VIII. Państwo Mitanni a Egipt

Cechy rozwojowe państwa Mitanni

Na przełomie 17 i 16 w. w bardzo złożonej sytuacji

etniczno – politycznej zachodziły wśród Hurytów

w Mezopotamii północnej intensywne przemiany zmierzające

do ich konsolidacji. Najistotniejszą tego przyczyną

był gwałtowny wzrost w ówczesnym świecie zapotrzebowania

na miedź, ołów i cynę, do których Huryci

mieli bardzo łatwy dostęp. W znacznie gorszej sytuacji

znajdowały się Assur i Babilonia, a także Egipt.

Kraj ten był wprawdzie wyjątkowo bogato wyposażony

przez naturę, lecz brakowało w nim cyny, jednego spośród

najważniejszych surowców II tysiąclecia, jak również

wielu innych surowców oraz wyrobów luksusowych,

na które popyt wzrastał wraz z rozwojem społeczeństwa.

Proces przetarcia szlaków do źródeł surowców,

skupiających się głównie w Anatolii, na Płaskowyżu

Armenii oraz w Syrii północnej, rozpoczął się na długo

przed powstaniem najstarszych organizmów państwowych.

Motorem działania była bez wątpienia awanturnicza

natura pewnych grup ludzi żądnych przygód. Dopiero

na dalszym planie, jak można przypuszczać, znalazł

się czynnik ekonomiczny, albowiem nierównomierne

rozmieszczenie bogactw naturalnych i niejednakowy

rozwój ówczesnych społeczeństw odkryty został

przypadkowo. Znacznie później dopiero wymiana

stawała się celem wypraw, przy czym żołnierz niejednokrotnie

zastępował kupca, a grabież - regularne stosunki

handlowe.

Już w III tysiącleciu ujawniły się wśród państw

Bliskiego Wschodu jednakowe tendencje rozwojowe.

W surowce zaopatrywano się najczęściej drogą zwykłej

grabieży, gdyż tereny słynące z bogactw naturalnych

zamieszkiwały plemiona półkoczownicze. Nieliczne

ośrodki miejskie, które wtedy rozwijały się w Syrii,

a przypuszczalnie również na obszarze Anatolii, nie

stanowiły poważniejszej przeszkody dla zorganizowanej

przez poszczególne państwa wyprawy militarnej.

Już jednak na początku II tysiąclecia sytuacja uległa

zmianie, gdyż na tamtych terenach stopniowo utworzyły

się państwa. Były to zazwyczaj miasta – państwa,

które wkrótce przekształcały się w większe organizmy,

najczęściej na zasadzie stosunków wasalnych. Oczywiste

bowiem stały się w tym czasie korzyści, jakie można

było czerpać z kontroli szlaków handlowych. Dążenie

do opanowania najważniejszych dróg lądowych

i rzecznych musiało jednak zyskać poparcie odpowiednio

silnej armii, którą żadne miasto–państwo nie rozporządzało.

Toteż zjawiskiem powszechnym stawały się

tendencje zjednoczeniowe. Dawały się one odczuć

również wśród Hurytów, którzy już w czasach Hattusilisa

I stanowili dosyć poważną siłę. Dlatego też wiele

trudu kosztowało króla Hetytów zdobycie huryckiego

miasta – państwa Urszu, które widocznie zapewniło sobie

pomoc innych miast huryckich. Akadyjska wersja

inskrypcji Hattusilisa mówi bowiem o „krajach Hanigalbat,

a więc o większej liczbie ówczesnych adwersarzy.

Dopóki jednak na zachód od Eufratu istniało potężne

państwo Jamchad oraz na południu państwo babilońskie,

dopóki od wschodu zagrażali Kasyd, a w Anatolii

panowali silni królowie hetyccy, dopóty siła Hurytów

koncentrować się musiała w poszczególnych

ośrodkach miejskich, nieraz bardzo odległych od siebie.

Szczegóły tworzenia się w Mezopotamii północnej

dynastii mitannijskiej nie są znane. Gdy po raz pierwszy

pojawiła się w dokumentach, była już siłą polityczną

pierwszorzędnej wielkości. Napis na pieczęci: „Szutarna,

syn Kirty, król Maitani” i, sugeruje, że w połowie

16 w. istniało w pełni ukształtowane państwo. Nie sposób

jednak stwierdzić, jaki był zasięg jego władzy. Bez

odpowiedzi pozostać musi również pytanie dotyczące

liczby ówczesnych państw huryckich. Nie wiemy też,

w jakich stosunkach pozostawała z nimi dynastia mitannijska.

W każdym razie jest pewne, że upadek Jamchadu

i Babilonii wytworzył wyjątkowo korzystną sytuację do

umocnienia się poszczególnych miast – państw Hurytów.

Huryci mieli zresztą kolosalną przewagę, ponieważ

ich główne ośrodki osadnicze znajdowały się w

pobliżu źródeł surowców i w sąsiedztwie najważniejszych

szlaków handlowych. W zmienionym układzie

politycznym mogli więc stosunkowo szybko zdobyć

wpływy w Mezopotamii oraz Syrii północnej.

Szybki rozwój jednego spośród państw huryckich -

państwa Mitanni - historiografia współczesna wiąże na

ogół z działalnością indoeuropejskich Ariów, przede

wszystkim z ich umiejętnością hodowli koni oraz budowy

lekkich wozów bojowych. Państwo Mitanni

istotnie zawdzięczało swą przewagę militarną szerokiemu

zastosowaniu nowej broni strategicznej, jaką był

lekki wóz bojowy. Obecnie jednak wiadomo, że to nie

Ariowie go wynaleźli. Na Bliskim Wschodzie zaprzęgano

konie do wozu bojowego już w III tysiącleciu.

Również konie hodowano na długo przed pojawieniem

się Ariów, głównie na rozległych pastwiskach podgórskich

Anatolii, Płaskowyżu Armenii oraz Iranu. Oswojenie

bowiem konia i jego hodowla były wynikiem

określonych właściwości regionów i w żadnym wypadku

nie było uzależnione od przynależności etnicznej ich

mieszkańców. Podobnie jak niegdyś w określonych

strefach klimatyczno – geograficznych udomowiono

owcę, kozę, świnię, krowę, tak również oswojono konia

tam. gdzie przedtem przebywał w stanie dzikim.

Warto jednak pamiętać o tym, że o skuteczności

militarnej oraz politycznej nie decydowało ani posiadanie

koni, ani też użycie wozów bojowych. Przyczyniło

się do tego dopiero masowe ich wykorzystanie, a także

wynalezienie koła ze szprychami. Społeczności Azji

Południowo – Zachodniej osiągnęły w połowie II tysiąclecia

dostatecznie wysoki poziom, by swą broń strategiczną

udoskonalić. Według wszelkiego prawdopodobieństwa

koło ze szprychami wynalezione zostało

przez Hetytów na kilka wieków przed pojawieniem się

dynastii mitannijskiej.

Starsza historiografia mówi o zjednoczeniu Hurytów

w jedną monarchię, przypisując je aryjskiej warstwie

arystokratycznej. W szczególności mają o tym

świadczyć tzw. marjanna, wywodzący się z rodów arystokratycznych

i walczący na rydwanach. Obecnie teorię

tę zdecydowanie się odrzuca, gdyż obok państwa

Mitanni nadal rozwijały się liczne, samodzielne państwa

huryckie, pozostające w mniej lub bardziej ścisłym

z nim związku. Samo określenie „marjanna”

prawdopodobnie wywodzi się z języka huryckiego, podobnie

jak większość imion królów dynastii mitannijskiej.

Jedynym reliktem działalności Ariów był w państwie

Mitanni kult trzech bóstw: Mitry, Waruny i Indry.

Zetknięcie się Ariów z Hurytami miało zapewne

miejsce znacznie wcześniej, niż się przypuszcza. Środowisko,

w którym znaleźli się Ariowie, było zdecydowanie

huryckie. Jeśli kiedyś w środowisku tym znajdowały

się grupy mówiące językiem staroindyjskim, to

w czasach najwyższego rozkwitu państwa mitannijskiego

język ten zaginął, a element aryjski uległ wpływom

huryckim. Nie podobna więc mówić o aryjskiej

supremacji w państwie Mitanni, co jednak nie może

być równoznaczne z niedocenianiem roli Ariów w rozwoju

cywilizacji huryckiej. Wpływy te jednak datować

należy na początek II tysiąclecia lub nawet wcześniej.

