podmiotowa (przeżycia i nastawienie psychiczne sprawcy) bywa postrzegana odrębnie od winy.
Teorie winy w dogmatyce prawa karnego
teorie psychologiczne – założeniem jest sprowadzenie winy do związku psychicznego (zwanego też węzłem psychicznym) łączącego sprawcę z czynem; grupa tych teorii jest zróżnicowana ze względu na charakter owego związku (węzła) psychicznego
teoria woli – wg. niej związek taki ma charakter wolincjonalny i polega na tym, że sprawca chciał popełnienia czynu, czyli obejmował go swoją wolą, co później uzupełniono alternatywą w postaci godzenia się na popełnienie czynu (stąd tzw. zamiar ewentualny); ujęła związek psychiczny sprawcy z czynem bardzo wąsko, aby mógł on odpowiadać przestępstwom nieumyślnym
teoria wyobrażenia (świadomości) – ów związek ma charakter intelektualny sprowadzający się do świadomości, że może dojść do popełnienia czynu zabronionego; dostrzega że życie człowieka nie wyczerpuje się w procesach woli; teoria ta nie domaga, gdy brak jest jakiegokolwiek przeżycia psychicznego (niedbalstwo)
Niedbalstwo charakteryzuje się brakiem woli i brakiem przewidywania możliwości popełnienia czynu zabronionego – brak tutaj przeżycia (węzła) psychicznego sprawcy z czynem.
Teorie psychologiczne winy nie potrafią wytłumaczyć niedbalstwa.
Drugi ważniejszy zarzut: teoria ta prowadzi do wniosków w rodzaju stwierdzenia, że jeśli wina ma polegać na tym, że się czegoś chce, to znaczy, że czegokolwiek człowiek chce, tego jest „winny”; np. student jest „winny” zdania egzaminy, gdyż tego chciał
ignorowanie faktu, że wina jest pojęciem o ewidentnie pejoratywnym zabarwieniu
„wina nie polega na tym, że sprawca chciał tego, czego nie powinien był chcieć, lecz na tym, że nie powinien był chcieć tego, czego chciał”
teorie normatywne – istota winy tkwi w możliwości postawienia sprawcy zarzutu z powodu jego zachowania sprzecznego z prawem; podstawą zarzutu ma być to, że od sprawcy można było wymagać zachowania zgodnego z prawem
kompleksowa teoria normatywna – winą jest ujemnie ocenione (czyli zarzucalna) umyślność lub nieumyślność; na winę składa się więc treść przeżyć psychicznych i ich ujemna ocena
czysta teoria normatywna – wyłącza z pojęcia winy element psychologiczny, ogranicza winę do samego zarzutu; winą jest sam ujemny sąd wartościujący z powodu popełnionego czynu
finalna koncepcja czynu
poza podziałem:
- koncepcja winy funkcjonalnej (prewencyjnej)
- teoria relacyjna
Wina w ujęciu KK
Oddzielenie winy od podmiotowej strony czynu zabronionego (umyślności albo nieumyślności) – odcięcie się od psychologicznej teorii winy.
Art. 9 definiuje cechy konstytutywne czynu zabronionego popełnionego umyślnie i popełnionego nieumyślnie.
Ustalenie umyślności lub nieumyślności nie przesądza popełnienia przestępstwa, konieczne jest bowiem ponadto odrębne ustalenie winy.
oparcie kodeksu na normatywnych teoriach winy, czysta normatywna teoria winy
Przesłanki przypisywania winy:
dojrzałość wiekowa i przynajmniej ograniczona poczytalność
- zdatność sprawcy do przypisanie mu winy (art. 10 i 31)
możliwość rozpoznania bezprawności czynu (art. 30)
- możliwość rozpoznania, że nie zachodzi okoliczność wyłączająca bezprawność albo winę (art. 29)
wymagalność zachowania zgodnego z prawem (art. 26 § 2)
mówimy o winie czynu, a nie winie charakteru, osobowości czy też trybu życia sprawcy; podstawą zarzutu stanowiącego treść winy jest decyzja popełnienia konkretnego i zindywidualizowanego czynu
Funkcje winy
legitymująca – wina ma legitymować karę, czyli uzasadniać karnoprawną reakcję państwa na czyn bezprawny
limitująca - dolegliwość kary nie może przekroczyć stopnia winy (nie wolno wymierzać kary ponad stopień winy)
brak kryteriów ustalania stopnia winy
stopnie winy nie powinno się „przekroczyć”
Postulaty, aby dolegliwość karną dostosować zarówno do stopnia społecznej szkodliwości czynu, jak i do stopnia winy, a ponadto aby kryteria ustalania stopnia winy były wyraźnie określone w kodeksie.