HISTORIA ARCHITEKTURY NOWOCZESNEJ - CZESKI KUBIZM

1. Kubizm – charakterystyka terminu, geneza stylu.

Po raz pierwszy terminu kubizm użył francuski krytyk sztuki Louis Vauxcelles. Francuskie cubisme, pochodzi od łacińskiego słowa cubus oznaczającego kostkę lub sześcian. Termin przyjął się i szybko wszedł do powszechnego użytku, jednak sami twórcy kierunku unikali jego stosowania. Za prekursorów kubizmu uważa się Hiszpana Pablo Picasso i Francuza Georges Braque, których inspiracją stała się głównie sztuka Cezanne’a, ale także twórczość ludów pierwotnych czy sztuka armatorska. W całej historii malarstwa nie było innego tak intensywnego zerwania z osiągnięciami sztuki, jak to dokonane przez kubistów. Przede wszystkim, do tej pory malarstwo miało iluzorycznie odzwierciedlać rzeczywistość – wywoływać na płótnie wrażenie “jak żywej” natury. Kubistom zaś zależało na zdefiniowaniu rzeczywistości, wydobyciu “stereometrycznej struktury przedmiotów”. Aby to osiągnąć, stosowali geometryzację, syntezę i odrzucenie perspektywy. U jego podstaw leży zastosowanie w praktyce słów Cezanne’a iż wszystkie formy obserwowane w naturze można sprowadzić do prostych brył geometrycznych, takich jak walec kula czy stożek. Miało dawać to pełniejszy obraz analizowanego obiektu.

2. Środowisko czeskie na początki XX wieku.

Od pierwszych lat XX wieku cechą charakterystyczną czeskiego życia kulturalnego było świadome poznawanie najważniejszych osiągnięć sztuki europejskiej, szczególnie intensywnie działo się to w Pradze, która skupiała twórców całego kraju i stała się ośrodkiem awangardowej myśli. I tak na przykład w 1902 roku odbyła się tam wystawa impresjonistów francuskich, w 1905 roku zaprezentował się paryski Salon Niezależnych, w 1910 roku prażanie mogli podziwiać twórczość Picassa, a w 1913 Braquea. Systematyczna uwaga poświęcana była sztuce nie tylko zachodniej ale całej Europy, wyrażając tym samym pozbawione uprzędzeń dążenie do poznania i porównywania własnych osiągnięć ze światem, dając możliwości do nawiązania współpracy. Liczne podróże czeskich twórców, szczególnie do Paryża – stolicy awangardy i nowej myśli, również przyczyniły się do otwartość na zjawiska zachodzące w świecie sztuki i sprowadziły powiew nowości z zachodu.

3. Kubizm czeski – zjawisko.

Nurt kubistyczny stanowi jeden z najważniejszych rozdziałów historii współczesnej sztuki czeskiej. Reakcja na pierwsze impulsy kubizmu po roku 1910 była w Czechach bardzo intensywna i głęboka, a w ciągu następnych 10-15 lat kierunek ten przeszedł okres rozkwitu. Szczególne zainteresowanie kubizmem przejawiali absolwenci wyższych szkół praskich z lat 1905-1908. Podjęli oni swoisty bunt przeciwko dotychczasowemu skostnieniu i z otwartością przyjęli nowości płynące z zachodu. W 1911 roku powstała w Pradze Grupa skupiająca artystów plastyków, architektów i twórców sztuki stosowanej których programu zakładał stosowanie reguł kubizmu. Grupa rozpadła się jeszcze przed wybuchem I wojny światowej, jednak tendencje które pobudziła do życia oddziaływały do połowy lat 20.

4. Twórcy i realizacje.

*JOSEF GOČAR (1880-1945)

Ukończył Wyższą Szkołę wzornictwa w Pradze. Zajmował się architekturą i urbanistyką. Prócz kubizmu związany był także z modernizmem. Miał ogromny wpływ na przebudowę wielu czeskich miast. Jego najwybitniejsze najwybitniejszymi kubistycznymi realizacjami były:

*Dům U Černé Matky Boží (Dom pod Czarną Madonną) w Pradze, 1911-1912

Budynek usytuowany jest na Starym Mieści, przy ulicy Celetnej w pobliży rynku owoców. Nazwa pochodzi od barokowego posągu, który znajduje się na jego fasadzie. Obecnie jest to siedziba muzeum kubizmu Galerii Narodowej w Pradze.* Wzniesiony został na miejsce barokowego budynku, z przeznaczeniem na dom handlowy. Budynek został trafnie wkomponowany w otoczenie. Gočar zastosował w fasadzie liczne kubistyczne elementy: kubistyczne wejściowe drzwi, zwielokrotnione okna, mansardowy dach, zgeometryzowaną balustradę balkonu. W stylu kubistycznym urządzono także wnętrza i zaprojektowano meble.

*Lázeňský dům (Sanatorium) w Bohdanči, 1911-1912

Jest największym budynkiem zaprojektowanym przez Josepha Gočara. Rozplanowanie budynku wiązało się ściśle z jego przeznaczeniem – sanatorium. *Pacjentom komfort zapewniać miały przestronne sale, salony do towarzyskich spotkań oraz taras z widokiem na park zdrojowy.