O dziejach państwa mitannijskiego wiemy niewiele,

gdyż wiadomości pochodzące ze źródeł egipskich,

hetyckich i akadyjskich są nader skąpe. Nawet na

obecnym etapie nie sposób zrekonstruować bez luk kolejnych

etapów jego rozwoju. W każdym razie w chwili,

gdy Totmes I (ok. 1500) dotarł do Eufratu, miało

państwo Mitanni już dosyć ugruntowaną pozycję w Syrii

północnej. Opierała się ona na stosunkach wasalnych,

które widocznie nie były zbyt uciążliwe dla miejscowych

władców. Dotąd bowiem brak świadectw, które

mówiłyby o ruchach odśrodkowych w mitannijskiej

sferze wpływów w Syrii; wręcz przeciwnie - istnieje

sporo dowodów lojalności książąt syryjskich wobec

swego zwierzchnika. Była ona prawdopodobnie wynikiem

umiejętnej polityki królów mitannijskich w stosunku

do wasali.

Charakterystyczny jest przykład odbudowy „niezależnego”

królestwa Alalach. Baratarna (druga połowa

16 w.), jeden z pierwszych władców państwa Mitanni,

czynnie wspomagał Idrimiego w jego walce o tron.

W zamian za to Idrimi musiał zrzec się swych roszczeń

do Halab, dawnej rezydencji królów Jamchadu. Król

mitannijski dzięki tej polityce zyskał oddanego sojusznika

strzegącego północno – zachodnich krańców państwa

i zdobył ważny punkt, umożliwiający mu kontrolę

syryjskiego handlu.

Jego wnuk Szauszatara, który wśród królów Mitanni

był bez wątpienia największą indywidualnością,

zdobył miasto Assur i je złupił. Władza państwa Mitanni

w tym czasie sięgała od Arrapcha na wschód od

Tygrysu aż do Alalach nad Orontesem. Rezydencją

Szauszatary było miasto Waszuganni w dorzeczu rzeki

Chabur. Dotąd jednak nie natrafiono na jego pozostałości

i lokalizacja nadal pozostaje dyskusyjna.

Liczne synchronizmy z historią Egiptu, Babilonii

oraz państwa hetyckiego pozwoliły ustalić kolejność

władców mitannijskich, lecz absolutne daty ich panowania

wciąż jeszcze wywołują kontrowersje. Mimo to

historia polityczna państwa Mitanni rysuje się stosunkowo

wyraziście. Zupełnie inaczej przedstawia się problem

jego wewnętrznego rozwoju.

Materiału do wnioskowania dostarczają głównie

dwa zespoły źródeł odkryte na obszarach, gdzie środowisko

huryckie było bardzo silne i miało wielowiekowe

tradycje. Jeden z nich stanowi IV warstwa Alalach

wraz z odnalezionym kompleksem tekstów, drugi natomiast

pochodzi z Arrapcha. Nie sposób przecenić

wartości wspomnianych źródeł, chociaż warto pamiętać,

że w stosunku do rdzenia państwa mitannijskiego

w okresie jego największego rozkwitu Alalach i Arrapcha

były ośrodkami peryferyjnymi. Nawiązywały one

też do różnych tradycji ekonomicznych. Alalach bowiem

już na początku II tysiąclecia był jednym z dobrze

rozwiniętych ośrodków handlu dalekosiężnego,

Arrapcha natomiast i wchodzące w skład tego państwa

miasto Nuzi odsunięte były od ważniejszych centrów

gospodarczo – politycznych, prowadząc życie typowo

agrarnych ośrodków. Stosunki agrarne zresztą łączyły

Alalach i Arrapchę, gdyż oba państwa znajdowały się

w strefie rolnictwa deszczowego Syrii i Mezopotamii.

Jednocześnie istniały jednak całkowicie odmienne warunki

zaopatrzenia w surowce, co musiało odcisnąć

swoje piętno na roli politycznej każdego z tych państw.

Nieco inaczej też ukształtowały się tam stosunki własnościowe.

Społeczeństwo huryckie zamieszkujące

Alalach z całą pewnością wyprzedzało rozwój społeczności,

które zajęły ziemie na wschód od Tygrysu.

W świetle dostępnych materiałów źródłowych nie sposób

jednak tego udowodnić.

W mniejszym jeszcze stopniu wskazane jest rozciągnięcie

na cały obszar wpływów mitannijskich

wniosków wypływających z charakterystyki społeczności

Nuzi, Arrapcha i Alalach. Państwo Mitanni

obejmowało bowiem nieliczne, lecz dobrze rozwinięte

ośrodki miejskie położone wzdłuż szlaków handlowych,

gdzie jeszcze żywe były tradycje gospodarcze

państwa Mari i Jamchadu. W skład jego weszły również

i te tereny, które nadal pozostawały w zasięgu koczujących

hodowców kóz i owiec. Jest bardzo prawdopodobne,

że królowie mitannijscy pewną ich część

zmusili do osadnictwa. Na podstawie archiwum państwowego

odnalezionego w cytadeli Nuzi wiadomo, że

miastu temu, które było samorządną gminą obywatelską,

podporządkowały się liczne osady wojskowe.

W ich centralnym punkcie znajdowała się cytadela, dająca

schronienie okolicznej ludności. Podobne zjawisko

tworzenia osad na gruntach państwowych, które rozdzielano

za służbę wojskową, znane jest również z dokumentów

z Alalach. Alalach jednak, w odróżnieniu od

Nuzi i Arrapcha, było miastem – państwem.

Królowie mitannijscy, przynajmniej na terenach

przygranicznych, nawiązywali więc do czynników, na

których opierała się również władza ich poprzedników

- Akadów, Babilończyków, królów z Mari i Assur.

Społeczeństwo rozwijało się jednak nieco inaczej, chociaż

i na tym terenie występuje bardzo wyraziście cecha

najistotniejsza dla II tysiąclecia, tj. indywidualizacja

gospodarki. W osadach położonych na terenie Arrapcha

proces ten przebiegał inaczej niż w regionach rolnictwa

irygacyjnego. Gdy na południu doprowadził on do rozwarstwienia

gminy i do odsunięcia jej zubożałych

członków poza nawias społeczności obywatelskiej,

w Arrapcha dotknęły przemiany te przede wszystkim

wspólnotę domową. Pomoc sąsiedzka nie była tu koniecznym

warunkiem rozwoju rolnictwa i dlatego poszczególne

wspólnoty dosyć wcześnie mogły się usamodzielnić.

Równocześnie też rozpoczął się proces ich

zróżnicowania majątkowego.

Materiał źródłowy zawiera dane, które pozwalają

prześledzić jego ewolucję w ciągu co najmniej trzech

pokoleń, świadcząc dobitnie o stopniowym wzroście

liczby dłużników oraz ich zobowiązań. Wierzycielami

z reguły byli ich bogaci krewni i - co ciekawsze - reprezentanci

pięciu wspólnot domowych, które wywodziły

się po mieczu od jednego przodka. Dokumenty

dostarczają też licznych dowodów ich ścisłych związków

z administracją państwową. Stąd wniosek, że służba

dla króla ugruntowała pozycję bogatych wspólnot.

Mechanizm zdobywania bogactw był we wszystkich

wypadkach podobny. Tak np. Techibtilla, naczelnik

twierdzy w Nuzi, w wyniku zagarnięcia wszystkich

gruntów swych dłużników stał się w 15 w. jednym

z największych właścicieli ziemskich na tym terenie.

Jak na ironię posługiwano się przy tej okazji adopcją,

która dłużnika podporządkowywała patriarchalnej władzy

wierzyciela.

Na podstawie dokumentów prywatnej praktyki

prawnej z Assur wiadomo, że w 14 i 13 w. istniała tam

podobna sytuacja. Wyrazem jej była formuła adopcyjna,

głosząca adopcję zubożałego krewnego „wraz z polem

i domem”. Adoptowany dzięki temu unikał niewoli

dłużniczej, lecz całkowicie uzależniał się od bogatego

krewnego. Nadal jednak pozostawał on członkiem swej

wspólnoty domowej, a tym samym również gminy

obywatelskiej. Przysposobienie bowiem rozciągało się

na osobę dłużnika oraz jego majątek, co pozwalało mu

wywiązać się z powinności obywatelskich.

Dłużnik wszakże był jednocześnie adoptowanym

„synem” i z tego tytułu ciążył na nim obowiązek realizacji

powinności, jakie „ojciec” – wierzyciel miał wobec

władzy królewskiej. Zubożały obywatel był więc

podwójnie obciążony, co bez wątpienia pogłębiało rozdźwięk

między biednymi a bogatymi. Z tego, że w drugiej

połowie II tysiąclecia pojawili się hapiru również

w Mezopotamii północnej oraz w Syrii, można wnioskować,

że ucieczka do obcego kraju była jedynym ratunkiem

przed nadmiernymi obciążeniami.

Proces zróżnicowania majątkowego wśród wspólnot

domowych odzwierciedlają zresztą nie tylko archiwa

prywatne odnalezione w Nuzi, świadczą o nim także

dokumenty pochodzące z Arrapcha. Patriarcha rodu,

niejaki Kadiri, udzielał pożyczek swym krewnym należącym

do jakiejś zubożałej linii rodu. Po kilku latach,

gdy jego syn odziedziczył ojcowski majątek zakupił on

cały dobytek większości dłużników ojca. Każdą transakcję,

zapisaną na glinianej tabliczce w obecności kilkunastu

świadków, kończy formuła zobowiązująca

kupca do utrzymania sprzedawcy i jego rodziny. Jest to

typowy przykład zniewolenia biednych członków

wspólnoty domowej przez bogatych krewnych. Zjawisko

to objęło na razie dalszych krewnych z linii bocznej,

lecz już w następnym pokoleniu rozciągnęło się

również na najbliższych krewnych, członków własnej

rodziny.

Pauperyzacja przeważającej części członków wielkich

rodzin, tj. wspólnot domowych, pociągnęła za sobą

koncentrację gruntów w rękach najbogatszych ich

reprezentantów. Z tego właśnie środowiska wyrastała

stopniowo nowa arystokracja urzędniczo-wojskowa.

Obwarowywała ona swe majątki glinianym murem,

który nie tylko określał ich granice, lecz nade wszystko

świadczył o niezawisłości właściciela majątku.

Tego typu skoncentrowane i obwarowane majątki

określano mianem dimtu. Pierwotne znaczenie tego wyrazu:

baszta, budowla o charakterze obronnym, rozciągnięto

więc na całość majątku. Właściciel jego z reguły

przebywał w rezydencji królewskiej, piastując wysokie

stanowisko w administracji oraz w armii. Bezpośrednimi

producentami, mieszkańcami peryferii wiejskiej,

którą identyfikowano z dawną gminą, pozostawali

chłopi. Ongiś byli oni członkami wspólnoty domowej

i niezależnej gminy obywatelskiej, lecz w wyniku

przemian społeczno – gospodarczych przekształcili się

w pracowników rolnych, całkowicie zależnych od

swych właścicieli. Dawna gmina stała się miejscem

zamieszkania biedoty, chociaż formalnie była nadal

pełnoprawną gminą z samorządem.

Aż do połowy I tysiąclecia p.n.e. brak w języku

akadyjskim terminologicznego zróżnicowania miasta

i wsi. Tymczasem przemiany zachodzące w drugiej połowie

II tysiąclecia w regionie na wschód od Tygrysu

wskazują, że różnica między miastem a wsią praktycznie

istniała. Takie miasta, jak Nuzi oraz Assur, po odzyskaniu

niezależności były ośrodkami administracji,

miejscem zamieszkania funkcjonariuszy państwowych,

wreszcie też ośrodkami rozwoju rzemiosł i wymiany,

działającymi z inspiracji i dla pałacu. Nie miały one natomiast

rolniczej peryferii, gdyż dimtu, zależne gminy

wiejskie, miały własną administrację, chociaż były kontrolowane

przez swych właścicieli mieszkających

w mieście.

Zmieniona struktura stwarzała przypuszczalnie

podstawy do szerszego rozwoju produkcji towarowo–

pieniężnej niż dotychczas. Zagadnienie to nie doczekało

się jeszcze pogłębionej analizy, podobnie jak postulatem

badawczym pozostaje kwestia udziału pracy

niewolników. Jeńców wojennych bowiem z reguły

oślepiano, lecz jak świadczą wykazy aprowizacyjne

z pałacu w Kartukultininurta, nowej stolicy Asyrii, czasem

zatrudniano ich przy budowie.

Wszystkie te elementy, charakterystyczne dla życia

społeczeństwa peryferyjnego w czasach przewagi państwa

Mitanni na północnych terenach Mezopotamii

i Syrii, niewiele dostarczają materiału do wnioskowania

o bazie społecznej władzy królewskiej, o administracji i

o organizacji armii. Z tej dziedziny znany jest jedynie

wielki traktat o hodowli koni i sposobach ich ujeżdżania,

który dotarł do nas w wersji hetyckiej, autorstwa

niejakiego Kikkuli. Pierwowzór napisany jednak został

przez mitannijskich Hurytów. Dlatego też brak wszelkich

podstaw, które pozwoliłyby wyjaśnić, co obok

przewagi militarnej sprzyjało sukcesom państwa Mitanni.

Supremacja mitannijska na terenach Syrii uległa

zresztą załamaniu w połowie 15 w., gdy Totmes III

w wyniku konsekwentnej walki podporządkował

wpływom egipskim cały obszar aż do Karkemisz. Odtąd

aż do połowy 13 w. będzie Syria obiektem nieustannych

walk państwa mitannijskiego, Egiptu, państwa

hetyckiego oraz Asyrii. Posiadanie Syrii determinowało

bowiem mocarstwową pozycję każdego z konkurentów.

Utrata zaś wpływów na tamtejszych terenach każdorazowo

była zwiastunem upadku znaczenia na arenie

międzynarodowej, a nierzadko była równoznaczna

z utratą niepodległego bytu. Na razie zwycięstwo Totmesa

III stanowiło pierwszą zapowiedź nowego układu

na terenach syryjskich i dopiero przyszłość miała ujawnić

jego zgubne skutki dla państwa Mitanni.

Konsolidacja Egiptu w 16 w.;

powstanie Nowego Państwa

i jego walki z państwem Mitanni

W tym czasie, gdy w północnej Mezopotamii

ukształtowało się państwo mitannijskie i zdołało podporządkować

swym wpływom również Syrię północną,

Egipt nadal podzielony był na dwie strefy - na północy

rządzili władcy hyksoscy, na południu natomiast coraz

silniejsi stawali się władcy z Teb, którzy uważali się

zresztą za prawowitych kontynuatorów XIII dynastii.

Wielka wyprawa Mursilisa I do Syrii i Mezopotamii,

upadek Jamchadu i państwa starobabilońskiego

odbiły się echem prawdopodobnie również w Egipcie.

Na terenach syryjskich wytworzyła się bowiem zupełnie

nowa sytuacja. Najpierw znalazły się one pod

wpływami hetyckimi, a już wkrótce potem w sferze

wpływów mitannijskich. Wszystkim tym wydarzeniom

zapewne towarzyszyły zamieszki wewnętrzne Syrii,

które - nawet jeśli nie przyjęły postaci zbrojnych wystąpień

- dezorganizowały gospodarkę i wywoływały

ruchy migracyjne. Jest bardzo prawdopodobne, że docierały

aż do miast Palestyny.

Wytworzyła się więc bardzo korzystna sytuacja,

która sprzyjała poczynaniom Kamose, ostatniego

przedstawiciela XVII dynastii z Teb. Rozpoczął on

walkę przeciwko władzy Hyksosów, którą ok. 1550 r.

p.n.e. zakończył jego następca Jahmes (1570–1546),

który zdobył twierdzę Awaris we wschodniej Delcie

i pognał Hyksosów aż do Palestyny. Miasta kanaanejskie

zachowując neutralność pozbawiły Hyksosów

możliwości przygotowania odwetu.

Od czasów Kamose przedsięwzięcia militarne

Egiptu podyktowane były chęcią odzyskania dawnej

świetności. Jej podstawę w znacznym stopniu tworzyły

bogactwa Nubii, szczególnie złoto i rudy miedzi. Kraj

ten był również poważnym zapleczem rezerw ludzkich.