*Bauerova Vila, (Willa Bauera) w Libodřicach, 1912-1924

Willa jest wyjątkowym przykładem kubizmu, bowiem jest to jedyna czeska rezydencja wiejska wzniesiona w tym stylu. Została zaprojektowana dla bogatego ziemianina Adolfa Bauera. *W fasadzie wyróżniają się trzy wykusze ozdobione charakterystycznymi oknami. Wnętrze również zostało wyposażone w kubistyczne sprzęty, nie przetrwały one jednak do dzisiaj.

*JOSEF CHOCHOL (1880-1956)

Ukończył architekturę na Politechnice w Pradze oraz Akademię w Wiedniu. Prócz architektury w sensie praktycznym i teoretycznym, zajmował się urbanistyką i projektował meble. Był czołowym przedstawicielem czeskiego kubizmu oraz konstruktywizmu.

*Činžovní dům (Dom czynszowy) pod Vyšehradem w Pradze, 1912-1913

Budynek jest przykładem radykalnego zrealizowania założeń kubistycznych w architekturze.

Zauważalna jest ekspresja kątów, odwaga w wykończeniu gzymsów i cienki słup spinający konstrukcję na całej jej wysokości. Jednym z głównych założeń kubizmu w architekturze było podkreślenie fasady krawędziami, *układaniem powierzchni pod różnym kątem, tak aby powstało wrażenie wystających, krystalicznych konstrukcji, co zostało zrealizowane w tym właśnie projekcie.* Mimo lekkiego dynamizmu budynek został płynnie wkomponowany w otoczenie.

*Trojdům na Rašínově Nábřeží, Praga 1912-1913

W latach 1912-13 powstała realizacja trzech domów projektu Chochola nieopodal nadbrzeża Wełtawy. Są to dosyć pokaźnych rozmiarów budynki, przysadziste i ciężkie. *Lekkości nadają im przełamane płaszczyzny tworzące kryształowe struktury. *

*Kovařovicova Vila (Willa Kovorowica) na Vyšehradzie w Pradze, 1912-1913.

Willę tę charakteryzuje dynamizm i ekspresja fasady z którą kontrastuje otaczająca zieleń ogrodu. Ostre krawędzie, powierzchnia imitującą kryształową konstrukcję, okna o dużej powierzchni a nawet *ogrodzenie stylizowane na kubistyczne wysoko umiejscawiają ten budynek wśród realizacji czeskiego kubizmu.

*PAVEL JANÁK (1899-1904)

Ukończył studia na Politechnice w Pradze, po czym studiował jeszcze w Wiedniu. Odbywał liczne podróże po Europie zachodniej, zwiedził Francję i Włochy. Prócz projektów architektonicznych i rozwiązań urbanistycznych, projektował także meble i przedmioty użytkowe, np. ceramikę, Jego twórczość wpisuję się raczej w nurt modernistyczny, ale można znaleźć także przykłady kubizmu, jednym z nich jest:

*Dom Fárův nr 13 w Pelhřimovie, 1911-1912

Jest to jeden z domów przebudowanych przez Janáka znajdujących się w miasteczku na. Budynek ten nie został wzniesiony ale przebudowany z barokowego w kubistycznym stylu i wkomponowany w zachowaną do dzisiaj zabudowę barokowo-renesansową.

*OTAKAR NOVOTNÝ (1880-1959)

Studiował w Wyższej Szkole Sztuki Użytkowej w Pradze. Był architektem i pisarzem. Oddziaływała na niego twórczość holenderskich architektów, szczególnie Hendrika Berlage’a. W swoich projektach realizował założenie modernizmu, kubizmu i funkcjonalizmu.

*Učitelské domy ulice Elišky Krásnohorské (Domy nauczycielskie przy ulicy Elizy Krásnohorskéj ) w Pradze, 1919-1921

Przy ulicy imienia narodowej poetki Krásnohorskéj ulokowane zostały dwa kubistyczne domy w zabudowie szeregowej wraz z trzecim budynkiem ustawionym narożnie, tworząc razem kształt litery L. *Powtarza się tu dekoracja widoczna w poprzednich realizacjach: nawiązanie do geometrycznych, ostrych figur, duże okna, płaszczyzny ułożone w strukturę przypominającą kryształ.

EMIL KRÁLÍČEK (1877 - 1930)

Był absolwentem praskiej szkoły przemysłowej. Związany był ze środowiskiem niemieckim. W swojej twórczości łączył secesję i kubizm, jak na przykład w:

*Dům Diamant (Domu diament), Praha, 1912-1913 (detal)* czy

* Aptece Adama, Praha, 1911-1913. *obok której ulokowano słynną kubistyczną latarnię.

5. Podsumowanie.

Czeski kubizm był zjawiskiem unikatowym. Jego poprawne funkcjonowanie na tych terenach świadczy o niezwykłej otwartości i chłonności czeskich twórców. Kubistyczne domy szeregowe i wille, które budowano od roku 1911 do płowych lat dwudziestych, wtopiły się w środowiska historyczne miast w sposób bardziej harmonijny, niż jakiekolwiek budowle późniejsze i do dziś stanowią niezwykły element w przestrzeni miejskiej.