Wszystko wskazuje na to, że już Kamose zdobył starą

egipską twierdzę Buhen w Nubii, umożliwiającą dalsze

podboje na południu. Za czasów Jahmesa, który uważany

jest za założyciela XVIII dynastii, zapoczątkowującej

okres tzw. Nowego Państwa, granica Egiptu sięgała

do Semna.

Pierwsze lata panowania władców XVIII dynastii

rysowałyby się zapewne z większą wyrazistością, gdyby

ówczesne napisy miały bardziej urozmaiconą treść.

Jednakże aż do czasów panowania królowej Hatszepsut

(ok. 1503–1482) źródła informują prawie wyłącznie

o poczynaniach militarnych, nader rzadko zaś dostarczają

danych o przedsięwzięciach wewnątrz kraju.

Jednym z nich była organizacja zarządu Nubii, zainicjowana

przez Jahmesa ustanowieniem urzędu „syna

królewskiego”. Gdy Amenhotep I (ok. 1546–1526)

podbił położone na tym terenie państwo Kusz i zniszczył

jego stolicę Kermę, tytuł ten stał się synonimem

wicekróla Kusz, zwłaszcza odkąd Totmes I (ok. 1526–

1512) zdobył region między III a IV kataraktą. Centralnym

ośrodkiem kultu boga Amona na tych terenach stało

się odtąd miasto Napata. Stąd też rozpoczęła się

egiptyzacja niezwykle zróżnicowanej etnicznie miejscowej

ludności, której część co najmniej odnosiła się

niechętnie do narzuconych przez Egipcjan nowych wierzeń

i zwyczajów. Zdaje się o tym świadczyć powstanie,

jakie wybuchło tam w latach regencji Hatszepsut.

Wybuch niezadowolenia został jednak stłumiony, a obszar

aż do IV katarakty przez kilka następnych wieków

pozostał własnością Egiptu.

Równie konsekwentnie realizowali królowie egipscy

swe dążenia na krańcach północnych. Wiadomo, że

Jahmes bezpośrednio po zdobyciu na Hyksosach Awaris

wyprawił się do Palestyny. Mało jednak prawdopodobne,

by wtedy dotarł aż do Eufratu. Na ten bowiem

okres przypadło odrodzenie państwa Alalach, a protektorat

mitannijski bez wątpienia stanowić mógł poważną

przeszkodę w zamierzeniach egipskich. Egipcjanie ponadto

w tym czasie nie posiedli jeszcze umiejętności

zdobywania warownych miast. Dowodem tego może

być długotrwałe oblężenie Awaris oraz palestyńskiego

miasta Szaruhen, zdobytego dopiero po trzech latach.

Nie był to zresztą wyjątek. Znaleziska archeologiczne

świadczą bowiem, że w połowie II tysiąclecia p.n.e.

większość miast palestyńskich była dobrze ufortyfikowana

i mogła skutecznie odeprzeć ewentualne ataki

z zewnątrz. Wyprawę Jahmesa do Palestyny przeto

ocenić należy raczej jako udaną próbę umocnienia północnej

granicy Egiptu niż jako chęć realizacji planów

zdobywczych. Potwierdza to fakt, że najwcześniejsze

dane dotyczące egipskiej administracji tych terenów

pochodzą dopiero z czasów panowania Totmesa III.

Umocniwszy granice od południa i od północy

mógł Jahmes poświęcić swą uwagę organizacji i utrwaleniu

prestiżu władzy wewnątrz państwa. Decydujące

znaczenie w tym zakresie miała bezpardonowa walka

wypowiedziana zwolennikom Hyksosów. W miastach

bowiem środkowego Egiptu oraz Delty znajdowała się

stosunkowo liczna grupa egipskiej arystokracji urzędniczej,

która w czasach panowania Hyksosów bez przeszkód

pomnażała swe majątki i dzięki temu miała istotny

wpływ na politykę lokalną. Ludzie ci z uzasadnioną

obawą przyjęli wiadomość o upadku dotychczasowych

protektorów i wobec władców z Teb naturalnie pozostawali

w opozycji. Jahmes widocznie świadom był

niebezpieczeństwa grożącego jedynowładztwu ze strony

niezależnych książąt, zwłaszcza że bezpośrednio po

wygnaniu Hyksosów Egipt został zjednoczony jedynie

formalnie. Dlatego też likwidował konsekwentnie również

samodzielność górnoegipskich władców lokalnych,

głównie konfiskując ich mienie.

Rezydencją królewską pozostawały Teby, które

podczas obcego panowania ostatecznie przekształciły

się w centrum kultury umysłowej kraju; stąd również

wyszła inicjatywa walki z Hyksosami. Odzwierciedleniem

tego stało się wyniesienie boga Amona na pozycję

naczelnego bóstwa panteonu, gdyż był on przede

wszystkim symbolem odrodzenia egipskiego. Jako solarny

bóg Amon – Re uosabiał wszystkich pozostałych

bogów.

Doktryna ta pociągnęła za sobą daleko idące konsekwencje.

Przede wszystkim świątynia Amona w Karnak,

której budowa i rozbudowa trwała niemal całe tysiąclecia,

stopniowo stała się jednym z największych

właścicieli gruntów, niewolników i stad bydła. Każdy

bowiem władca uważał za swój obowiązek obdarowywać

boga Amona niewolnikami i innymi łupami zdobytymi

na wojnie. Grunty, konfiskowane wrogom politycznym,

zazwyczaj również stawały się własnością

świątyni Amona, chociaż niejednokrotnie obdarowywano

nimi zasłużonych dowódców wojskowych.

Dalszą konsekwencją była aż do czasów Totmesa III

ścisła więź domu królewskiego z rodami kapłańskimi.

Z tego środowiska rekrutowali się niemal wszyscy dostojnicy

państwowi. Było to możliwe przede wszystkim

dzięki temu, że pierwsi przedstawiciele XVIII dynastii

nie sprzeciwiali się dziedziczeniu stanowisk. Jakkolwiek

na wzór królów XII dynastii dążyli oni do odrodzenia

państwa egipskiego, to jednak nie zastosowali

wszystkich ówczesnych zasad.

Przyjęli natomiast w pełni ideologiczne podstawy

władzy głoszone przez królów XII dynastii. Niejednokrotnie

podkreślał Jahmes boskie jej źródło. W świetle

bowiem oficjalnego dogmatu był on synem Amona –

Re oraz siostry i żony swego poprzednika na tronie,

wyniesionej do rangi boskiej małżonki. Stąd też nadzwyczajna

rola kobiet rodu Jahmesa, wśród których

pierwszą była Tetiszeri, jego babka. Uważano ją za założycielkę

rodu, chociaż sama nie mogła legitymować

się królewskim pochodzeniem. Miejscami jej kultu były

w szczególności Memfis i Abydos, gdzie doznawała

czci zwłaszcza w początkowym okresie dynastii. Po jej

śmierci miejsce pierwszej damy Egiptu zajęła bez wątpienia

Nefertiri, żona Jahmesa. Imię jej odkryto na wielu

inskrypcjach zarówno w Egipcie, jak też na Synaju

i w Nubii. Sposób postępowania tych znakomitych kobiet

inspirował niewątpliwie pozostałe żony i matki

królewskie XVIII dynastii. Najwybitniejsza wśród nich

była Hatszepsut.

Dogmat „boskiego pochodzenia władzy” zapewnić

miał jej ciągłość i umocnić legalność. Sprzyjało temu

również przywrócenie zasady koregencji. Natomiast

zupełnie nowym elementem było pojawienie się w tytulaturze

królewskiej określenia pir–o (faraon), co w języku

egipskim oznacza „wielki dom” - synonim panowania.

Najważniejsze elementy, tak znamienne dla odrodzonego

Egiptu, pojawiły się zatem już w latach panowania

Jahmesa i Amenhotepa I.

Brak danych źródłowych o organizacji wewnętrznej

nie pozwala wyjaśnić szczegółów zjednoczenia

państwa, które zapewne nie dokonało się bezpośrednio

po zwycięstwie nad Hyksosami. Przypuszczalnie dochodziły

wtedy do głosu partykularne tendencje pewnej

części arystokracji. Należy również liczyć się z różnymi

kierunkami rozwoju obu części Egiptu. Jako pewnik

możemy wszakże przyjąć, że sukcesy militarne obu

pierwszych władców, a następnie także Totmesa I, nie

pozostawały bez wpływu na sprawy wewnętrzne kraju.

Szczególne znaczenie miała wyprawa Totmesa I do

Syrii. Nie napotkawszy oporu miast kanaanejskich i huryckich

dotarł on aż do Eufratu. W tym regionie zetknęli

się Egipcjanie po raz pierwszy z największą ówczesną

potęgą mezopotamską, a mianowicie z państwem

Mitanni. Jakkolwiek wtedy jeszcze nie doszło

do starcia zbrojnego, spotkanie egipsko – mitannijskie

pod wieloma względami było znamienne. Odtąd bowiem

wyraźnie zarysowały się sfery zainteresowań poszczególnych

państw bliskowschodnich; ujawniły się

również określone roszczenia terytorialne. Było to zapowiedzią

przyszłych konfliktów, których centralnym

ogniwem była Syria. Od połowy 15 w. rywalizacja państwa

Mitanni oraz Egiptu o hegemonię w tym rejonie

miała stać się najważniejszą cechą ówczesnych dziejów.

Syryjska wyprawa Totmesa I wywarła również

głęboki wpływ na rozwój spraw wewnątrzegipskich.

Była ona wprawdzie tylko demonstracją siły egipskiego

oręża i nie przyniosła żadnych zdobyczy terytorialnych,

lecz jednocześnie unaoczniła, że punkt ciężkości polityki

przesunął się na północ. Pierwszym dowodem tego

stało się ożywienie miast dolnoegipskich. Nastąpił

również renesans starej metropolii, Memfis, dzięki

utworzeniu tam silnego garnizonu. Stacjonowała w nim

m.in. formacja wozów bojowych, a port na Nilu podniesiony

został do rangi portu morskiego. Memfis odtąd

stał się rezydencją najstarszego królewicza, który był

głównodowodzącym garnizonu. Tak więc Memfis

przekształcił się w drugą stolicę państwa. Nowy podział

administracyjny, przeprowadzony w latach późniejszych

przez Totmesa II (ok. 1512–1504), był odbiciem

tych przemian. Odtąd bowiem dwóch wezyrów, mających

siedzibę w Tebach i w Memfis, dzieliło między

sobą zarząd południowego i północnego Egiptu.

Teby nadal jednak zachowały swoje znaczenie

z jednej strony dzięki rosnącej sile świątyni Amona,

z drugiej zaś - w wyniku ożywionej działalności budowlanej

Totmesa I i jego następców w tzw. Dolinie

Królów, na zachód od Teb. Ów zespół sepulkralny

przekształcił się w prawdziwe miasto zmarłych z własną

administracją. Powstała tam bowiem osada pisarzy,

kapłanów oraz rzemieślników. Funkcje z reguły były

dziedziczne i przechodziły w obrębie poszczególnych

rodzin z ojca na syna. Osada ta to Deir el–Medina,

gdzie francuska ekspedycja archeologiczna odkryła

niezliczone ostraka i skorupki ceramiczne z wypracowaniami

szkolnymi i rysunkami. Inną grupę stanowią

skorupki, na których znajdują się dzienne wykazy prac

wykonanych przez rzemieślników oraz wykazy racji

żywnościowych, które codziennie im przydzielano.

Znaleziono tam również fragmenty korespondencji oraz

dokumenty praktyki prawnej.

Zabytki architektury i bogaty ich wystrój stanowią

dla historyka nie tyle świadectwo ewolucji stylu budownictwa

i pojęć estetycznych, co dowód świetnego

stanu państwa. Bogactwa napływające regularnie z Nubii

i ożywione kontakty handlowe z portami Fenicji

i Syrii wytworzyły dostatecznie trwałą podstawę rozwoju

egipskiej państwowości. Najlepszym odzwierciedleniem

sytuacji w Egipcie jest okres panowania królowej

Hatszepsut (ok. 1503–1482). Jej bezprzykładna

żądza władzy i ekstrawagancje, panoszenie się licznych

mniej lub bardziej wpływowych faworytów, wreszcie

też knowania Totmesa III przeciwko znienawidzonej

ciotce - wszystko to było zdolne osłabić państwo,

zwłaszcza przy ówczesnych układach międzypaństwowych.

A tymczasem, jak się wydaje, żadne intrygi

w najmniejszym stopniu nie wpłynęły ujemnie na stan

państwa. Przeciwnie, Hatszepsut, która prowadziła politykę

pokojową, wyposażyła ekspedycję morską do

kraju Punt (Somali lub Erytrea); rozwinęła ona również

szeroką działalność budowlaną.

Tu godzi się wymienić wielką świątynię w Karnak,

którą wzniesiono w związku z obchodami święta Sed.

Niezwykle okazała świątynia powstała także na terenie

Deir el–Bahari, odkryta dzięki pracom polskich archeologów.

Świątynia ta służyć miała kultowi pośmiertnemu

królowej Hatszepsut oraz jej ojca Totmesa I. Opodal

zaś powstał grobowiec Senmuta, arcykapłana i faworyta,

który miał pieczę nad pracami budowlanymi

królowej. Grobowiec Senmuta, który zresztą pod koniec

swego życia popadł w niełaskę, nie jest odosobnionym

przykładem prywatnego grobowca w Dolinie

Królów. W nekropoli bowiem w Tebach odnaleziono

już wiele grobowców skalnych ówczesnych dostojników.

Ozdabiano je malowidłami, podobnie jak mastaby

powstałe w III tysiącleciu. Sceny z życia codziennego

oraz relacje o bitwach stanowiących ich treść świetnie

uzupełniają dane źródeł pisanych. Nowym zjawiskiem

było pojawienie się w tych grobowcach wizerunków

bogów, co dotąd zastrzeżone było wyłącznie dla grobowców

królewskich.

Zjawisko to może być uważane za dowód postępującej

demokratyzacji kultu, możliwe jednak, że widzieć

w nim należy świadectwo rosnącego znaczenia arystokracji

urzędniczej, która wywodziła się głównie z rodów

kapłańskich. Przypuszczenie to nosi wszelkie cechy

prawdopodobieństwa, zwłaszcza w świetle polityki

Totmesa III (ok. 1504–1450). Samodzielnym władcą

stał się Totmes dopiero w 1482 r. p.n.e., po śmierci

Hatszepsut, która dotąd sprawowała rządy w jego imieniu.

Od razu też odszedł od polityki swej poprzedniczki,

mianując coraz częściej wysokich funkcjonariuszy

ze środowiska wojskowych. Jednym z motywów tego

było zapewne uporczywe dążenie Totmesa III do likwidacji

elementów przypominających o rządach ciotki

regentki. Ponadto zaś ukształtowaniu się nowej bazy

społecznej władzy faraona sprzyjała ówczesna sytuacja

polityczna.

Początki bowiem samodzielnych rządów Totmesa

III stały pod znakiem wędrówki Hurytów, którzy zagarnęli

całą Palestynę, w tej liczbie również miasta Kanaanu.

Interesy egipskie w tym regionie były więc bezpośrednio

zagrożone, zwłaszcza że przyjazne dotąd

miasta – państwa Palestyny zmieniły swój stosunek do

Egiptu. Przewodziło im miasto Kadesz nad Orontesem.

W obliczu tych wydarzeń musiał Totmes III zmienić

dotychczasową politykę wobec miast azjatyckich. Około

1480 r. odbyła się pierwsza wyprawa do Palestyny.

Zdobyte zostały miasta na wybrzeżu, Gaza i Jaffa, a następnie

błyskawicznym uderzeniem przez wzgórze

Karmel rozgromił faraon pod Megiddo koalicję syryjsko–

palestyńskich książąt. Władca Kadesz wprawdzie

ratował się ucieczką, lecz wojsko jego stało się łupem

zwycięzcy. Pozostali książęta podporządkowali się

Egiptowi i jako jego wasale pozostali w posiadaniu

swych miast. Synów ich uprowadzono jednak jako zakładników

do Egiptu. Ponadto na całym terenie Palestyny

aż do gór Libanu założył Totmes III egipskie

garnizony.

Kilka dalszych wypraw w tym kierunku pozwoliło

Totmesowi III podporządkować sobie miasta północnej

Fenicji i przekształcić je w bazę wypadową przeciwko

Syrii. Stąd właśnie ok. 1470 r. wyprawił się w głąb Syrii

i po zwycięskiej bitwie z królem Mitanni dotarł aż

do Karkemisz. Dzięki temu stał się Totmes faktycznie

hegemonem na całym obszarze Syrii i Palestyny,

szczególnie gdy w drodze powrotnej do Egiptu zdobył

wreszcie zawzięcie bronioną twierdzę Kadesz.

Był to szczytowy okres egipskiego panowania na

terenach Syrii, które rozciągało się aż do Eufratu, lecz

stan ten można było utrzymać wyłącznie dzięki licznym

ekspedycjom karnym. Raz po raz bowiem buntowali

się tamtejsi książęta, zwłaszcza że Totmes pod koniec

swego panowania podzieliwszy Syrię na 3 prowincje

15 poświęcił swą uwagę głównie Nubii. Przypuszczać

można, że ruchy odśrodkowe w Syrii prowokowane

były przez króla Mitanni, gdyż jego klęska pod Halab

nie oznaczała rezygnacji z roszczeń do wpływów

w tym regionie.

Wkrótce też nadarzyła się mu korzystna okazja,

gdy Amenhotep II (1450–1425), ówczesny regent, na

wieść o śmierci Totmesa III zarządził pospieszny odwrót

swych wojsk do Egiptu. Wtedy Szauszatara mitannijski

niemal jednym uderzeniem zajął tereny północnej

Syrii. Roczniki Amenhotepa II mówią o trzech

jego wyprawach do Syrii - w 3, 7 oraz 9 roku panowania

- są jednak tak przepojone duchem nieokiełznanej

wojowniczości, że opisy zamieszczone w nich przyjąć

należy z pewną rezerwą.

Z całą pewnością uwidoczniła się wtedy równowaga

sił, której Egipcjanie nie mogli przełamać na swą

korzyść. Dlatego też rozpoczęły się negocjacje pokojowe,

które wprawdzie nie zakończyły się jeszcze podpisaniem

odpowiedniego traktatu, lecz Egipt utracił

swe wpływy w Katna, Nija oraz Tunib. Finał nastąpił

dopiero w czasach Totmesa IV (1425–1417), gdy zabrakło

potężnego Szauszatary i państwo Mitanni coraz

bardziej odczuwało nacisk ze strony Hetytów. Był to

jednak traktat zawarty między partnerami równorzędnymi

i przypieczętowany nadto małżeństwem

Totmesa IV i księżniczki mitannijskiej, o której rękę,

nawiasem mówiąc, zabiegał aż siedmiokrotnie.

Lecz wnet za sprawą ekspansji Hetytów nastąpił

schyłek potęgi państwa Mitanni. Również i Egipt

wkrótce miał na terenach syryjskich spotkać się z tym

nowym, silnym rywalem, jakim było odrodzone, młodsze

państwo hetyckie.

Egipt w okresie panowania XVIII dynastii

Po zakończeniu wojen w Azji państwo egipskie

osiągnęło wyżyny swego rozkwitu. Jego bazę materialną

tworzyło złoto sprowadzane regularnie z Wawat

i Nubii. Roczniki Totmesa III z dużą dokładnością informują

o bogactwie, które zwłaszcza w ostatnich latach

jego panowania tą drogą docierało do pałacu królewskiego.

Część na pewno uległa tezauryzacji, część

natomiast szczodrze wyzyskano do rozwinięcia na szeroką

skalę budownictwa.

Z tego właśnie okresu pochodzą najstarsze wiadomości

o zawodowych kupcach egipskich, którzy obsługiwali

gospodarkę królewską. Zaopatrywali oni pałac

w wyroby luksusowe, jak np. dywany z Krety i meble

z Fenicji. Przywozili oni również pewne surowce, np.

surowiec do wyrobu szkła, pochodzący z Fenicji. Niewielka

liczba wyrobów szklanych, które przetrwały do

naszych dni, wyprodukowana została właśnie w czasach

Amenhotepa III. Rozpowszechnione były szczególnie

skarabeusze komemoratywne, które w tym okresie

stanowiły przedmiot wywozu egipskiego i które odkryto

na całym terenie Syrii aż po Ugaryt.

O gospodarce i społeczeństwie Egiptu w okresie

XVIII dynastii - wbrew pozorom - wiemy bardzo niewiele.

Stosunkowo niedawno opublikowany został nadzwyczaj

bogaty materiał źródłowy dotyczący historii

gospodarczej tego okresu, lecz dotychczas nie doczekał

się jeszcze opracowania. Podobnie ma się sprawa

z problematyką społeczną. Badania w tej. dziedzinie

nie wyszły jeszcze poza stadium analizy terminologii,

co nadzwyczaj utrudnia wszelkie próby syntezy. Lecz

dzięki tym pracom wiadomo, że w rolnictwie rozwijała

się pewna kategoria niewolników, zaświadczona już

znacznie wcześniej w osadach wojskowych oraz na terenach

Mezopotamii, mianowicie niewolnicy będący

osobami prawnymi. Byli oni gospodarczo samodzielni,

mieli własne rodziny i zamieszkiwali w osadach wiejskich

wespół z ludźmi wolnymi. Nie sposób jednak odpowiedzieć,

czy stanowili oni własność prywatną, czy

też dysponował nimi wyłącznie władca. Prywatne dokumenty

prawne zaświadczają stopniowy wzrost również

pozostałych kategorii niewolników, szczególnie

w gospodarstwach prywatnych. Po raz pierwszy też dostarczają

one danych o wynajmowaniu niewolników do

pracy w. Wszystko to jednak stanowi na razie surowiec,

którego opracowanie jest pilnym postulatem badawczym.

W szczególności brak zestawień statystycznych,

które mogłyby rzucić światło na geografię rozwoju poszczególnych

kategorii niewolników.

Rzeczywistość społeczeństwa egipskiego była

zresztą znacznie bardziej złożona, niż to zdaje się sugerować

jej tradycyjny podział na wolnych i niewolników.

Społeczeństwo egipskie było silnie zróżnicowane

pod każdym względem. Istniały zapewne rozmaite

stopnie zależności - do niewoli włącznie - lecz

dotychczasowy stan badań nie wyszedł jeszcze poza

konstatację najbardziej oczywistych zjawisk. Nie wyjaśniony

pozostaje ich szeroki kontekst społeczno – ekonomiczny,

a co za tym idzie - najważniejsze tendencje

rozwoju.

Stosunkowo najlepiej zbadane są stosunki w obrębie

warstwy rządzącej, chociaż również i w tym wypadku

wiele zagadnień pozostaje bez odpowiedzi. Jednak

dzięki dosyć szczegółowej informacji źródłowej

wiadomo w każdym razie, że od Totmesa III począwszy

zaszły w niej poważne zmiany. Coraz większą rolę

jako podstawa społeczna jego władzy zaczynała odgrywać

arystokracja wojskowa, która wywodziła się

spośród dowódców obcych (libijskich, nubijskich) oddziałów.

Wtedy też zaznaczył się pierwszy rozdźwięk

między królem a arystokracją kapłańską, która dotychczas

w administracji państwowej miała prawo wyłączności

do piastowania wyższych urzędów.

Zasadnicze zmiany nastąpiły jednak dopiero podczas

panowania Amenhotepa II. W hierarchii społecznej

na plan pierwszy wysuwać się zaczęli ci wszyscy,

którzy swe stanowiska zawdzięczali powiązaniom osobistym

z faraonem, a więc synowie jego mamek, przyjaciele

dzieciństwa itp. Dopóki jednak prowadzono

wojny i świątynie dzięki hojnym darom partycypować

mogły w łupach, dopóty nie doszło do otwartego konfliktu.

Tymczasem Amenhotep III (ok. 1417–1379)

prowadził politykę pokojową. Ściśle przestrzegał traktatu

pokojowego z państwem Mitanni, zachowując neutralność

podczas walk, które toczyły się między jego

wasalami. Lekceważył również niebezpieczeństwo grożące

ze strony azjatyckich plemion pasterskich. W wyniku

tego powstało w Libanie nowe państwo, państwo

Amurru, które stopniowo podporządkowywało sobie

wszystkie miasta syryjskiego wybrzeża. Państwo

Amurru formalnie było wasalem egipskim, lecz Egipt

swych praw suzerena faktycznie nie egzekwował.

Polityka ta naturalnie nie mogła spotkać się z aprobatą

arystokracji, nawykłej do bogactw czerpanych

z wojen. Faraon jednak radykalnie zwalczał wszelką

opozycję, m.in. pozbawiając licznych dostojników ich

intratnych stanowisk. Zerwał on też z tradycyjnym

pojmowaniem władzy królewskiej, podkreślając swą

personalną władzę absolutną. Wyrazem tego było jego

małżeństwo z Teje, córką arystokraty z Achmin. Swego

teścia zaś uhonorował dowództwem nad formacją wozów

bojowych oraz grobowcem w Dolinie Królów.

Dalszy krok uczynił faraon, gdy na urząd „przewodnika

kapłanów Dolnego i Górnego Egiptu” powołał

Amenhotepa, syna Hapu z Atribis, skryby wojskowego.

Imiennik faraona był utalentowanym rzeźbiarzem, który

nadto szczycił się przyjaźnią licznych znakomitych

rodzin. Był twórcą m.in. znanej rzeźby sędziwego faraona,

przedstawiającej go w tradycyjnej pozycji egipskiego

skryby. Twarz z jej indywidualnymi rysami

sprawia, że rzeźbę tę uważa się za jeden z najwcześniejszych

przykładów nowej tendencji sztuki egipskiej,

która tak świetnie miała rozwinąć się w okresie

amarneńskim. Amenhotep, syn Hapu, był więc wybitną

postacią, co jednak nie uzasadniało jego błyskawicznej

kariery, gdyż stanowisko, które objął, tradycyjnie piastował

arcykapłan świątyni Amona w Tebach. Uprzywilejowanie

obcego w tym środowisku człowieka było

zatem policzkiem wymierzonym kapłanom tebańskim.

Badania prosopograficzne nasuwają podobne wnioski.

Wyjaśnia się bowiem, że zdecydowana większość

urzędników Amenhotepa III wywodziła się z Memfis

i pozostałych miast Północy.

Ostateczny rozłam między faraonem a kapłanami z

Teb nastąpił podczas panowania Amenhotepa IV

(1379–1362), Echnatona. Jego reforma religijna, a także

przeniesienie w 6 roku panowania stolicy na teren

Egiptu centralnego były ostateczną konsekwencją działalności

jego poprzedników. Tłem jego reformy była

walka przeciwko arystokracji tebańskiej i kapłanom

boga Amona, jak również ścisły sojusz z armią, która

zresztą pozbawiona była tradycyjnych wyobrażeń religijnych.

Podobnie jak jego poprzednicy oparł się Echnaton

przede wszystkim na arystokracji Dolnego Egiptu,

w tym również na arystokracji kapłańskiej. Jest to

znamienna cecha, która charakteryzowała nie tylko politykę

Echnatona, ale także politykę władców XIX i XX

dynastii, mimo że właśnie oni najgorliwiej niszczyli

wszelkie ślady jego działalności.

Istota reformy Amenhotepa IV polegała na tym, że

ogłosił on kult jedynego bóstwa - boga Atona, którego

uosobieniem była tarcza słoneczna, w języku egipskim

ate. Była to najbardziej abstrakcyjna forma kultu słońca.

Nawiązywał więc do pierwiastków, które na podstawie

koncepcji teologicznej z Heliopolis rozwinęły

się już w czasach jego ojca. Lecz koncepcja religijna

Echnatona, pozbawiona elementów mitologii, była bardziej

racjonalna niż koncepcja heliopolitańska. Ubóstwiono

bowiem życiodajną siłę słońca, co jednocześnie

sprzyjało umocnieniu władzy królewskiej, ponieważ

Echnaton był synem i podobieństwem Atona. Imię

boga Amona ustąpiło miejsca imieniu Atona. Dlatego

też faraon przyjął nowe imię - Echnaton, swą stolicę

zaś nazwał Achetaton, „horyzont Atona”. Echnaton widocznie

głęboko wierzył w słuszność swej koncepcji,

a wraz z nim Nefertiti, główna jego żona. Sam Echnaton

był autorem licznych hymnów do boga i niejedna

inskrypcja autobiograficzna jego urzędników dowodzi,

że chętnie udzielał im wyjaśnień dotyczących nowej religii

i jej różnych aspektów. Pilne grono jego słuchaczy

stanowili rzeźbiarze, o czym świadczą niezliczone

szkice, modele i inne dzieła, które są wyrazem nowej

koncepcji religijnej, propagującej życie przepojone

wrażliwością i miłością do przyrody. Radykalnie odrzucona

została tradycyjna tematyka sztuki egipskiej,

tam natomiast, gdzie ją zachowano, występowała

w nowej, zapoczątkowanej w czasach Amenhotepa III,

formie.

Wszystko to, jak też brak zainteresowań militarnych,

przyniosło Echnatonowi w historiografii opinię

bezwolnego marzyciela. Opinia ta daleka jest od prawdy

historycznej, chociaż bez wątpienia prestiż Egiptu

na arenie międzynarodowej w tym czasie silnie podupadł.

Zjawisko to jednak zapoczątkowane zostało już w

czasach Amenhotepa III. Echnaton zaś, jak się wydaje,

świadom był konsekwencji takiego stanu rzeczy. Zdaje

się o tym świadczyć rozwinięcie propagandy, mającej

na celu umocnienie autorytetu faraona na arenie międzynarodowej.

Za przykład służyć może przyjęcie w 10

roku panowania wszystkich wasali, którzy na polecenie

Echnatona przynieśli swe daniny do Achetaton. Wydaje

się jednak, że tego rodzaju pociągnięcia nie miały

większego znaczenia politycznego.

Znacznie poważniejsze były wyniki wewnętrznej

polityki faraona. Wśród gorliwych wyznawców nowych

wierzeń, które dla szerokiego ogółu pozostawały

niezrozumiałe, znalazła się wszakże pewna grupa starych

urzędników, którzy przenieśli się wraz z królem

dó nowej rezydencji. Sprzyjało to kontynuacji tradycyjnych

zasad zarządzania państwem. Król bardziej niż

kiedykolwiek był wyłącznym dysponentem wszelkich

spraw państwowych. Nowością stał się udział w nich

członków rodziny królewskiej. Umiłowanie nowego

boga, przywiązanie do rodziny i przyrody nie przeszkodziły

Echnatonowi być bezwzględnym w stosunku

do wrogów. Odczuła to również Nefertiti, która w 12

roku panowania z nieznanych powodów popadła w niełaskę

króla.

Czy celem reformy religijnej istotnie było wprowadzenie

monoteizmu? Literatura przedmiotu nie dostarcza

jednoznacznej odpowiedzi. Znawcy historii religii

egipskiej oraz część historyków wypowiadają się

stanowczo za tym (Morenz, Pieriepielkin, Korostowcew),

lecz inna część uczonych ocenia cel reformy

z większą ostrożnością (Vercoutter, Beckerath, Aldred).

Rezerwa jest zresztą uzasadniona, ponieważ liczne

świadectwa zdają się wskazywać na pewną dwoistość

w polityce Echnatona.

Faraon zdecydowanie popierał budowę świątyń

poświęconych nowemu kultowi. Powstawały one

w Achetaton, Memfis i Heliopolis. Mniejsze świątynie

zbudowano w Nubii, na Elefantynie, w Tebaidzie,

w Egipcie środkowym oraz w Delcie. Pełna rekonstrukcja

zasięgu terytorialnego kultu Atona jest

praktycznie niemożliwa, ponieważ w okresie panowania

Ramessydów niemal wszystkie ocalałe świątynie

Atona zostały zniszczone.

Wprowadzeniu kultu Atona towarzyszyło prześladowanie

kultu Amona, zniszczenie w inskrypcjach jego

imion, a także jego boskiej małżonki Mut. Reforma

zwróciła się również przeciwko staremu kultowi bogini

Nechbet. Nietknięte natomiast pozostawały liczne lokalne

kulty ważnych lub mniejszych bogów, szczególnie

na obszarach peryferyjnych. Tam świątynie starych

bogów egipskich dzięki staraniom mieszkańców przetrwały

okres fanatyzmu religijnego.

Prace wykopaliskowe na terenie stolicy reformatora

rzuciły ciekawe światło na zasięg nowej ideologii

w tym mieście. Przedmioty znalezione np. w prywatnych

domach mieszkalnych „Horyzontu Atona”

przemawiają za tym, że ich mieszkańcy obok Atona

i rodziny króla nadal czcili w swoich czterech ścianach

boga – małpę Tota i boga – krokodyla Sobeka. Podobny

był stosunek do nowej religii mieszkańców wsi spod

Achetaton. W tychże domach mieszkalnych, a nawet w

samym pałacu, znaleziono np. dzbany do wina przywiezione

z okolicznych wsi a ozdobione emblematami

Ptaha, Horusa, a także samego Amona.

Wszystko to dowodzi, że jeśli nawet Echnaton zamierzał

ustanowić religię monoteistyczną, to wprowadzono

ją w życie niezbyt konsekwentnie. Powyższe

bowiem przykłady świadczą o tym, że nie interesowano

się sprawami, które nie dotyczyły bezpośrednio Teb,

najważniejszego ośrodka religijno – administracyjnego.

Odebranie bogowi Amona supremacji równoznaczne

było z upadkiem świątyni i ludzi z nią związanych.

Przeto reformę najgoręcej zwalczali nie tylko

sami kapłani, lecz także wyżsi dostojnicy państwowi,

którzy od wielu pokoleń powiązani byli z Tebami. Reforma

pozbawiła ich wpływów na życie państwa, ponieważ

Echnaton skupił wszystkie dziedziny administracji

w swoim ręku. Utracili oni także swą moc ekonomiczną,

gdyż nadzór nad własnością świątynną znalazł

się w rękach faraona.

Arystokracja wojskowa również nie była zadowolona,

zwłaszcza że w układzie sił politycznych w Syrii

na skutek zwycięstw Hetytów nastąpiła zasadnicza

zmiana. Wasale egipscy, książęta Ugarytu, Amurru

i Kadesz, przeszli na stronę zwycięzcy, a król egipski

nie był w stanie temu przeciwdziałać. Owa skomplikowana

sytuacja polityczna jest przedmiotem korespondencji

z Tell Amarna; lecz również bogate zbiory z archiwów

w Ugarycie rzuciły nowe światło na wiele

spraw i wydarzeń. Był to bowiem okres największego

rozkwitu tego miasta, zakończony jego zniszczeniem

ok. 1365 r. p.n.e. w wyniku trzęsienia ziemi.

Możliwe, że na krótko przed śmiercią zezwolił

Echnaton na odrestaurowanie zabronionych tradycyjnych

kultów, przede wszystkim kultu Amona. Załagodzić

to miało istniejące sprzeczności. Pośredniczył

w tym widocznie Semenchkare, zięć i następca Echnatona,

który zbudował w Tebach sanktuarium dla boga

Amona. Późniejsze wydarzenia udowodniły jednak, że

powrót do supremacji Teb sprzed okresu amarneńskiego

stał się niemożliwy. Ani Tutanchamon, ani też jego

następcy, Ai oraz Horemheb, nie zamierzali odbudować

potęgi kapłanów tebańskich i kręgów arystokracji z nimi

związanych. Władcy ci jednak różnili się od Echnatona

wyborem środków walki.

Gdy po śmierci Echnatona wkrótce zmarł również

Semenchkare, zasiadł na tronie kolejny zięć - Tutanchaton

(1361–1352) - liczący wtedy zaledwie 10 lat.

W Achetaton w tym czasie już bardzo silna była opozycja,

w której jedną z czołowych ról odgrywał królewski

masztalerz Ai, obdarzony nadto tytułem, o nie wyjaśnionej

treści - „boskiego ojca”. Do tej grupy należał

prawdopodobnie również inny urzędnik Echnatona,

a mianowicie Horemheb.

Plan dojrzewający w tym środowisku został zrealizowany

w 2 roku panowania młodego króla przez wydanie

edyktu, który restytuował tradycyjne kulty religii

egipskiej z Amonem na czele. Przyjąwszy imię Tutanchamona

opuścił król Achetaton i osiadł w Memfis.

Wraz z nim przeniosła się do nowej rezydencji pewna

część dostojników państwowych, m.in. Ai i Horemheb,

którego Tutanchamon obdarzył najwyższymi godnościami.

Do Memfis prawdopodobnie przeniosła się także

liczna grupa artystów, albowiem styl amarneński

rozwijał się tam nadal. Najlepszym tego świadectwem

jest tron Tutanchamona, najdoskonalszy wyrób egipskich

rzemiosł artystycznych tego okresu. Świadczą

o tym również inne przedmioty odkryte w grobowcu

tego faraona.

Mimo odrestaurowania formalnej ortodoksji tebańskiej

nie prześladowano wyznawców Atona; za Seti I

istniała w Memfis nawet świątynia z jego kultem.

Również Horemheb kontynuował tę linię postępowania.

Znamienne, że późniejsze „listy królów” z czasów

Ramessydów kreowały właśnie Horemheba na bezpośredniego

następcę wielkiego Amenhotepa III, przemilczając

nie tylko panowanie „heretyka” Echnatona, ale

także rządy Tutanchamona i „boskiego ojca” Ai (1352–

1348). Horemheb (1348–1320) istotnie był tym władcą,

który przerwał kryzys wywołany reformą Echnatona

i panowaniem jego bezpośrednich następców.

Najlepszym źródłem, które wyjaśnić może kierunki

polityki Horemheba, jest jego edykt na steli w Karnak,

jak też inskrypcje pochodzące z jego grobowca w Dolinie

Królów. „Znamienna jest zwłaszcza tytulatura królewska,

stanowiąca zawsze wyraz określonego programu

politycznego jej nosiciela. W czasach Horemheba

jest ona całkowicie pozbawiona akcentów wojenno –

militarnych. Podjął się on wprawdzie kilku wypraw do

Syrii, lecz przyświecało mu wyłącznie umocnienie północnej

granicy Egiptu, a nie rozszerzenie jego wpływów

na zewnątrz.

Uwagę swą koncentrował Horemheb przede

wszystkim na sprawach wewnętrznych. Jedną z pierwszych

czynności Horemheba było przeniesienie stolicy

do Memfis, mimo iż jego koronacja odbyła się jeszcze

tradycyjnie w Tebach. Niemniej istotne były przedsięwzięcia

zmierzające do przywrócenia dyscypliny w armii.

Przypuszczać należy, że nadzwyczaj srogie kary

nałożone na dowódców wojskowych trudniących się

rozbojem przynosiły spodziewane efekty. Jednocześnie

bowiem zreformował Horemheb sądownictwo, powołując

na miejsce skorumpowanych nowe sądy. Reorganizacji

poddana została również gospodarka świątynna,

a nadzór nad nią powierzono nowym kapłanom mianowanym

przez faraona. Wszystkie zresztą kluczowe

stanowiska w administracji państwowej oddał Horemheb

w ręce zasłużonych dowódców wojskowych.

W ten oto sposób zakończył się proces, którego

początki sięgają czasów Totmesa I. W ciągu dwustu lat

ukształtowała się ostatecznie nowa arystokracja, która

w sposób zasadniczy różniła się od wszystkich ugrupowań,

które w Egipcie dotychczas tworzyły warstwę

rządzącą. Nowa arystokracja przeważnie wywodziła się

spośród oddziałów wojskowych obcego pochodzenia

i w związku z tym nie była związana z tradycją staroegipską.

Nie obciążały jej więc te wszystkie czynniki,

które w pewnych okolicznościach wpłynęły hamująco

na dalszy rozwój państwa i społeczeństwa. Uchodziła

ona wszakże za uzurpatorkę, dopóki poszczególni jej

przedstawiciele nie zaradzili temu tworząc fikcyjne

drzewa genealogiczne, by tą drogą udowodnić swe pokrewieństwo

ze starą arystokracją egipską. Przyświecały

im zresztą nie tyle względy ideologiczne, co raczej

cele natury ekonomicznej. Drzewo genealogiczne likwidowało

znamiona uzurpacji, które stanowiły poważną

przeszkodę w korzystaniu z dochodów świątynnych.

Pojawienie się nowej arystokracji i całkowite opanowanie

przez nią aparatu państwowego doprowadziło

jednak do tego, że nie odrodziła się już jednolita biurokracja

z czasów sprzed reformy Echnatona. Mimo to

uporządkował Horemheb administrację państwa, zjednoczonego

ponownie pod władzą jednego króla. Nad

dalszym rozwojem Egiptu zaciążyła jednak bardzo złożona

sytuacja panująca poza jego granicami.